1ishning maqsadi,borishi,vazifalari 2-Harakatli o’yinlar tarixi

Harakatli o’yinlarni tashkil qilish shakllari,

maktabda darsdan tashqari vaqtda harakatli o’yinlarni

o’tkazish metodikasi
Reja
1 Aholi istiqomat joylari, istirohat va ko’ngil olish bog’larida

harakatli o’yinlarni tashkil qilish.

2 Tanaffus vaqtida, maktab kechalari va bayramlarida

o’tkaziladigan o’yinlar

3 Umumta’lim maktablarida milliy harakatli o’yinlarni

o’tkazishning mazmun – mohiyati.

1 Aholi istiqomat joylari deganda asosan shaharlar, qishloqlar tushuniladi.

Qishloqlar ham qo’rg’onlar (posyolka), katta – kichik qishloqlardan iboratdir.

Shaharlarda daha, mavze, mahallalar turli hil bo’ladi. Katta qishloqlar, qo’rg’onlar,

mavze(kvartal) va mahallalarda bolalar va katta yoshdagi kishilar uchun sport

31

inshoatlari (futbol maydonlari, turli xil o’yin joylari, ochiq va yopiq suv havzalari.

Maxsus trenajyor va h.k.) qurilmoqda.

Respublika prezidenti va hukumati tomonidan qabul qilingan farmonlar,

qarorlarda ta’kidlanishicha aholi istiqomat joylarida sog’lomlashtirish jismoniy

tarbiya va sport ishlarini kengaytirish, shart-sharoitlar yaratish, mutaxassis

xodimlar bilan yaratish va faol tashkilotchilarni ko’paytirish ko’zda tutilgan.

Buning asosiy maqsadi aholining salomatligini muhofaza qilish, jismoniy va

ma’naviy barkamollikni rivojlantirishga qaratilishi bilan muhim ahamiyat kasb

etadi. Bunda turli sport turlari bo’yicha ommaviy sport musobaqalarini o’tkazish,

milliy qadriyatlar mazmuni bo’lgan harakatli o’yinlar bo’yicha nufuzli tadbirlarni

o’tkazishda keng jamoatchiligini jalb etish talab etiladi. Mustaqillikning sharofati

tufayli qishloq va shaharlarda turli idoralar uchun koshonali binolar qurish,

ommaviy – madaniy tadbirlari uchun o’yin maydonlarini kengaytirish va ayniqsa

ko’p qavatli uy-joylar, qasrga o’xshash hovlilar qurish ko’paytirilmoqda. Bu o’z

navbatida odamlarning turli madaniyati yaxshilanib borishidan dalolatdir.

Turmush madaniyatning o’sishi sog’lom turmush kechirishga da’vat etadi.

Sog’lom turmush tarzida esa sport o’yinlari, harakatli o’yinlar muhim o’rin

egallamoqda.

Hovli va ko’p qavatli uylar sharoitida oilaviy va mustaqil ravishda yakka

tartibda jismoniy mashqlar – o’yinlar orqali o’z salomatligini yaxshilash maqsad

qilib olayotgan kun sayin ko’payib bormoqda.

Keng maydonlar bolalarning o’yin maydonlari, xiyobonlar kun bo’yi,

ayniqsa dam olish kunlari, ta’til joylari va bayramlarda turli o’yinlar bilan band

bo’lganlar, ko’payib bormoqda. Ularni tashkil qilishda ota-onalar, ba’zi faol

jamoatchilar, mutaxassislar bevosita faoliyat ko’rsatmoqda.

Qishloq joylaridagi katta to’ylar, an’anaviy bayram kunlari va boshqa

madaniy tadbirlar katta-kichik kishilar va bolalar o’rtasida kurash, ot o’yinlari, turli

xil milliy harakatli o’yinlar mazmuni jihatdan tashqari tashkil qilinmoqda. Ayniqsa

qiz va o’g’il bolalarning “Quvlashmoq”, “Arqon tortish”, “Elkada kurash”,

“Piyoda ko’pkari”, “To’qqiz bosh”, “Bo’ta soldi”, “Ko’z bog’lash”, “Kim qoldi”

