2. Amir Temur buyuk davlat arbobi va mohir sarkarda. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat

3. Temuriylar davrida Movarounnahr va Xuroson. Amir Temur vafot etgan paytda uning 4 o‘g‘lidan 2 tasi (Mironshoh (1366-1408) va Shohrux Mirzolar(1377-1447)) va 19 ta nevara, 15 chevara, shuningdek, uning kichik qizi - Sulton Baxt begim (taxm. 1365-1430) va katta qizi Og‘a Begim(?-1382)ning o‘g‘li Sulton Husayn Mirzolar qolgan edi.
Amir Temur vasiyatiga ko‘ra uning o‘rnini Qobul, Qandahor va Shimoliy Hind yerlarini boshqarib turgan nabirasi Jahongir Mirzo o‘g‘li Pirmuhammad (1376-1407) egallashi kerak edi. Biroq Mironshoh o‘g‘li shahzoda Xalil Sulton (1384-1411.4.11) o‘zboshimchalik bilan 1405 yilning 18 martida Samarqandni egalladi va o‘zini Movarounnahrning oliy hukmdori deb e‘lon qildi. Oqibatda shahzoda, amir va viloyat noiblarining noroziligi kuchayib, isyon va g‘alayonlar ko‘tariladi. Bu hol saltanatning darz ketishiga olib keldi. Tez orada g‘arbiy hududlarning ancha qismi mustaqil bo‘lib ajralib ketdi. Ozarbayjon tomonda turkmanlarning Oq quyunli va Qora quyunli sulolalarining Temur saltanatiga bo‘ysunmaslik va unga nisbatan qarshilik harakati kuchaydi. 70

Norozilik harakatlari dastavval Farg‘onada Xudoydod bilan Shayx Nuriddin Xalil Sultonga qarshi qo‘zg‘alib, O‘ratepa va Farg‘onani egallab oldi. Bu davrda Xurosonda Shohrux (1405 yil), Balx, G‘azni va Qandahorda Pirmuhammad; G‘arbiy Eron va Ozarbayjonda Mironshohnnng o‘g‘illari Umar Mirzo va Abubakr Mirzo hokimi mutlaq bo‘lib oladilar. Turkiston, Sabron, O‘tror, Sayram viloyatlari amir Berdibekning tasarrufiga o‘tadi, Oltin O‘rda amirlaridan Idiku Xorazmni zabt etadi. 1405-1408 yillarda Balx, Xuroson, Seyiston, Kermon va Ozarbayjonda temuriy shahzoda va ayrim amirlarning birin-ketin ko‘tarilgan g‘alayonlari kuchayib ketadi. Valiahd Pirmuhammad bunday g‘alayon va fitnaning qurboni bo‘ladi (1407 yil 22 fevral vaziri Pir Ali Toz boshliq fitnachilar tomonidan o‘ldirilgan). 1408 yil 22 aprel kuni Qora quyunli turkmanlarning yetakchisi Qora Yusuf (1389-1420) bilan bo‘lgan jangda Mironshoh halok bo‘lib, Ozarbayjon va Iroq viloyatlari temuriylar qo‘lidan ketadi.

Xalil Sultonning Movarounnahr oliy hukmdori sifatidagi faoliyati uzoqqa chuzilmadi. Xuroson hukmdori Shohrux katta qo‘shin bilan 1409 yil 25 aprelda Amudaryo orqali o‘tib, Samarqandga yurish boshladi. Shu yil mayda shahar egallandi. Shohrux bilan tuzilgan shartnoma (1409) natijasida Xalil Sulton Movarounnahrdan voz kechgan. Unga Ray (Erondagi qadimgi shahar) berilgan. Umrining oxirigacha shu yerda yashagan. Nihoyat, shijoatli Shohrux Mirzo bu qonli nizolar, urushlarga barham berib, Xuroson va Movarounnahrda hokimiyat jilovini qo‘lga kiritadi.
Shu o‘rinda Shohrux Mirzo haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, u Amir Temurning 4 chi o‘g‘li bo‘lib, 1377 yil 20 avgust Samarqandda tug‘ilgan. Uning yoshlik davri Samarqandda o‘tib, shu yerda dunyoviy va diniy ta‘lim oldi. Shohrux Mirzoning davlat boshqaruvi va siyosiy-harbiy jaryonlarga jalb etilishi asosan Amir Temur tomonidan 1390-1391 yil Dashti Qipchoqqa va 1392 yil g‘arbiy mamlakatlarga «besh yillik yurishlari» chog‘ida uni mamlakatni boshqarishga tayinlab qo‘yishida namoyon bo‘ldi. Ko‘p o‘tmay, Amir Temur uni o‘z yoniga chaqirib oladi va 17 yoshli Shohrux Mirzo jangovar harakatlarda qatnasha boshlaydi. Keyinroq esa, Samarqandga qaytarib, poytaxtni boshqarib turishni topshiradi.
