2- mavzu: Jaxon va O`zbekiston elektr energetikasi. Global va mintaqaviy muammolar. Reja: O‘zbekistonda elektrotexnikaning rivojlanishiga doir tarixiy ma’lumotlar

2- Mavzu: Jaxon va O`zbekiston elektr energetikasi. Global va mintaqaviy muammolar.
Reja:
1. O‘zbekistonda elektrotexnikaning rivojlanishiga doir tarixiy ma’lumotlar.
2. Jahon elektr energetikasi. Global va mintaqa muammolar
3. Jaxon va O`zbekistondagi Elektr energiyani ishlab chiqaruvchi Stansiyalar
O‘zbekistonda elektrotexnikaning rivojlanishiga doir tarixiy ma’lumotlar
Sobiq Turkistonning O‘zbekiston hududiga taalluqli qismidagi barcha elektr stansiyalarining quvvati XX asr boshlarida 3000 kVt bo‘lib, jami 3,3 mln. kVtsoat elektr energiya ishlab chiqarilgan hamda aholi jon boshiga yiliga 1 kVtsoat to‘g‘ri kelgan. Barcha mavjud sanoat korxonalarida 140 ta xususiy elektr stansiyalar mavjud bo‘lib, eng kuchli elektr stansiya neft qazib olish korxonalarida-Chimyon qishlog‘i (650 kVt) hamda Qovunchidagi shakar-qand zavodida (442 kVt) edi.
Toshkent shahrida dastlabki dizel elektr stansiya 1910 yilda qurilgan va uning quvvati 125 kVt bo‘lgan. 1911-1912 yillarda Toshkent tramvaylari uchun Belgiya hissadorlik jamiyati qurib ishga tushirgan issiqlik elektr stansiyasi har biri 290 kVt quvvatli beshta o‘zgarmas tok generatoridan tarkib topgan edi. Bu generatorlarning umumiy quvvati 1450 kVt (2159 ot kuchi), kuchlanishi yesa 600 V bo‘lib, ularni dizel agregatlari harakatga keltirar edi.
Rus savdogari Davidov qurdirgan elektr stansiya (231 kVt) gidroelektr stansiya (GES) bo‘lib, suv turbinasining quvvati 200 ot kuchiga teng, stansiya qo‘shimcha quvvatini 260 ot kuchli Volf lokomotivi ta’minlar edi.Qishloq xo‘jaligida va paxta tozalash zavodlarida bor-yo‘g‘i 4 ta elektr motor o‘rnatilgan edi. Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Farg‘ona, Andijon shaharlarida atigi 2-3 tadan ko‘cha elektr energiya hisobiga yoritilardi. Eng badavlat kishilar xonadoni elektr ta’minotidan bahramand bo‘lgan.
Bir guruh tadbirkorlar - Belgiya hissadorlik jamiyati a’zolari Toshkent atrofida va Farg‘ona viloyatida GES qurishni, uning energiyasini Qo‘qon, Andijon va Namanganga 60 kV kuchlanishli elektr uzatish liniyasi yordamida uzatishni rejalashtirgan edilar. Afsuski, bu rejalar uzoq yillar amalga oshmadi. 1920 yillarda O‘zbekiston shaharlarida bir necha dizel issiqlik elektr stansiyalar (IES) ishga tushirildi. Buxoro (490 kVt), Samarqand (360 kVt), Qo‘qon (395 kVt), Marg‘ilon (75 kVt), Termiz (89 kVt), Qarshi, Vobkent, Xovos va boshqa shaharlardagi IESlar shular jumlasidandir.
1926 yilning 1 mayida Toshkentda Bo‘zsuv GESining (loyiha quvvati 4000 kVt) birinchi navbati (2000 kVt, har biri 1000 kVt dan 2 ta agregat), 1929 yilda uchinchi agregat va 1936 yilning aprelida to‘rtinchi agregat ishga tushirildi (hozir bu stansiya binosi O‘zbekiston energetiklari muzeyi). 1924-1928 yillarda O‘zbekiston Respublikasi elektr energetika xo‘jaligi quvvati 2400 kVt dan 12600 kVt gacha ko‘paydi. Jami elektr energiya ishlab chiqarish 10 barobarga oshdi.
