15. Tsiklik birləşmələrin fiziki v ə ə rin fiziki v

2

, -

COOH,  -ON  qruplarını  misal  göstərmək  olar.  Liofob  hissə  adətən  karbohidrogen 

radikalından ibarət olur. Səthi aktiv maddələr molekulyar və ionogen olurlar. 

onogen maddəbr kationa aktiv və aniona aktiv olurlar. 

Molekulyar səthi aktiv maddələrə misal üzvi turşuları göstərmək olar. Bildiyimiz 

kimi, normal quruluşlu bir əsaslı turşularda suda həll olma molyar kütlə artdıqca azalır. 

Məs, qarışqa, sirkə turşuları suda çox yaxşı, valerian turşusu pis həll olur, kapron turşusu 

çox  pis  həll  olur.  Məlumdur  ki,  bu  turşuların  sulu  məhlullarında  turşuda  karbohidrogen 

radikalı CH

2

 qədər artdıqda adsorbsiya 3,2 dəfə artır (Traube qaydası). 

Kationa  aktiv  maddələrə  misal  olaraq  aminlərin  duz-larını  göstərmək  olar.  Onlar 

suda aşağıdakı kimi dissosiasiya edirlər: 

                                                 RNH

3

CI →  

RNH

+

3 

+ Cl  

Səthi aktivliyə kation malik olur. Aniona aktiv maddələrə misal olaraq sabunlan, 

sintetik yuyucu vasitələri göstərmək olar. Onlar aşağıdakı kimi dissosiasiya edirlər: 

RCOONa → RCOO + Na

+ 

Səthi aktiv anion olur. 

Adsorbsiya, səthi gərilmə və qatılıq arasında əlaqə Gibbs tənliyi ilə müəyyənləşir: 

dc

d

RT

c

σ

−

=

Γ

 

Ə

gər  

0

0

<

>

−

dc

d

dc

d

σ

σ

 

 

Olarsa ,   

Q>0 olur. Yəni, maddənin həll olması 

σ  -nın qiymətini azaldırsa, onda səthdə maddənin 

qatılığı həcmə nəzərən böyük olur. 

Ə

gər   

dc

d

σ

−

 <0   olarsa, Q<0 olar. Başqa sözlə həllolma σ -nın qiymətini artırırsa, onda səthə 

nəzərən həcmdə maddənin qatılığı daha böyük olur.

              

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Səthi gərilmənin qatılıqdan asılılıq əyrilərinə əsasən adsorbsiyanın qiymətini hesablamaq 

mümkün  olur.  Bu  aşağıdakı  kimi  edilirσ   =f(c)  əyrisinə  verilmiş  qatılıqda  toxunan  çəkilir. 

Həmin  nöqtədə  absis  oxuna  paralel  də  çəkilir.  Toxunan  və  paralelin  ordinat  oxundan  kəsdiyi 

parça z ilə işarə olunur. 

dc

d

c

z

dc

d

c

z

σ

σ

−

=

−

=

 

 

 

Bu qiyməti (1) tənliyində yazaq. Onda 

 

)

2

(

RT

z

=

Γ

 

 

alırıq  və  z-in  tapılmış  qiymətinə  əsasən  verilmiş  qatılıqda  Q-nin  qiymətini  hesablamaq 

olar. Nəticədə Q=f(c) asılılığı qurulur. 

 

 

 

 

 

Bərk maddə-maye sərhəddində adsorbsiya. 

 

Həll    olmuş  maddələrin          bərk  maddə  səthində  adsorbsiyası        maye        səthində    

adsorbsiyadan     xeyli mürəkkəbdir. Bərk maddə - məhlul sərhədində molekulyar adsorbsiya və 

ion adsorbsiyası fərqləndirilir. 

Məhlullardan  molekulyar  adsorbsiya.  Bu  halda  bərk  cisim  adsorbtiv  molekullarını 

adsorbsiya  edir.  Məhluldan  adsorbsiya  zamanı  həll  olan  maddə  molekulları  ilə  yanaşı  həlledici 

molekulları  da  adsorbsiya  olunurlar.  Bərk  adsorbentin  adsorbsiya  etdiyi  bu  və  ya  digər 

molekulların  miqdarı  onların  adsorbsiya  olunmaq  qabiliyyətindən  əlavə  həmçinin  həll  olan 

maddənin  qatılığından  asılıdır.  Təcrübələr  göstərir  ki,  kiçik  qatılıqlarda  həll  olan  maddə 

molekullarını, böyük qatılıqlarda həlledici molekullarının adsorbsiyası üstünlük təşkil edir. 

