2. Aholini jinsi, millati, oilaviy holati, ma’lumotli darajasi va boshqa belgilar bo’yicha o’rganish

Aholi statistikasi
Reja:


1. Aholi soni va tarkibini statistik o’rganish.
2. Aholini jinsi, millati, oilaviy holati, ma’lumotli darajasi va boshqa belgilar bo’yicha o’rganish.
3. Aholini tabiiy va mexanik harakati statistikasi.
4. Aholi tabiiy harakatini ifodalovchi absolyut va nisbiy ko’rsatkichlar: tug’ilishi, vafot etishi, tabiiy o’sishi.
5. Aholi migratsiyasi turlari. Aholi migratsiyasining absolyut va nisbiy ko’rsatkichlari.
6. Nikohdan o’tish va undan o’chish ko’rsatkichlari.
Aholi statistikasi statistikannng eng qadimgi tarmog’i hisoblanadi,
Qadimgi dastlabki hisob operatsiyalari xarbiy va xo’jalik maqsadlarida aholini xisobga olish bilan bog’liq holda olib borilgan. Ko’plab ma’lumotlarni o’rganish natijasida aniqlangan qonuniyatlar biriichi marta aholining tug’ilishi va o’lishi bilan bog’liq jarayonlarda aniqlangan.
Hozirgi kunda ham aholi har tomonlama tadqiqotlar ob’ekti hisoblanadi, chunki aholi ishlab chiqarish jarayonining bovosita ishtirokchisi va bu jarayon natijasining iste’molchisi ham hisoblanadi. Hozirgi kunda aholini, jamiyatda ro’y berayotgan jarayonlarni, turmush sharoitlarini statistik o’rganishga qiziqish ortib bormoqda.
Aholi statistikasining o’rganish ob’ekti ma’lum xududda yashovchi odamlar yig’indisi hisoblanadi. Xar qanday mamlakatning aholisi o’z tarkibi bo’yicha bir xil emas va u vaqt bo’yicha o’zgaruvchan, shuning uchun aholining yashash qonuniyatlari, uning tarkibiy uzgarishlari va boshqalar aniq shart-sharoitlarni hisobga olgan holda o’rganilishi kerak.
Aholi statistikasida kuzatish birligi ko’pincha alohida odam, individ hisoblanadi. Ammo bitta oila ham birlik bo’lishi mumkin.
Aholi statistikasida kuzatish ob’ekti bo’lib esa turli xil yig’indilar: butun aholi, aholinipg alohida guruhlari, mshnat resurslari va xakozolar bo’lishi mumkin.
Har qanday joyning aholisi yil davomida o’zgarib turadi, shuning uchun umumiy ko’rsatkichlarni hisoblash uchun statistikada aholining yil mobaynidagi harrakati e’tiborga olinadi.
DA q MA + VI-VYA
MA q DA - VY + VYA
Bunda: DA - doimiy axoli soni;
MA - mavjud aholi soni;
VY - vaqtincha yo’q bo’lgan aholi soni;
VYA - vaqtincha yashayotgan aholi soni.
Aholining o’rtacha yillik soni odatda oddiy o’rtacha arifmetik formula bo’yicha aniqlanadi. Bunda aholining muayyan davr boshidagi va davr oxiridagi soni ko’rsatkichlari qo’shilib ikkiga bo’linadi:

Aholi soni xaqidagi ma’lumotlar bir iyecha teng oraliqli sanalarga, masalan, har bir oyning birinchi kuniga nisbatan berilgan bo’lsa, aholining o’rtacha yillik soni o’rtacha xronologik formula bo’yicha aniqlanadi:

Mamlakat aholisi uning hudud bo’yicha joylashishi nuqtai nazaridai shahar aholisi va qishloq aholisiga bo’linadi. SHahar aholisiga shaharlarda va shahar ko’rinishidagi posyolkalarda yashovchi, qishloq aholisiga esa qishloq joylarida yashovchi barcha shaxslar kiradi.
Aholi statistikasida quyidagi maxsus koeffitsiyentlar ham hisoblanadi:
a) ayollarning alohida yoshlari bo’yicha guruhlari uchun tug’ilish koeffitsiyenti;
b ) K_max.tug’=(T*1000)/S_{15-49 yosh ayollar}
Bu yerda T – tug’ilgan bolalar soni; - 15-49 yoshgacha bo’lgan ayollarning o’rtacha yillik soni;
v) vafot etish koeffitsiyenti;
g) tabiiy o’sish koeffitsiyenti;
d) nikox ko’rsh va ajralish koeffitsiyenti;

59

ye) xayotiylik koeffitsiyenti.

Aholi soni o’zgarmasdan doimiy bir xil bo’lib qolmaydi. Aholi soni tug’ilish, vafot etish hisobiga o’zgarib turadi. Tabiiy harakatni ifodalovchi ko’rsatkichlar bu tug’ilish, vafot etish va tabiiy o’sish koeffitsiyentlaridir.