2- mavzu: davriy qonun va davriy sistemasi

Ionlanish energiyasi - I_e kimyoviy elementning asosiy xarkteristikalaridan biri bo’lib, atom orbitalida elektronning qanday ushlab turganligini ko’rsatib elementning kimyoviy xossasini xarakterlaydi.atomda elektronlar yadroga faqatgina tortilmasdan ular o’zaro bir-biri bilan bir xil ishorali zaryadlar itarishish kuchiga ham ega. shuning uchun birinchi elektronni uzib olishga kam energiya talab qilinadi, keyingilariga esa ko’proq energiya sarflashga to’g’ri keladi.
Ionlanish energiyasi eng kam bo’lgan elementlar ishqoriy metallardir, chunki ular atom yadrosi atrofida tashqi qavatda joylashgan bitta elektroni eng kam energiya qiymatiga ega bo’lib, osongina boshqa element atomiga beradi, ionlanish energiyasi eng yo’qori bo’lgan qator VIII – gruppa elementlari (inert gazlr) qatoridir. Ionlanish potentsialining oshib borishining sxematik taviri 1-rasmda keltirilgan.
²
Bog’lanish energiyasi – Ye. Atom yadrolarini o’zaro qo’shilib neytral modda hosil bo’lishida ajralib chiqadigan yoki yutiladigan energiyaga bog’lanish energiyasi deyiladi. Ye – kkal/mol, kal/mol, kdj/mol o’lchov birliklarida ifodalanadi. Bog’lanish energiyasining son qiymati ayni moddaning naqadar barqaror yoki beqarorligini bildiradi.
Bog’lanish uzunligi – l– o’zaro bog’langan atom yadrolari orasidagi masofaga bog’lanish uzunligi deyiladi. l =A angstremlarda ifodalanadi. 1A-10^-8 sm ga teng.
Bog’lanish burchagi – l o’zaro bog’langan atom yadrolari orasidagi burchakka bog’lanish burchagi deyiladi. Bog’lanish burchagi l – gradus va minutlarda o’lchanadi.
Bog’lanish uzunligi va bog’lanish burchagi kabi kattalikla moddaning geometrik shakli (tuzilishi)ni ko’rsatadi.
Masalan: Suv molekulasidagi H va O atomlari orasidagi bog’lanish uzunligi 0,96 A, bog’lanish burchagi esa 104,50 ga teng. demak, suv molekulasining tuzilishi uch burchak shakliga ega ekanligini ko’rsatadi.
Ionlanish potentsiali – I Elementning reaktsiyaga kirishish qobiliyatini ionlanish potentsiali – I orqali va elektronga moyillik – Ye degan kattaliklar yordamida tushutirish mumkin, ya‘ni:
a) normal yatomdan bitta elektronni uzib olish uchun saf bo’ladigan energiyaga ayni elementning ionlanish potentsiali deyiladi. Uning o’ktami I = kdj/atom yoki Ev\atom E + I = E + Ie I1Ionlanish potentsialining son qiymati ayni elementning metallik yoki metallmaslik aktivligini bildiradi. Ionlanish potentsiali eng kichik bo’lgan elementlar ishqoriy va ishqoriy – yer metallaridir. Elementlar davriy sistemasida davrlarda chapdan o’ngga qarab o’tgan sari elementlarning ionlanish potentsiallari ortib boradi. Gruppalarda esa (guruxlarda) yuqoridan pastga qarab tushgan sari elementlarning ionlanish potentsiallari kamayib boradi. Agar elementdning ionlanish potentsialining tartib nomeriga bog’liqligini o’rgansak unda davriylik – ekstremum bilan xarakterlanadi. Maksimum inert gazlarga minumim esa ishqoriy metallarg to’gri keladi. Inert gazlarda potentsiallarning maksimum bo’lishiga sabab S²P⁶ elektron konfiguratsiyalarning barqarorligidandir. Kam bo’lishining sababi tashqi S orbitaldagi elektronlarning yadro zaryadini effektiv ekranlashishidir. Ekranlashish effekti deb mazkur elektronning yadroning musbat zaryadiga ta‘sirini ularning o’rtasiga boshqa elektron tushib kuchsizlantirishiga aytiladi. Buning hisobiga elektron 2 bilan emas balki Z eff bilan (Z eff ) ta‘sirlshishadi. Sleyter yadroning effektiv yadro zaryadi deb aytadi Z eff =Z-S, bund S-yadroning hamma qolgan elektronlar yordamida ekranlashish konstantasi deyiladi. Sleyter uning mikdorini aniqlashni ko’rsatib berdi. Ionlashi potentsiali 5-15 B orasida o’zgaradi. Uni grafik ko’rinishda quyidagicha tasvirlash mumkin.

2.