Müəyyən  edilmişdir  ki,  hidrofil  maddələr  (silikagel,  gil)  səthi  aktiv  maddələri  qeyri-

polyar və ya zəif polyar həlledicilərdən yaxşı adsorbsiya edirlər. Qeri-polyar hidrofob maddələr 

(kömür, qrafit, talk, parafin) əksinə səthi aktiv ınaddələri polyar həlledicilərdən (məs., su) yaxşı 

adsorbsiya edirlər. 

Bərk adsorbentdə adsorbsiyanın üç halı mümkündür: 

1.

 

Müsbət,  bu  halda  adsorbent  səthində  həllediciyə  pəzərən  həll  olan  maddə  daha  çox 

miqdarda adsorbsiya olunur; 

2.

 

Mənfi, həlledici həllolan maddəyə nəzərən daha çox miqdarda adsorbsiya olunur; 

3.

 

Adsorbsiya  yoxdur,  həll  olan  maddənin  qatılığı  adsorbent  səthində  və  məhlulun 

həcmində eyni olur. Müsbət adsorbsiya  daha çox praktiki əhəmiyyət kəsb edir. 

Adsorbsiyanın sürəti özlüyündə ümumiyyətlə böyükdür. Ancaq bərk  adsorbent səthində 

adsorbsiya,  adətən  həll  olan  maddə  molekullarının  diffuziya  sürəti  ilə  limitlənir.  Ona  görə  də 

kiçik 

məsaməli 

adsorbentlərdə 

(məs.,               

kömür)  adsorbsiya  tarazlığının  yaranmasını  sürətləndirmək  üçün  qarışdırma  və  çalxalamadan 

istifadə edirlər. 

Həll olan maddənin adsorbsiyası onun öz təbiətindən başqa adsorbent və həlledicinin də 

təbiətindən  asılıdır.  Adsorbsiyanın  adsorbent  və  həlledicinin  təbiətindən  asılılığına  baxaq.  Bu 

halda islatma böyük rol oynayır. Əgər bərk maddənin səthində su damlası yayılırsa (bərk maddə 

- su bucağı itidir), deməli su bu səthi isladır. Əgər su damlası bərk səth-də kürə halında qalarsa 

(bərk maddə - su bucağı kordur), su bərk səthi islatmır. Rebinderə görə su ilə yaxşı islanan bərk 

səthlər hidrofil, islanmayanlar hidrofob adlanırlar. 

Bərk  adsorbentlərdə  həll  olan  maddələrin  adsorbsiyası  bir  ümumi  qaydaya  tabedir: 

həlledici  bərk  adsorbent  səthini  yaxşı  isladarsa,  bu  həlledicidən  həll  olan  maddə 

molekullarının  adsorbent  səthinə  adsorbsiyası  az  olur;  əksinə  həlledici  bərk  səthi  pis 

isladarsa, həll olan maddə molekullarının bərk səthdə adsorbsiyası böyük olur. 

Adsorbentin  səthinin  təbiətini  dəyişmək  olar.  Hidrofil  səthi  hidrofob,  hidrofob  səthi 

hidrofil etmək olar. 

Elektrolitlərin adsorbsiyası. Molekulyar maddələrdən fərqli olaraq qüvvətli elektrolitlər 

ion formasında adsorbsiya olunurlar.  on adsorbsiyası əsasən iki mexanizmlə baş verir: 

1.

 

ondəyişmə adsorbsiyası; 

2.

 

Kristalda ionların seçici adsorbsıyası. 

Nər iki halda adsorbsiya bərk-maye sərhəddində ikiqat elektrik təbəqəsinin əmələ gəlməsi 

ilə  əlaqədardır.  Bərk  adsorbent  elektrolit  məhlulu  ilə  təmasda  olduqda,  ya  kristalda  ionların 

adsorbsiyası  hesabına,  ya  da  bərk  maddənin  səthindən  dissosiasiya  nəticəsində  ikiqat  elektrik 

təbəqəsi yaranır. 

ondəyişmə  adsorbsiyasında  məhlulda  olan  elektrolitin  ionlarından  birinin  seçici 

udulması  adsorbent  səthindən  həmin  yüklü  digər  ionun  sıxışdırılıb  çıxarılması  ilə  müşayiət 

olunur.  onların  mübadiləsi  ekvivalent  miqdarda  baş  verdiyindən  fazalar  sərhəddində  elektro 

neytrallıq  pozulmur.  Təcrübələr  göstərir  ki,  iondəyişmə  adsorbsiyası  adi  adsorbsiyadan  yavaş 

sürətlə gedir və bu adsorbsiyaya xemosorbsiya prosesi kimi baxmaq olar. 