1396 yilda Amir Temur Shohrux Mirzoga Xuroson o‘lkasini suyurg‘ol qiladi. U Amir Temurning «etti yillik yurishi»da, xususan, Yaqin Sharqdagi g‘arbiy harakatlarda bevosita qatnashgan. Shohrux Mirzo janglarda shaxsiy dovyuraklik va shasoratini namoyish etgan. Yuqorida ta‘kidlanganidek, Amir Temur vafotidan so‘ng, rasmiy ravishda Shohrux Mirzo 1405 yil 1 martda Temuriylar saltanati hukmdori sifatida Xuroson taxtiga o‘tirdi va o‘z nomidan Hirotda uning nomiga xutba o‘qitib, pul (tanga) zarb qildirdi.
Shohrux Mirzo 1409 yil mayda Samarqandni egallaydi va poytaxtdan Hirotga qaytish oldidan 15 yoshli Mirzo Ulug‘bekni Movarounnahr va Turkistonga hokim qilib tayinlaydi. O‘zi esa Xuroson hukmdori bo‘lib qoladi (1409-1447). Shohrux Mirzo o‘z hukmdorligi davrida Temuriylar saltanatining hududiy kengligi, harbiy salohiyati, kuchli iqtisodiy mavqeini saqlashga intildi. Buning uchun Movarounnahr, Eron, Ozarbayjonga yurishlar qilib g‘alaba qozongan.
Davlat boshqaruvi ishlarida saltanatni suyurg‘ol tizimi bo‘yicha boshqargan Shohrux Mirzo davlat devonining kundalik ishlarni doim nazorat qilib turgan. Devonda diniy va dunyoviy masalalar yuzasidan yetuk allomalar ishtirokida suhbatlar tashkil qilgan, o‘zi ham ularda faol qatnashgan. Qarorlar qabul qilishda kengash va maslahatga katta e‘tibor bergan.
Shohrux Mirzo davrida ham bunyodkorlik ishlariga, xususan, shaharlar obodonchiligi va sug‘orish tizimini rivojlantirishga katta e‘tibor qaratildi. Xususan, 1405 yilda, Hirot, 1407 yilda Balx shaharlarini tiklashga oliy farmon bergan. 1220 yil Chingizxon yurishi chog‘ida xarob qilingan Marv shahri qayta barpo etilib, unga Murg‘ob daryosidan ariq qazdirib suv keltirildi. Obodonlashtirish ishlari bilan birga mamlakatda ilm-fan rivojiga alohida e‘tibor berilgan edi. Hirot, Samarkand, Buxoro, Mashhad, Sheroz va boshqa shaharlarda ilm-fan keng rivoj topdi.
Mirzo Ulug‘bekning asl ismi Muhammad Tarag‘ay bo‘lib, u 1394 yil 22 mart Eron Ozarbayjonining Sultoniya shahrida (Amir Temurning «besh yillik yurish»ida (1392-1396) Iroqdagi Mordin qal‘asini qamal qilish chog‘ida) tug‘ilgan. 15 yoshli Ulug‘bek davlat boshqaruvi ishlarida yosh bo‘lgani sababli amir SHohmalik unga homiy (otaliq) etib belgilangan. Lekin SHohmalikning raqibi-O‘trordagi Shayx Nuriddin va Muhammad Jahongirning Hisordagi voliylari 1410 yil bahorida Ulug‘bek va SHohmalikka qarshi chiqqanlar. Shu yilning yozida Shohrux ishtirokida bo‘lgan jangda SHohmalik va Ulug‘bek g‘alaba qilganlar. 1411 yil sentyabrda Shohrux Samarqandga kelib, SHohmalikni o‘zi bilan Hirotga olib ketgan va keyinchalik Xorazmga hokim qilib yuborgan (1413). Shu vaqtdan boshlab, ya‘ni 1411 yildan Ulug‘bek Movarounnahrni mustaqil idora etishga kirishgan.