32

kabi milliy harakatli o’yinlar ruschaga tarjima qilingan. Bolalar va o’smirlarning

qir – adirlarda eshak va otlarga minib qilichbozlik, otdan ag’darish, tortishish

o’yinlari zavqli o’tishi bilan bir qatorda ularning jismoniy kamolotini o’stirishda

xizmat qilmoqda. Xo’roz urishtirish, qo’chqor shoxlatish, it urishtirish, kaklik va

bedanalarni sayratish (bahs), kampirlar va chollarning aytishuvlari, raqslari, turli

harakatli o’yinlari qadimiy milliy o’yin sifatida namoyish qilish odati davom

etmoqda. Ularning estetik zavq berishi va sog’lom bo’lib uzoq umr ko’rishda

kishilarga madaniy meros sifatida xizmat vazifasini o’tamoqda.

Toshkent, viloyatlarining markazlari, shahar tusini olgan tuman markazlari,

katta qo’rg’onlarda (posyolka) ommaviy sog’lomlashtirish tadbirlari keng

ko’lamda tashkil qilinadi. Ayniqsa, mahalla va ko’pqavatli uy joy shaoitlarida

estafetali o’yinlar va milliy harakatli o’yinlardan keng foydalanilmoqda. Bunda

bolalar va o’smirlarning guruh, jamoa bo’lib musobaqalashishi, kichik yoshdagi

(2-6 yoshli) bolalarning mustaqil ravishda quvlashib o’ynashi. To’plar orqasidan

yugurish, futbol, xokkey kabi o’yin qismlari (element) qiziqarli o’tmoqda.

Ota-onalar, aka-ukalar yordamida yosh bolalarning (1-6 yoshli) maxsus

moslamalardan (narvonlar, g’ildiraklar terib qo’yilgan to’siqlar, g’orlar – teshik va

h.k.) o’ynashi harakatchanligini ta’minlash bilan bir qatorda ularning sho’x, zavqli

harakatlarini takomillashtirish, estetik hamda emostional tarbiyasiga ijobiy ta’sir

ko’rsatmoqda.

E’tiborli tomoni shundaki, ya’ni mahalla faollari, ayni xotin-qizlar yig’ilishi,

maktablardagi ota-onalar qo’mitasi majlislarida ta’lim-tarbiya mazmunida turli

harakatli o’yinlarni bolalar bilan maqsadli tashkil qilish ishlari tez-tez muhokama

qilinmoqda. Buning boisi shundaki, madaniyatli, sog’lom oilalarning farzandlari

o’qimishli, madaniyatli, sog’lom bo’lib, ular el-yurt oldida namuna bo’lmoqda.

Qaysi birlariga pedagoglik va san’at, yana birlari sanoat, tijorat, qurilish, texnika

harbiy xizmat va boshqa sohalarda istedodga ega bo’lmoqda. Demak yashash

joylari, ayniqsa oilada milliy harakatli o’yinlarning xosiyatlari cheksiz bo’ladi.

Istirohat va ko’ngil olish bog’lariasosan shahar va shahar tusini olgan

joylarda zamonaviy talablar asosida tashkil topmoqda. Ularda katta-kichik

33

yoshdagi kishilar, bolalar uchun tomosha, turli xil atrakstion va milliy harakatli

o’yinlar tashkil qilinib, barchaning xordiq chiqarish, miriqib dam olish va jismoniy

harakatlar bilan (yurish, yugurish, estafetali o’yinlar, qayiqlarda suzish va h.k.)

ko’ngil kechalari yoziladi hamda ma’naviy-ma’rifiy jihatdan oziqlanadi. Shu

tufayli maskanlarning mutaxasislari va maxsus xodimlari tomonidan boshqa

diqqatga sazovor bo’lgan tadbirlar qatorida milliy harakatli o’yinlar ham tashkil

etiladi. Bu tadbirlarda ota-onalar va bolalari birgalikda to’p, arg’amchi, chambarak,

bulava, bayroqlar bilan har xil estafetalar uyushtiriladi. Kichik xalqachalarni otib

qoziqlarga tushirish, savat ichiga to’pni otib tushirish, yugurish, tik va yoysimon

narvonlarga chiqish-tushish, osilib turish kabi qiziqarli harakatli o’yinlar bo’yicha

ham, kim tez, kim chaqqon, kim yiqilmay o’tadi, kim tez olib o’tadi kabi bahslar,

shartlar va talablar ostida kuch sinashadi.