Ə

gər iondəyişmə adsorbsiyasında adsorbent udulan ionun əvəzinə məhlula hidrogen və 

ya  hidroksid  ionu  verirsə,  belə  adsorbsiya  hidrolitik  adlanır.  Məs.,  kömürdə  qeyri-üzvi  neytral 

duzların (NaCl, KC1, KNO

3

) adsorbsiyası qələviləşməklə müşayət olunur, məhlula ON- ionları 

verilir. 

Hidrolitik  adsorbsiya  torpaqda  böyük  rol  oynayır.  Torpaqda  mübadilə  adsorbsiyasının 

daşıyıcıları suda həll olmayan alüminosilikat, üzvi və üzvi-mineral birləşmələrin qarışıqlarından 

ibarət yüksək dispersliyə malik komplekslərdir. Bu mübadilə prosesində yalnız kationlar iştirak 

edir.  Kationun  valenti  böyük  olduqca  (valentlik  eyni  olduqda  atom  kütləsi  böyük  olduqca) 

mübadilə qabiliyyəti də böyük olur. Mübadilə tam ekvivalent miqdarda baş verir. 

ondəyişmə adsorbsiyasına aid misallara baxaq. 

Texniki suyun codluğunu aradan qaldırmaq üçün (suya  codluğu kalsium və maqnezium 

ionları  verirlər)  texnikada  təbii  silikatlardan  (seolit,  qlaukonit)  və  ya  süni  qələvi  metal 

alümosilikatlarından  (məs.  permutit)  istifadə  edirbr.  Permutitin  mübadilə  təsirini  belə  təsvir 

etmək olar: 

Permutit : Na+Ca

2+

 + S0

4

2

  ↔ Permutit · Ca + 2Na

+

 + 

SO

2

4 

 

Permutitin tətbiqi suyun codluğunu azaldır, ancaq suyu digər ionlardan təmizlənir. Suyun 

kənar  ionlardan  praktiki  tam  təmizlənməsi  iondəyişdirici  qətranlar  tətbiq  etməklə  mümkündür. 

Turşu  xassəli  qətranlar  (ionitlər)  məhluldan  yalnız  kationları  adsorbsiya  edib,  əvəzinə  məhlula 

hidrogen ionu verirlər. Belə adsorbentlər kationitlər adlanırlar. Əsasi xassəli ionitlər (anionitlər) 

məhluldan yalnız anion  adsorbsiya edirlər, əvəzinə məhlula hidroksid ionları verirlər. 

Kationit və anionit doldurulmuş xüsusi filtrlərdən suyu keçirməklə onu  bütün kation və 

anionlardan təmizləyirlər. Bu cür təmizlənmiş su təmizliyinə görə distillə suyudan geri qalmır. 

onit tətbiq etdikdə suyun təmizlənməsini aşağıdakı   

i 

sxemlərlə göstərə bilərik: 

kationit -H

2

+Ca

2+

 + S0

4

2

↔

kationit·Ca + 2H

+

 + S0

4

2 

anionit ·(OH)

2

+ 2H

+

+ S0

4

2-

↔

anionitS0

4

+ 2H

2

0 

Bərk adsorbentdə yalnız bir növ ionların adsorbsiyası seçici adsorbsiya adlanır. Bu halda 

kationlar (və ya anionlar) mübadilə, olmadan məhluldan udulurlar və adsorbentin səthi yüklənir. 

Seçici adsorbsiya Panet-Fayans qaydasına tabe olur: 

Kristal səthində məhluldan əsasən o ionlar adsorbsiya olunurlar ki, onlar əks yüklü 

kristal  qəfəs  ionları  ilə  çətin  həll  olan  birləşmə  əmələ  gətirsinlər  və  ya  kristal  qəfəsi 

tamamlaya bilsinlər. 

Məs.,  AgJ  kristalında  Ag

+

  və  ya  J-  ionları  seçici  adsorbsiya  olunurlar.  Kristal  qəfəsə 

ölçüləri və strukturu yaxın olan izomorf ionlar da daxil ola bilərlər. Mas., J- ionu ib C1-, Br, CN- 

ionları izomorf olduğundan AgJ səthində bu ionlar da adsorbsiya olunurlar. Eyni yüklü ionlarda 

hidratlaşma dərəcələri artdıqca adsorbsiya qabiliyyətləri azalır.