Mirzo Ulug‘bek hayoti va faoliyatiga bir nazar tashlaydigan bo‘lsak, u Amir Temur singari jang-u jadallarga qiziqmadi. Bu sohaga uning ortiqcha rag‘bati ham bo‘lmagan. Faqat zaruriyat taqozo qilgandagina u harbiy yurishlarni amalga oshirgan. Xususan, 1414 yilda Farg‘ona hukmdori shahzoda Ahmad itoatdan bosh tortishga uringan paytda u katta qo‘shin tortgan va va uni yenggan. Qashg‘ar ham to 1428 yilgacha Ulug‘bekka tegishli bo‘lgan.
Mirzo Ulug‘bek o‘z hukmronligi davomida 2 marta yirik harbiy yurish qilgan. 1-chi harbiy yurishi-1425 yilning erta bahorida o‘zini mustaqil xon deb e‘lon qilgan Mo‘g‘uliston xoni Shermuhammad o‘g‘lon (1421-1425)ga qarshi yurish boshladi. Issiqko‘l yaqinida sodir bo‘lgan to‘qnashuvda Ulug‘bek mo‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonadi va mahalliy muxolifotchi kuchlarni bartaraf etib, mamlakat Sharqiy chegaralarini mustahkamlaydi. Qo‘lga kiritilgan o‘ljalar orasida ikki bo‘lak nefrit toshi ham bor edi. Keyinchalik bu nefritdan Amir Temur maqbarasi uchun qabrtoshi yasattiriladi1.
1 The Heart of Asia / A History of Russian Turkestan and the Central Asian Khanates from the Earliyest Times. F.H.Skrine and E.D.Ross. London-New York. 2005. P. 116-120.
Mo‘g‘ulistonda bo‘lgan bu urushda Ulug‘bek qozongan g‘alabaning nishoni tarzida Jizzax yaqinida Ilono‘tti darasi ichida hijriy 828-yilda (1428) Ulug‘bek tomonidan qoyatoshga yozdirilgan o‘ziga xos «zafarnoma» hozirgi kungacha saqlangan.
2-chi harbiy yurishi Sig‘noq shahari tomon bo‘lgan. Sirdaryoning quyi havzasi Ulug‘bek tasarrufida edi. Ulug‘bek 1427 yil Sig‘noq yaqinida uning mulkiga tahdid qilgan Baroq o‘g‘lon boshliq ko‘chmanchi o‘zbeklar qo‘shini bilan to‘qnashgan va mag‘lubiyatga uchragan. Dushman Ulug‘bekni ta‘qib qilib, Samarqand ostonalarigacha kelgan Movarounnahr xavf ostida qolganligi tufayli Shohrux Xurosondan katta lashkar tortib kelib xavfni bartaraf etadi.
Shohrux 1447 yil 12 mart kuni nevarasi Sulton Muhammad isyonini bostirish vaqtida Ray viloyatida olamdan o‘tadi. Uning vafotidan so‘ng, Ulug‘bekning katta o‘g‘li Abdullatif (1423-1450) voris sifatida temuriylar hukmdori bo‘lib qoladi. Lekin Shohruxning qattiqqo‘l xotini Gavharshod begim bu haqda o‘z fikriga ega edi. U Shohrux davrida Temuriylarning poytaxti bo‘lib qolgan Hirot taxtiga marhumning 3-o‘g‘li bo‘lmish Boysung‘ur mirzoning o‘g‘li va suyukli nabirasi Alouddavla mirzoni o‘tqazish tarafdori edi. Gavharshod begim va tarxon amirlar Abdullatifni oliy bosh qo‘mondonlikka tayinlab, uning amakivachchasi Alouddavlani Hirot taxtiga o‘tqazishgan. Bu qarordan norozi bo‘lgan Abdullatif Alouddavlaga qarshi urush ochgan, lekin 71

Nishopur yaqinidagi jangda (1447) yengilib, hibsga olingan. Ulug‘bek farzandi hayotini saqlab qolish maqsadida Alouddavla bilan sulh tuzishga majbur bo‘lgan. Unga ko‘ra, Alouddavla Xuroson hukmdori deb tan olinib, Abdullatifga Balx ulusi berilgan. Biroq ko‘p o‘tmay sulh buzilib, Ulug‘bek 1448 yil bahorida Abdullatif bilan birgalikda 90 ming askar bilan Xurosonga kelib, Hirot yaqinida bo‘lgan jangda Alouddavlani tor-mor qiladi. G‘alaba Abdullatifning shaxsiy shijoati va lashkarboshilik iste‘dodi tufayli erishilgan bo‘lsa ham, Ulug‘bek fathnomani kichik o‘g‘li Abdulaziz nomidan e‘lon qiladi. Undan tashqari, bobosi Shohrux tomonidan Abdullatifga vasiyat qilingan Hirotdagi Ixtiyoriddin qal‘asi va uning ichidagi boyliklarini ham Ulug‘bek Abdulazizga beradi. Shundan so‘ng Ulug‘bek bilan Abdullatif o‘rtasidagi munosabat ochiq dushmanlik tusini oladi.