Demak, harakatli o’yinlar (oddiy va murakkab, zamonaviy va milliy

o’yinlar) ko’ngil ochish va istirohat bog’larida ham u yoki bu tarzda o’z o’rniga

ega bo’ladi. Shu tufayli dam oluvchilar, ota-onalar va ayniqsa bolalar hamda

o’smir-yigitlar ham harakatli o’yinlar tufayli xordiq chiqarishadi, kuch-quvvat

to’playdi. Bu o’z navbatda mehnatkashlarni ertangi yumushlarini tetik, ixcham

bajarishlari, mehnat samaralariga erishishni ta’minlaydi. O’quvchi yoshlar va

talabalarning o’quv sharoitlari, bir-biriga mehr-muhabbatlari, do’stlik, o’rtoqlik

kabi fazilatlarni yanada yaxshilaydi. Keksalarning esa ruhiy va jismoniy tetikligi,

bardamligiga yanada kuch, zavq bag’ishlab, uzoq yillar sog’lom bo’lib yurishlariga

bir olam dunyo hissa qo’shadi.

Xulosa shundaki, ko’ngil ochish va istirohat bog’larida jismoniy madaniyat

tadbirlarini ko’proq maqsadli va mazmunan qiziqarli qilib o’tkazishga yanada

ko’proq ettibor berish lozim. Buning uchun esa maxsus tashkilotchilar, faol

ishlarini kengaytirishga to’g’ri keladi.

O’quvchi yoshlar va talabalarninguylarida (yotoqxonalar) milliy harakatli

o’yinlarni tashkil qilishning o’ziga xos xususiyatlari va maqsadlari bo’ladi.

Ma’lumki viloyatlarning markazlarida akademik listeylar, kasb-xunar

kollejlari, Oliy o’quv muassasalarining o’quvchi yoshlar va talabalar uchun

34

zamonaviy tarzda qurilgan va maxsus yo’lida foydalanilayotgan yotoqxonalar

ko’p. Ularning yashashi, dam olish va jismoniy rivojlanishlarini yanada

takomillashtirish maqsadida barcha shart-sharoitlar yaratilgan. Ayniqsa futbol

maydonlari, sport o’yinlari turlari bo’yicha farqlangan maydonlar, sport zallari,

tennis kortlari, suv havzalari yaxshilab jihozlangan. O’quvchi yoshlar va

talabalarning mustaqil ravishda va guruhlarga bo’linib o’ynashlari, ertalabki

gimnastika, bo’sh vaqtlarida erkin ravishda turli milliy harakatli o’yinlarni tashkil

qilish rasmiy ravishda amalga oshirilmoqda. Ya’ni yotoqxonalarida talabalar

kengashi tarkibida jismoniy madaniyat va sport ishlari uchun ma’sul - faollar

mavjud. Ular mustaqil ravishda tashkiliy ishlarni olib borishadi.

Talabalarning yashash sharoiti, ijtimoiy madaniy turmushi, tinch - osoyishta

dam olishi, xavfsizlikni saqlash maqsadida “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati,

kasaba uyushmalari, “Talaba” sport klubi, nazorat va yordamlashish faoliyatlarini

muntazam ravishda olib borishadi.

Deyarlik har bir qavat (etaj), har bir uy (korpus) va yigit - qizlar uchun

alohida tashkilotchilar (fizorg) tayinlanadi. Ular talabalarni uyushtirish,

tayyorgarlik mashq - o’yinlarni o’tkazish, musobaqalarga qatnashish va ular bilan

bog’liq bo’lgan jarayonlarda ko’maklashadi.
2 Jismoniy tarbiya mashg’ulotlarida o’quvchilar o’rganib olgan ko’proq

harakatli o’yinlardan foydalanish mumkin. 1—2-sinf o’quvchilari uchun quyidagi

o’yinlarni kiritish mumkin: “O’ylab top, bu kimning ovozi?”, “Kim yaqinlashdi?”,

“Hamma o’z bayroqchasiga”, “Bo’sh o’rin”, “Sakrabodom chumchuqlar”,

“Polizdagi quyonlar”, “Taqiqlangan harakat” va boshqalar.3-4-sinf o’quvchilari

uchun: “Guruh, tiktur!”, “Xo’rozlar jangi”, “Qorovul va izlovchilar”, “Chiqib

ketish bilan qarmoqchi” o’yini.5-9-sinf o’quvchilari uchun: “Juft-juft bo’lib

tortishish”, “Doiraga tort”, “Taqiqlangan harakat” va hokazo.