Toshselmash zavodining qurilishi kuchli energetik baza yaratishni taqozo etdi. Shu sababli Toshkentda dizel elektr stansiya ishga tushirildi. Respublikamizning bir qator sanoat korxonalarida- Kattaqo‘rg‘on yog‘-moy zavodi, Andijon neft tarmoqlari va boshqa yirik korxonalarda yangi elektr stansiyalar qurildi, eskilari esa qayta jihozlandi. Natijada 1937 yilga kelib zavod va fabrikalar elektr stansiyalarining quvvati 25,4 ming kVtga etdi. 1937-1940 yillarda elektr energiya ishlab chiqarish tez suratlarda o‘sib bordi. Chirchiq IES (12000 kVt), Quvasoy IES (12000 kVt) ishga tushirildi. Oq-tepa va Darg‘om GESlari qurilishi boshlandi. Sanoat korxonalarida elektr motorlarni ishlatish ko‘lamlari kengaydi. Shu davrlarda elektr ta’minotini markazlashtirish darajasi ham keskin ko‘tarildi. Agar 1925 yilda markazlashgan elektr ta’minoti umumiy talabning 12,2%ini tashkil etgan bo‘lsa, 1937 yilda bu ko‘rsatgich 72%ga etdi. Umumenergetik balansda elektr energiyasining solishtirma ko‘rsatkichi-elektrlashtirish koeffitsienti 1925-1926 yillardagi 22,5 foizdan 1940 yilda 81,6 foizga etdi. Elektr jihozlanganlik koeffitsienti 1940 yilda 3,31 marta ko‘paydi.
Sobiq Ittifoqning markaziy hududlaridan ko‘chirilgan sanoat korxonalarini elektr energiya bilan uzluksiz ta’minlash Chirchiq kanalida Oqqovoq GES larini loyihalab qurishni taqozo etdi. 1943 yilning yanvaridayoq quruvchilarning ulkan jasoratu-shijoati natijasida Oqtepa GES va shu yilning mart oyida Oqqovoq GES va sentabrda 3-Oqqovoq GESlar misli ko‘rilmagan tez muddatlarda ishga tushirildi. Bu O‘zbekiston xalqining buyuk mehnat shijoati va g‘alabasi edi. Insoniyat tarixidagi eng vaxshiyona va ayovsiz jahon urushi (1939-1945 y.) davrida O‘zbekistonda beshta yangi GES qurish haqida Davlat Mudofaa qo‘mitasining qarori qabul qilindi (1942 yil 18 noyabr). Bular - Farhod, Solar, 1- va 2- Bo‘zsuv GESlari hamda Oqqovoq GESlarining ikkinchi navbati edi. O‘sha davrda loyiha quvvati jihatidan dunyodagi eng kuchli GESlar qatoriga kirgan Farhod GES (loyiha quvvati 125000 kVt) qurilishi 1942 yilning noyabr oyida boshlandi. Urush yillarida 6 ta yirik GES ishga tushirildi. Toshkent yonidagi GES (1943 yil mart oyida), Bo‘zsuv GESi (1944 yil) shular jumlasidandir. Shovot, Shahrixon, Yangiariq GESlar qurilishlari keng ko‘lamda tezkorlik bilan olib borildi. 1940 yilga nisbatan elektr energiya ishlab chiqarish 2,5 marta ko‘paydi (1940 yil 481,8 mln. kVt s, 1945 yil 1185,7 mln. kVt s).
Elektr stansiyalarda o‘rnatilgan generatorlar quvvati 170,1 dan 300,1 MVtga etdi. Respublika energetika bazasining mustahkamlanishi sanoat tuzilmasini batamom qayta qurib, qator yangi sohalarni rivojlantirishga asosiy turtki bo‘ldi. Og‘ir sanoat keskin rivoj topdi. 1944 yilda esa Bekobod metallurgiya zavodi po‘lat quymalarini tuhfa etdi. Kimyo, mashinasozlik, elektrotexnika va boshqa soha mahsulotlari hajmi keskin ortdi. Natijada jami ishlab chiqarishda og‘ir sanoat ulushi 1940 yildagi 13,3 foizdan 1945 yilda 47,3 foizga ko‘paydi. Ammo, yengil sanoat (paxta tozalash, oziq-ovqat) ulushi 1940 yillari 61,1 foizdan 39,1 foizgacha kamayganini ham e’tirof yetish joiz.
1948 yilda Farhod GESining birinchi navbati ishga tushirildi. Bu O‘zbekiston energetikasi tarixidagi eng ulkan zafarli davr hisoblanadi. GESning ishga tushirilishi Toshkent-Farg‘ona energetika sistemalarini birlashtirishga asos soldi. 1- va 2-Oqqovoq, 2- va 3-Bo‘zsuv, Shahrixon, Qumqo‘rg‘on GESlari qatori shu davrda Angren, Qo‘qon IESlari va o‘nlab boshqa sanoat yo‘nalishidagi stansiyalar ishga tushirildi.