1449 yil Ulug‘bek Samarqandda Abdulazizni qoldirib, Abdullatifga qarshi qo‘shin tortgan va Amudaryo bo‘yida ikki tomon qo‘shini 3 oy muqobil turgan. Samarqandda qolgan beklar isyoni tufayli Ulug‘bek poytaxtga qaytishga majbur bo‘lgan, natijada Abdullatif Amudaryodan o‘tib Termiz, Shahrisabzni egallagan. 1449 yilning oktyabr oyida Samarqand yaqinidagi Damashq qishlog‘i yonida otasini yengib, taxtni egallagan. Abdullatifning roziligi bilan 1449 yil 27 oktyabrda 55 yoshida Samarqand yaqinida Ulug‘bek o‘ldirildi (uning jasadi Go‘ri Amir maqbarasiga dafn etilgan). Oradan 2-3 kun o‘tmasdan ukasi-Abdulaziz Mirzo va otasiga sodiq bo‘lgan amirlarni ham qatl etilgan.
Mamlakat fuqarolari tomonidan «padarkush» («ota qotili») deb la‘natlangan Abdullatif va uning tarafdorlari taxtda uzoq vaqt o‘tirolmadi. Abdullatif olti oylik hukmronligidan so‘ng, 1450 yil 8 mayda Ulug‘bekning xos navkarlaridan Bobo Husayn Bahodir tomonidan o‘ldirilgan. Uning kallasi tanasidan judo qilinib, Registon maydonida Ulug‘bek madrasasining peshtoqiga osib qo‘yildi.
Ulug‘bek fojiasidan so‘ng, 1450 yildan hokimiyatga bir vaqtning o‘zida Samarqandda Ulug‘bekning kuyovi Abdullo Mirzo, Buxoroda esa Mironshohning nabirasi Sulton Abu Said (1424-1469)lar podshoh qilib ko‘tariladi. Oqibatda ular o‘rtasida hokimiyat uchun yana kurash boshlanadi. Movarounnahr va Xurosonda muttasil davom etib turgan o‘zaro kurashlar Dashti Qipchoqdagi hukmdorlar uchun juda qo‘l keladi. 1451 yilda Abulxayrxon katta qo‘shin bilan Abu Said yordami va ishtirokida Toshkent, CHinoz va Jizzax orqali Samarqandga Mirzo Abdulloga qarshi yurish qiladi. Sheroz qishlog‘i yaqinidagi Bulung‘ur anhori yoqasida jang bo‘ladi. O‘zaro to‘qnashuvda Mirzo Abdullo yengiladi va jangda halok bo‘ladi. Shunday qilib, Abulxayrxonning yordamida Abu Said Samarqandni egallab, Movarounnahrga hokim bo‘lib qoladi.
Temiriylar mulkining Xuroson qismi 1449 yildan Shohruxning nabirasi Abulqosim Bobur tasarrufida edi. 1457 yilgacha u Xurosonni o‘z qo‘lida tutib turadi. 1457 yil Abulqosim Bobur Mashhadda vafot etgach, o‘sha yili Abu Sayd Hirot shahrini egallab, saltanatning har 2 qismini birlashtiradi. Bu davrda UmarShayxning nabirasi Sulton Husayn (Husayn Boyqaro, 1438-1506) Xorazmni egallab oladi.
1469 yil Abu Sayd (Ozarbayjon, G‘arbiy Eron va Iroqqacha bo‘lgan viloyatlarni egallab turgan) oqquyunli turkmanlarga qarshi yurish qiladi. Mug‘on (Ozarbayjon) cho‘lida Uzun Hasan bilan bo‘lgan jangda Abu Said halok bo‘ladi. Otasining o‘limidan so‘ng, Abu Saidning vorislari Sulton Husayn bilan to‘qnashmay Movarounnahrga qaytadilar. 1469 yilning 24 martida Sulton Husayn Xuroson hokimi sifatida Hirotning taxtini egallaydi. Natijada temiriylar mulki yana 2 mustaqil qismga: Sulton Husayn hukmronligidagi Xuroson va Abu Said o‘g‘li Sulton Ahmad hukmronligidagi Movarounnahrga bo‘linib ketadi.