Maktab kechalari va bayramlarda o’tkaziladigan o’yinlar

Maktabda o’tkaziladigan sport kechalari va bayramlari o’quvchilarda tetik

hamda quvnoq kayfiyat yaratish uchun eng ta’sirli tadbir bo’lib hisoblanadi.

Maktab sport kechalari va bayramlarida foydalaniladigan harakatli o’yinlar

bolalarni tezda tashkil qiladi, ular engil ruh va quvnoq kayfiyatni vujudga

keltiradi.Bayramda, odatda, juda ko’p bolalar bo’ladi, shuning uchun ommaviy

o’yinlardan foydalanish tavsiya qilinadi, musiqa jo’rligida bajarilsa yana ham

maqsadga muvofiq bo’ladi. Musiqa sadolari ostida o’tkaziladigan o’yinlar

qiziqarli, ularni tashkil qilish va o’tkazish engil bo’ladi.

Ommaviy o’yinlardan tashqari o’yin-attrakstionlarni ham, shu bilan birga

yaxshisi, asosiy tadbirlarni boshlashdan oldino’tkazish mumkin (konsert, spektakl).

O’yin-attrakstionlar bayramda maktab o’quvchilarini tashkil qilishga yordam

beradi. leqin ommaviy o’yinlar va raqslarni asosiy tadbirlardan keyin o’tkazish

tavsiya qilinadi. Ular bilan bir vaqtda sinf hakamlarida va koridorlarda o’yin-attrakstionlarni ham tashkil qilish mumkin, chunki ommaviy o’yinlar va raqsga

37

qiziqmaydigan bolalar, o’zlarini kuchli, epchillik, merganliklarini u yoki bu

attrakstionda sinab ko’rishlari mumkin.O’yin-attrakstionlari katta sinf o’quvchilari

uchun eng yaxshi «uch kurashchi» yoki “Besh kurashchi” musobaqasini tashkil

qilish mumkin. bunday maqsad uchun mazmunan har xil bo’lgan kuch yoqi

merganlikni, epchillikni, muvozanat saqlash yoqi fazoda mo’ljal olishni bilishni

namoyon qilishini talab qiladigan, 3 yoki 5 attrakstion tanlab olinadi: “Uch

kurashchi” yoki “Besh kurashchi” bo’lishni xohlaganlar barcha attrakstion

musobaqalarida qatnashishlari majbur g’oliblarni eng yaxshi 3 kurashchi yoki 5

kurashchi deb e’lon qiladilar va mukofotlaydilar.O’rta yoki yuqori sinf

o’quvchilari uchun bayramda yakkama-yakka olishuv o’yini (xohlagan ikki kishi

epchillik, merganlikda, kuch sinashadilar) musobaqalarini tashkil qilish mumkin.

Bunday musobaqalarni ommaviy o’yin va raqslar o’rtasidagi tanaffuslarda tashkil

qilishni tavsiya qilinadi.Bayramda harakatli o’yinlar o’tkaziladigan musobaqalarga

bag’ishlangan bo’lishi mumkin hozirgi vaqtda juda ham ommaviylashib ketgan

o’yinlar “Quvnoq startlar”, “Bizlar bilan bajar”, “Bizga o’xshab bajar”,

“Hammadan yaxshi bajar” va boshqalar.Musobaqalarda to’g’ridan-to’g’ri uncha

ko’p bo’lmagan o’yin qatnashchilarining sonini hisobga olgan holda hech qanday

tayyorgarlikni va trenirovka qilishni talab qilmaydigan ommaviy o’yin yoki o’yin

attrakstionlardan foydalanib harakatli o’yinlar bo’yicha ommaviy musobaqalar

tashkil qilish mumkin.

