16 ma’ruza. Vakuumda magnit maydoni reja: Vakuumda magnit maydoni

O`zbekistonda yadro fizikasi sohasidagi tadqiqotlar va ularning natijalaridan xalq xo`jaligida foydalanish.
Kuchli energetika bazasi mamlakat iqtisodiyotini har tomonlama rivojlantirishning. ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasining barcha tarmoqlarini takomillashtirishning va xalq farovonligini og'ishmay oshirishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun energetikani, va ayniqsa elektr energetikasini rivojlantirishga alohida e'tibor beriladi. Ammo elektr stansiyalarida faqat yoqilg'i, gidro, va yadro energiyalari etektr energiyasiga aylantiriladi.

Mamfakatimiz yoqilg'i va yadro yoqilg'isining energetika ehtiyojlarini uzoq yillar davomida qanoatlantiradigan darajadagi katta va boy zahiraga ega. Ammo bu zahira ham abadiy emas va qayta tiklanmaydi. Energiyaning gidro manbalari qayta tiklanadi, ammo ular chegaralangan. XX asr o'rtalariga kelib yangi energiya manbalarini axtarib topish muammosi paydo bo'ldi.

Olimlarning e'tiborini atom yadrolarining sintezi reaksiyasi o'ziga qaratdi. Uran-235 yadrosining bolinish reaksiyasida 208 MeV energiya ajralish, vodorod yadrolaridan geliy yadrosining sintezi reaksiyasida esa, 26 MeV energiya ajralishi bizga ma'lum. Birinchi holda bitta niklonga MeV energiya, ikkinchi holda esa

MeV/ energiya to'g'ri keladi. Shunday qilib, energetika nuqtai nazaridan yadrolar sintezi reaksiyasi og'ir yadrolarning bo'linish reaksiyasiga qaraganda foydaliroq ekan.

«Toкamaк» tipidagi qurilma. Birinchi marta sobiq ittifoqda yaratilgan «Tokamak> tipidagi qurilmada plazmani qiizitish uchun kuchli elektr razryadidan, uni ushlab turish uchun esa, magnit u maydonidan foydalaniladi. «Tokamak>da plazma I toroidal kamerada hosil qilinadi. Kamera past bosimli deyteriy ( ) bilan toldiriladi. Toroidal кamera impuls transformatorining ikkilamchi o'rami bo'ladi, uning birlamchi orami juda katta sigimli kondensatorlar batareyasiga ulanadi.

Kondensatorlar batareyasi transformatorning birlamchi o'rami orqali zaryadsizlanganda toroidal kamerada uyurmaviy elektr maydon yuzaga keladi, u ishchi gazni ionlashtiradi va unda kuchli tok impulsini hosil qiladi. Elektr toki ishchi gazni qattiq qizitadi. Bir necha o'n million kelvingacha temperaturali plazma hosil boladi..

Bundan tashqari, toroidal kamerada hosil qilingan elektr toki ikkinchi muhim funksiyani bajaradi, uning magnit maydoni elektron va ionlarni plazma ustunida ushlab turadi va bu bilan ularning kamera devorlariga to'g'ridan-to'gri tegishiga to'sqinlik qiladi.

Plazma shnurining egilishlarga va boshqa mumkin bo'lgan shakl o'zgarishlariga nisbatan turg'um bo'lishi uchin «Tokamak»da, induksiya chiziqlari plazmadagi tok yo'nalisihiga parallel bo'lgan kuchli rnagnit maydon hosil qilinadi. Bu stabilizatsiyalovchi toroidal magnit maydonni toroidal kameraning tashqarisidan o'ralgan o'ramlar hosil qiladi. «Tokamak-10» qurilmasining umumiy ko'rinishi quyidagi rasmda berildi. Unda transformatorning magnitoprovodi, toroidal magnit maydonining o'ramlari va vakuum kamerasining detallari ko'rinadi. Elektr ta'minot, vakuum hosil qilieh, boshqarish sistemalari va olchov diagnostika kompleksi boshqa xonalarga joylashgan.

«Tokamak-lO», da yuqori temperaturali plasma 0,06 s gacha ushlab turiladi, bundan bir oz kam vaqt davomida toroidal kamerada geliy sintezi termoyadro reaksiyasi yuz beradi.

Shuni ta'kidlash lozimki, ajraladigan termoyadro energiyasi, hozircha plazma hosil qilish uchun sarflangan energiyaga nisbatan juda kichik ammo termoyadro reaksiyalari natijasida hosil bo'ladigan neytronlar oqimi «Tokamak»da intensiv termoyadro, reaksiyasi borayotganligidan dalolat beradi.

Termoyadro reaksiyasining mavjud bo'lish vaqtini ko'paytirish yo'llari qurilmaining o'ichamlaiifii kattalashtirish bilan bog'liq.

Shming uchun hozir bunday tipdagi katta«Tokamak-20> qurilmasi ko'rilmoqda.