Abu Saidning vafotidan so‘ng Movarounnahrda hukmronlik qilgan avlodlari-Sulton Ahmad (1469-1494), keyin Sulton Mahmud (1494-1495/8) va keyinchalik Mahmudning o‘g‘li Sulton Ali (1498-1500) davrida yurtning yanada ichki ziddiyatlaru tanazzulga yuz tutishi pirovard oqibatda Temuriylar hukmronligining barham topishiga olib keldi. XV asrning 90-yillari boshlarida Farg‘ona mulkida UmarShayx Mirzo vafotidan so‘ng, hokimiyat jilovini qo‘lga olgan uning o‘g‘li navqiron va shijoatli Bobur (taxallusi; to‘liq ismi Zahiriddin Muhammad ibn UmarShayx Mirzo (1483-1530) Mirzoning Temuriylar saltanatini tiklash va saqlab qolish yo‘lida Muhammad SHayboniyxon (1451-1510)ga qarshi olib borgan bir necha yillik jang-u jadal harakatlari ham natijasiz tugadi. Shundan so‘ng, buyuk orzulari sarobga aylangan, vujudini umidsizlik qoplagan Bobur Mirzo butun e‘tiborini Hindistonga qaratadi. 1526 yil 21 aprel Panipat jangida Dehlini egallaydi va keyingi janglari asosida Hindiston zabt etildi. Shu tariqa boburiylar sulolaga asos soldi.
Xurosonda XV asrning ikkinchi yarmida Abusaid Mirzo o‘limidan so‘ng hokimiyatga kelgan Husayn Boyqaro (1469 yil 24 martidan-1506 yil 5 mayga qadar hukmronlik qildi) davrida bu o‘lkaning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida ko‘plab muhim o‘zgarishlar yuz berdi. Buning boisi shundaki, Temuriy shahzodalar ichida jasur va tadbirkor, salohiyatli va ma‘rifatli hukmdor bo‘lgan Husayn Boyqaro o‘zining salkam 40 yillik hukmronligi davrida Xurosonda katta xayrli ishlarni amalga oshirish, saltanat qudratini ko‘tarishga muvaffaq bo‘ldi. Bu ulug‘vor ishlar va sa‘y-harakatlarda uning maktabdosh do‘sti, buyuk donishmand, o‘zbek mumtoz adabiyotining asoschisi Alisher Navoiy hazratlari (1441-1501)ning o‘rni beqiyosdir.
Ulug‘ Navoiyning Boyqaro saroyida birinchi vazir sifatida katta mavqe va nufuzga ega bo‘lishi, albatta, ko‘plab muhim davlat masalalarini oqilona, raiyat foydasiga hal etishda qo‘l kelgan. Ayniqsa, poytaxt Hirot va uning tevarak-atroflarida faol obodonchilik ishlari olib borilishini ro‘yobga chiqarishda, ko‘plab salobatli me‘morchilik obidalari, xalq xo‘jalik inshootlarini barpo etishda bu ikki ulug‘ zotning bahamjihat sa‘y-harakatlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan.
Husayn Boyqaro vafotidan so‘ng 1506-1507 yillarda sultonning sevikli xotini Xadicha begim irodasi bilan Xuroson taxtiga aka-uka Badiuzzamon ibn Sulton Husayn (1458-1515) va Muzaffar Mirzo (1473-1509) o‘tiradi. Mamlakatda qo‘sh hukmdorlik vujudga keladi. Har 2 shahzoda o‘z taxtgohini Hirotning 2 chekkasiga quradi. 1507 yil Muhammad SHayboniyxon Xurosonga kirib, birinchi jangdayoq har 2 shahzodaning qo‘shinini tor-mor etib Hirotni egallaydi. Badiuzzamon Mirzo Eronga, Muzaffar Mirzo esa Astrobodga qochadi.
Shunday qilib, Amir Temur asos solgan bu davlat Xuroson va Movarounnahrda XVI asr boshigacha mavjud bo‘lib, SHayboniyxon tomonidan tugatilgan.