Maktab kechalari va bayramlari eng yaxshisi dastlabki tayyorkgarlikni

qo’rishni talab qiladigan o’yinlarni o’tkazish maqsadga muvofiq bo’ladi, ularda

qatnashish uchun barcha bolalarning jalb qilinishi shart. O’yin qatnashchilarining

biri attrakstion uchun o’yinchoqlar tayyorlaydilar (qum solingan xaltacha, misli

rasmlar) boshqalari esa attrakstion o’yinining g’oliblarini mukofotlaydilar, 3-chilari esa o’yinni o’tkazishga tayyorgarlikko’radilar.

38

Ulug’ sanalar, an’anaviy bayramlar va turli milliy udumlarda harakatli

o’yinlardan foydalanish.

Mustaqillikning ulug’ sanalari. O’zbekistonning mustaqilligi tufayli ulug’

sanalarni belgilash va ularni tantanalar ravishda o’tkazishda tub burilishlar bo’ldi.

Sho’rolar zamonadagi 1 – may, 7 – nayabr, 5 – dekabr va h.k. sanalarda

o’tkaziladigan bayramlar to’xtatildi va yoshlar ongidan chiqib bormoqda.

Mamlakatimizda ulug’ sanalar g’oyat ko’p. Ular orasida Mustaqillik kuni

(31 avgust – 1 sentyabr) eng ulug’, ustuvor sanadir. Shuningdek buyuk sarkarda,

sohibqiron Amir Temur, sharq she’riyatining sultoni hazrati Alisher Navoiy, Ibn

Sino, Bobur, shuningdek Oybek, G’ofur G’ulom, Abdulla Qahhor, Xamid Olimjon

kabi mutaffakirlar, yaqin o’tmishimizning adiblari, san’at, madaniyat, davlatni

idora etish va boshqa ko’p jabhalarda o’z mehnatlari bilan nom qozongan

kishilarning tavalludlariga bag’ishlab katta tantanalar o’tkazilmoqda.

1991 yildan boshlab Mustaqillik kuniga bag’ishlab katta bayram tomoshani

zo’r tantana va quvonch bilan o’tkazib kelinmoqda. Uning dasturidagi

san’atkorlarning qo’shiq va raqslarga ko’proq o’rin egallaydi. Shunday bo’lsada

jismoniy madaniyat va sport, ayniqsa halq milliy o’yinlari chetda qolib ketgani

yo’q. Ular quyidagi ko’rinishda o’z ifodasini topmoqda.

1. Kurashchilar, bokschilar, badiiy gimnastikachi qizlari, chavandozlarning

namoyish – ko’rgazmali chiqishlari.

2. Raqqosalar va o’yinchi yigitlarning jozibali o’yinlarida ot choptirish, otdan

ag’darish, otda qilichlashish, elkada kurash, tortishish kabi milliy harakatli

o’yinlarning ramziy ijrolari.

3. Balet raqslarida yigit va qizlarning quvlashib o’ynashlari, suvda suzishlari,

kurash va boshqa turlarning ifodalanishi.

4. Bog’cha bolalari va maktab o’quvchilarining sahnaviy o’yin – raqslari va jam

bo’lib hamda yakka tartibdagi qo’shiqlarda “Alpomish”, “Barchinoy”, “To’maris”

Jaloliddin Manguberdi kabi afsonaviy va halq qahramonlari timsollarini namoyish

etish.

39

Ulug’ adiblar tavalludi munosabati bilan o’tkazilib kelinayotgan

yubileylarda kurash va boshqa sport turlari bo’yicha xalqaro turnirlar tashkil etilib,

uning boshlanishida turli harakatli o’yinlar (tosh/gir) ko’tarish, keksalarning

olishuvi, arqon tortish, elka urishtirish, ot o’yinlari va h.k.. namoyish etilmoqda.

San’at saroylari, muhtasham kechalarda o’tkazilayotgan tantanalarda sahna

yoki ochiq maydonlarda bolalarning kurash tushishi, san’atkorlar raqsida xalq

milliy o’yinlarining ramziy ma’nolari ijro etilishi ham diqqatga sazovordir.