1945-1956 yillarda elektr energiya ishlab chiqarish 1940 yilga nisbatan 5,5 marta, ishlab chiqarishning jihozlanganlik ko‘rsatkichi 16,5 marta ko‘paydi. 1951-1955 yillarda o‘nlab yangi stansiyalar, xususan, Toshkentda Shayxontohur va 2 ta yangi Bo‘zsuv GESlari, Chirchiqda Yoshlar GESi ishga tushirildi, Toshkent issiqlik markazining quvvati ikki marta oshirildi. Andijonda 7-Shahrixon GESi qurildi. Farg‘ona viloyatida Quvasoy GESning quvvati 3 marta ko‘paytirildi. Angren IES qurilishi jadallashdi, Qayroqqum GES qurilishi qardosh O‘zbekiston va Tojikiston energetikasining rivojiga alohida ahamiyat kasb etdi.
Chirchiq-Bo‘zsuv GESlari qurilishi natijasida nafaqat elektr energiya ishlab chiqarish ko‘paydi, balki bu gidrotexnik inshootlar qo‘shimcha 70 ming gektar qo‘riq yerni o‘zlashtirish imkonini berdi. Farxod GES va Qayroqqum suv ombori qurilishlari 300 ming gektar yerga obi-hayot baxsh etdi.
1951 yil esa O‘zbekiston olimlari uchun ulkan zafar yili bo‘ldi. Sobiq Ittifoqda eng birinchi to‘liq avtomatlashtirilgan va telemexanizatsiyalashgan stansiyalar majmui sifatida o‘zbek energiya sistemasi GESlari ro‘yxatga olindi. O‘zbekistonda bu davr asosan issiqlik stansiyalarni loyihalash, qurish va ishga tushirish davri bo‘ldi. 1958 yilda Angren GRESning birinchi navbati (umumiy loyiha quvvati 600000 kVt) ishga tushirildi. Toshkent energiya sistemasi GESlar bilan bu stansiya elektr energiya iste’molchi grafigini barcha rejimlarda tartibga tushirish va eng samarali rostlash imkonini yaratdi. 1960 yilda Navoiy GRESi (loyiha quvvati 840 mVt), 1961 yilda esa Toshkent GRESi (loyiha quvvati 1800 MVt) qurilishi boshlandi. 1963 yilda esa Toshkent GRESida birinchi energetik blok (150 mVt) ishga tushirildi. Taxiatoshda yangi 2 ta energoblok (quvvati 100 mVtdan) ishlatildi. Bu stansiya Xorazm hamda Qoraqalpog‘iston elektr ta’minotida va iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. Olmaliq va Farg‘ona issiqlik energetik markazlari kengaytirildi. Chorbog‘ gidroenergetik qurilishining ahamiyatini ayniqsa, o‘z vaqtida qilingan ishlar qatorida munosib baholash joiz. Suv ombori deyarli 2 mlrd. m3 bo‘lib, doimiy ravishda 300 ming gektar yerni sug‘orish imkonini yaratdi. GES quvvati 600 MVt (har biri 150 MVt li 4 ta gidrogeneratorlar).
Qurilishlar nafaqat elektr ta’minot, balki irrigatsiya masalalarini kompleks hal etishga qaratilganligini alohida ta’kidlash kerak. Chorbog‘ GES qurilishi umuman Chirchiq-Bo‘zsuv tizimida barcha GESlar ish rejimining samarasini oshirish hamda qo‘shimcha 160 MVt arzon elektr quvvati olish imkonini yaratdi. 1965 yilda barcha elektr stansiyalar quvvati 2816,6 MVtga etdi. Shundan GESlar quvvati 2270,5 MVt bo‘lib, 9 mlrd. kVt soat elektr energiya ishlab chiqardi. Transformator nimstansiyalarida jami o‘rnatilgan quvvat esa 45 mln. kVA ga etdi. 1970 y. kelib respublikani yalpi elektrlashtirish nihoyasiga etdi va O‘zbekiston yalpi elektrlashgan o‘lkaga aylandi.
Gidroenergetika. O‘zbekiston energetika sistemasida jami 27 ta GESlarda o‘rnatilgan quvvatlar 1420 MVtni tashkil yetadi. 2002 yili ularda 6331, 2 mlrd. kVt"s elektr energiyasi ishlab chiqarildi.
Respublikadagi eng yirik GESlar bo‘yicha ma’lumotlar 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval

Nomi	O‘rnatilganquvvatlar, MVt	Turbina-larsoni	Qurilganyillari	Suvmanbai
ChorvoqGES	620,5	4	1970-1972	Chirchiq
Xo‘jakentGES	165	3	1976	Chirchiq
G‘azalkentGES	120	3	1980-1981	Chirchiq
Farhod	126	4	1948-1949	Sirdaryo