Bunday tadbirlarda xalq milliy harakatli o’yinlarini ifoda etish - milliy

qadriyatlarimizga bo’lgan e’tiboridan darakdir.

Yurtimizda an’ananaviy bayramlar mustaqillik ko’hna qilgan adolat,

erkinlik, sog’lom turmush tarzini kechirish va boshqa juda ko’p madaniy jihatlarni

o’zida mujassamlashtirgan ulkan tadbirlarda namoyon bo’lmoqda. Ular Navro’z,

kasb - xunar kuni, hosil bayrami, katta to’ylar shaklida o’tkazib borilmoqda.

Navro’z - yangi kun, yangi yil, bahor bayrami timsolidir. Navro’zning asosiy

belgisi sumalakdir. Navro’z boshlanadigan kechasi sumalak pishirishda ayollar,

erkaklar, ayniqsa o’g’il va qiz bolalar yig’ilishib, noz - ne’matlarni yig’ishib,

birgalikda baham ko’rishadi. Ayollar qozon atrofida yallalar, laparlar aytib raqsga

tushishadi. Bolalar esa maydonlarda quvlashib turli harakatli o’yinlarni bajarishadi.

Bunda “Bekitmachoq”, “Durra soldi”, “Kim keldi”, “Ovozdan top” kabi milliy

o’yinlar qiziqarli ravishda o’tkaziladi.

Navro’z bayrami bir - ikki kun emas, hatto hafta va o’n kunlab o’tkaziladi.

Namoyishlar - ko’rgazmali chiqishlarda kurashchilar, tosh ko’taruvchilar, bilak

kuchini sinovchilar, arqon tortish o’yini va zamonaviy sport turlaridan (akrobatika,

boks, shtanga, sharqona yakka kurashchilar va h.k.) bahs - musobaqa tashkil

etiladi.

Otchoparlar va keng yaylov - qirlarda ko’pkari - uloq, poyga otdan ag’darish

kabi xalq milliy o’yinlari chiqadi. Tomoshabinlarga “Arqon tortish”, “Chillik” kabi

milliy harakatli o’yinlar namoyish qilinadi.

E’tiborli tomoni shundaki. Navro’z bayramiga barcha jamoalar ancha vaqt

ilgari tayyorgarlik ko’rishadi va bunda ko’pchilik kishi ishtirok etib, barcha

40

tadbirlar qatorida milliy harakatli o’yinlarni tanlash, ularni ijrochilarga o’rgatish va

ular bilan bog’liq bo’lgan jarayonlarda mutaxassis xodimlar, jamoatchi faollar

jiddiy ravishda ish tutadilar.

Navro’z bayramining mazmunida hayotiy ehtiyojlarni o’yin shaklida

ifodalash ancha ustuvor turadi. Ya’ni er haydash, don etish, chorvalarni

ko’paytirish, boqish, o’t o’rish, hashak to’plash, mehnatdan keyin dam olish kabi

juda ko’p faoliyatlar o’yinlarning mazmunini tashkil etadi.

Masalaga nazariy jihatdan yondashilsa, har bir jismoniy tarbiya xodimi

Navro’z bilan bog’liq tayyorgarlik ishlarida ijodiy yondoshish bilan faol

qatnashishlari lozim. Shu asosda o’quvchi yoshlar va talabalar Navro’z

bayramidagi tadbirlardan andaza olishdari, ularni amaliy jihatdan bajarish

yo’llarini kunt bilan o’rganishlari lozim bo’ladi.

Navro’zning davomi va ajralmas bo’lagi hosil bayrami deyish mumkin.

Chunki bahorda ekilganlarning hosilini yig’ib olish, ularni nobud qilmay saqlash

va xoridorlarga etkazib berish bilan yakunlanadi. Ba’zi donli ekinlarning hosili

yozda yig’ib olinsada, odatda kuzgi “Paxta bayrami” bilan qo’shib nishonlangan.

Chunki kuzda dehqonlar, fermerlar, xo’jalikdagi rahbarlar va qishloq aholisi

kuzning oxirida tinib - tinchiydi, to’ylar, bayramlarga tayyorgarlik va ularni

o’tkazisha imkoniyat bo’ladi.

Hosil bayramining dasturida asosan san’atkorlarning bayram konsterti,

kurashchilar, chavandozlarning o’yinlari va zamonaviy sport turlari bo’yicha

ko’rgazmali chiqishlar joy oladi. Shunday bo’lsada oramizda milliy harakatli

o’yinlarga ham alohida o’rin beriladi. Bunda keksayu - yoshlar “Quloq cho’zma”,

“Piyoda poyga”, “Chillik”, “Poda to’p”, “Eshak mindi”, ot - eshaklarda poyga,

ag’darish, tortishish, kuch sinash bilan bog’liq bo’lgan turli xil milliy harakatli

o’yinlar tashkil etiladi.

Bunday ulkan va murakkab an’anaviy bayramlarni tashkil qilish yo’llarini

talabalar puxta o’rganishlari va amalda qo’llashi faol ishtirok etishlari maqsadga

muvofiqdir.

41

An’anaviy bayram tusini olayotgan xilma - xil ommaviy madaniy va sport

tadbirlari ham ko’paymoqda. Ellarning tarkibida e’tiborga molik bo’lgan turlardan

biri xalq milliy o’yinlarigabag’ishlangan respublika festivallaridir. Ular asosan

“Alpomish o’yinlari”, “To’maris o’yinlari” kabilar tashkil etilib kelindi.

Bu milliy o’yinlar negizida qadriyatlar, g’urur va iftixor mazmunlari

mujassamlashganligi tufayli davlat arboblari, ma’naviy - madaniy sohalarning

fozillari, etakchi olimlari katta e’tibor berishdi.

1991 yil 25 aprelda ilk bor xalq milliy o’yinlari Respublika musobaqasi

Jizzax viloyatining Forish tumanida tashkil etilib, u to 1996 yilgacha shu erda va

shu tarzda o’tkazildi. Respublika hukumatining maxsus qarori asosida 1998 yil

Termizda uni “Alpomish o’yinlari Respublika festivali” nomi bilan atalib, u har

ikki yilda bir marotaba o’tkazilmoqda.

Xotin - qizlar sportga bog’ishlab “To’maris o’yinlari Respublika festivali”

1999 yil Jizaxda tashkil etilib, u ham har ikki yilda bir marotaba o’tkazilib kelindi.

Mazkur festivallarni xalq xursandchilik bilan kutib oldi va yuksak baholar berdi.

Chunki ularning mazmuni asosan xalq milliy o’yinlari, harakatli o’yinlar saralanib,

tanlab olinib namoyish etildi. Bunda atoqli olimlar U.Qoraboev va

T.Usmonxo’jaevlarning katta tashabbuskorligi sabab bo’ldi.

Xalqimiz orasida qadimdan davom etib kelayotgan milliy urf - odatlar va

udumlar ham g’oyat ko’p. Ularni tashkil qilish va o’tkazishda yurtimizning o’zligi,

milliy g’ururi, iftixori va eng muhimi ma’naviyat - ma’rifat madaniyati mazmunga

boy. Ularning eng muhimlari to’ylar (o’g’il farzand tug’ilishi, beshik, payg’ambar

yoshi, yubiley va h.k.), hayit, qadrlash, xotirlash va h.k. marosimlardir. Ayniqsa

yigitlar va katta yoshdagi kishilar, ayollarning har xil yig’inlari (gapi, gashtagi),

qizlar yig’ini, maktabni bitiruvchilar kechasi va shu kabi xar xil odatlar ham

ma’naviy kuch - quvvat va jismoniy kamolot sababchisi bo’la oladi. Chunki ular

turli xil harakatli o’yinlarni ham tashkil etadilar.

Xudoyi, iftorlik va qazo qilgan kunlarni eslash marosimlarda mullalar,

zamonaviy ishbilarmonlar, madaniyat arboblari va qatnashchilar o’tgan - ketgan

ajdod va avlodlarni xotirlash yo’li bilan oila a’zolari, qarindosh - urug’lariga sabr –

42

toqatli bo’lishga undaydi. O’zlarning salomatligini saqlash, farzandlarni yaxshi

tarbiyalash, ularni jismonan chiniqtirishga tilaklar bildirishadi. Ya’ni milliy

qadriyatlarimizni e’zozlash, ma’naviy - ma’rifiy va jismoniy jihatdan barkamol

bo’lish yo’llarini keng ochib beradi. Ta’biiyki, bu ma’noda jismoniy tarbiya va

sport bilan shug’ullanish, ayniqsa milliy harakatli o’yinlar bilan mashg’ul bo’lish

ko’zda tutiladi.

Xulosa shundan iboratki, ulug’ sanalar, an’anaviy bayramlar, turli xil urf -odatlar, udumlarning negizida insonlarni ulug’lash, Vatan sharafi uchun, el - yurt

tinchligi deb mehnat qilish, o’qish va yashash g’oyalari mazmun topadi.

O’tkaziladigan ommaviy - madaniy sport tadbirlari mazmunida halollik,

vijdonlilik, kuch - g’ayrat to’plash, iqtidorli yoshlarni va istedodli mutaxassislar

hamda sportchilarni kashf etish maqsadlari yuksak darajada bo’ladi. Ularning

tarkibida xalq milliy o’yinlarining tarkib topishi eng muhim ahamiyatga molikdir.

3 O’qituvchi har bir darsda bola har tomonlama tasir etib, turli mashq va harakatli

o’yinlarni tanlashi, shuningdek, o’yinlarni o’tkazish metodikasini o’zgartirib

turishi zarur.Darsda shuningdek turli o’yinlarni o’tkazish jarayonida o’rganinilgan

materialning metodik jihatdan izchil bo’lishiga e’tibor berilishi lozim. Bu,

birinchidan, darsning ta’lim-tarbiyaviy vazifalarini to’g’ri hal qilish, ikkinchidan,

dars materiallarining to’la o’tilishiga erishish, uchinchidan, butun dars davomida

har bir mashqni muayyan me’yorda to’g’ri olib borish imkonini beradi.Agar dars

boshida yoki o’rtalarida zo’r e’tibor berishni va moslashtirilgan murakkab

harakatlar qilishni ta’lab etadigan o’yin va mashqlar o’tkazilgan bo’lsa, dars

43

oxirida o’quvchilarning charchagan organzmini birmuncha tinch holatga

keltirishga yordam beradigan o’yin va mashqlarni o’tkazish kerak. Masalan, dars

boshida bolalar diqqatni to’plash uchun “O’ylab top” yoqi “Tezda hamma joy-joyiga” “Man qilingan harakat” singari o’yinlar o’ynalgan bo’lsa, darsning asosiy

qismida yanada harakatchanroq o’yinlarni- “Quvnoq bolalar”, “Qoch bola,qalxat

keldi” kabi o’yinlarni o’tkazish tavsiya etiladi.O’rta yoshdagi o’quvchilar bilan

darsning asosiy qismida “Cho’pon,qo’y va bo’ri”, “Oq tosh”, “Oq ayiqlar” va

boshqa o’yinlarni o’tkazish tavsiya qilinadi. Darsning yakunlovchi qismida kam

harakatli “Pat”, “Pr-r-r...” (qush uchishini eslatadigan tovush) va boshqa shular

kabi o’yinlarni o’tkazish lozim.Agar butun dars davomida faqat o’yin

materiallaridan iborat bo’lsa serharakatli o’yinlarni kam harakatli o’yinlar bilan,

aksincha bir xil xarakterdagi o’yinni ikkinchi xil xarakterdagi o’yin bilan

navbatma-navbat almashtirib o’tkazish kerak.Agar o’qituvchi sport turlaridan biri

texnikasining ayrim elementlarini o’yin yordamida bolalarga o’rgatish yuzasidan

o’z oldiga muayyan maqsad va vazifalar qo’yiladigan bo’lsa,u o’yin materialining

mazmuni va yo’nalishini puxta o’ylab chiqishi zarur.

Masalan: “To’pni onaboshiga berma” yoqi “To’p ilish” o’yinlari yordamida

bolalarga to’p uzatish va ilib olishni o’rgatish belgilangan bo’lsa, bu vazifani faqat

shu o’yinlarni o’ynash usuli bilangina hal etib bo’lmaydi.