2. bob. Psixogigiyena va uning rivojlanish tarixi mavzusining empirik jixatdan tahlili

Uyqu psixogigiyenasi

Insonning ish qobiliyati uchun uyquning miqdori, sifati va doimiyligi muhim ahamiyatga ega. Kam uxlash yoki uxlay olmaslik xotiraning yomonlashuviga, yomon kayfiyat va boshqa psixik buzilishlarga olib keladi, diqqatni to‘play olmaslikda namoyon bo‘ladi. Aksincha, doimiy yaxshi uxlash psixikaning ish qobiliyatini oshiradi. “I.P.Pavlov uyquni nerv sistemasi qutqaruvchisi”, Shekspir “ruh balzami”, Aristotel “hayot xizmatkori” deb bejiz aytishmagan. Uyqusizlik yoki uzoq vaqt yaxshi uxlamaslik salbiy o‘zgarishlarga, masalan, yurak-qon-tomir kasalliklariga, hatto o‘limga ham olib kelishi mumkin. Uyqu bu bosh miya po‘stloq hujayralarining faol tormozlanish jarayonidir. Miyaning ma’lum markazlari uyquning o‘z vaqtida kelishiga javob beradi, bosh miya po‘stloq hujayralari charchashning odini oladi. Lekin po‘stloq ostidagi ko‘p hujayralar uyqu vaqtida ham ishlashni davom ettiradi. Ularning ba’zilari po‘stloqdagi tormozlanish holatini mustahkamlaydi, boshqalari esa organizmning hayoti uchun muhim jarayonlar

– yurak faoliyati, nafas olish, moddalar almashinuvi kabilarning ishini ta’minlaydi. Uyqu jarayoni chuqur uyqu va tush ko‘radigan uyqu bilan doimiy almashishda kechadi. Chuqur uyquni “qisqa to‘lqinlar uyqusi” ham deb atashadi, chuki elektroensefalogramada (EEG) po‘stloqning bioelektrik faolligi qisqa to‘lqinlarda namoyon bo‘ladi. Tush ko‘riladigan

uyquda EEGda yuqori chastotali to‘lqinlar paydo bo‘ladi. Bunday uyqu ”tez to‘lqinlar uyqusi” deb ataladi, bu bosqichda inson qattiq uxlasa-da, tetiklik vaqtdagi to‘lqinlarga o‘xshaydi. Tush ko‘rayotgan vaqtda inson ko‘zi tez-tez harakatlanadi. Parodoksal uyqu (tush ko‘radigan) umumiy uyqu davomiyligining 20-30%ini tashkil etadi. Parodoksal uyquning birinchi bosqichi uxlagandan so‘ng 40-90 daqiqadan so‘ng boshlanadi, taxminan

bir xil intervalda 4-6 marta takrorlanadi. Parodokal uyquning davomiyligi 5-20 daqiqa. Uyquning sifatini baholashda tush ko‘riladigan uyquga katta ahamiyat beriladi. Chaqaloqlarda ortodoksal (tush ko‘rmaydigan) va parodoksal uyqu nisbati 8:8 ga teng.

Qariyalarda uyquning umumiy davomiyligi kamayganda bu nisbat 5:1 ga teng bo‘ladi.

Yavanovich tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, 5 kun uxlamagan insonlarga, uxlash imkoniyati berilganda, ularda parodoksal uyqu 2 martaortgan. Tajriba ishtirokchilarini tush ko‘radigan bosqichdan mahrum qilingandagi psixik jarayonlarning buzilishi kuzatilgan. Shunday qilib, tush ko‘riladigan uyqu – eng yaxshi uyqudir. Buni boshqa tadqiqotchilarning

natijalari ham tasdiqladi. Masalan, rus fiziologlari Baxur va Semenov tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, uyqu dorilar va alkogol tush ko‘riladigan uyqu bosqichlarini qisqartiradi va uyqu sifatini pasaytiradi. Bu vositalar miya tetikligi tizimiga ta’sir qilsa-da, ular tush ko‘riladigan uyquning boshlanishiga halaqit beradi. Kechasi uyqu dorilar ichgan insonlar ertasiga ertalabo‘zlarini charchoq, uxlamagandek, his qiladilar. Barcha uyqu dorilar uxlashga yordam beradigan narkotiklar hisoblanadi. Pragada o‘tkazilgan tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, kechqurun uyqu dori ichgan insonlarda xotira va diqqatni bir joyga to‘plash uchdan bir qismga pasayadi. Uyquga ketishdan oldin, kofeini bor ichimliklar istemol qilish ham uxlashga to‘sqinlik qiladi. Kofeinning ta’siri 6 soat saqlanadi. Yaxshi uxlash uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak. Xona salqin, qorong‘iroq, yaxshi shamollatilgan bo‘lishi lozim. Kechki ovqat yengil va foydali bo‘lishi, to‘yib olib uxlamaslik lozim. Televizordan detektiv filmlarni ko‘rish, vijdon azobi bilan bog‘liq nizolar uyquga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan omillar qatoriga kiradi. So‘nggi vaqtlarda kun davomida 10-15 daqiqalik qisqa uyqular qiziqish uyg‘otmoqda. Bunday uyqu ish unumdorligini oshiradi. Asosan ayollar ishlaydigan korxonalarda bunday qisqa uyqu bo‘lsa, ish unumdorligi kechgacha pasaymagan, bunday uyqu bo‘lmasa, kunning ikkinchiyarmida mehnat unumdorligi pasaygan. Insonning ish qobiliyati uchun uyquning miqdori, sifati va doimiyligi muhim ahamiyatga ega. Kam uxlash yoki uxlay olmaslik xotiraning yomonlashuviga, yomon kayfiyat va boshqa psixik buzilishlarga olib keladi, diqqatni to‘play olmaslikda namoyon bo‘ladi. Aksincha, doimiy yaxshi uxlash psixikaning ish qobiliyatini oshiradi. “I.P.Pavlov uyquni nerv sistemasi qutqaruvchisi”, Shekspir “ruh balzami”, Aristotel “hayot xizmatkori” deb bejiz aytishmagan. Uyqusizlik yoki uzoq vaqt yaxshi uxlamaslik salbiy o‘zgarishlarga, masalan, yurak-qon-tomir kasalliklariga, hatto o‘limga ham olib kelishi mumkin. Uyqu bu bosh miya po‘stloq hujayralarining faol tormozlanish jarayonidir. Miyaning ma’lum markazlari uyquning o‘z vaqtida kelishiga javob beradi, bosh miya po‘stloq hujayralari charchashning odini oladi. Lekin po‘stloq ostidagi ko‘p hujayralar uyqu vaqtida ham ishlashni davom ettiradi. Ularning ba’zilari po‘stloqdagi tormozlanish holatini mustahkamlaydi, boshqalari esa organizmning hayoti uchun muhim jarayonlar

– yurak faoliyati, nafas olish, moddalar almashinuvi kabilarning ishini ta’minlaydi. Uyqu jarayoni chuqur uyqu va tush ko‘radigan uyqu bilan doimiy almashishda kechadi. Chuqur uyquni “qisqa to‘lqinlar uyqusi” ham deb atashadi, chuki elektroensefalogramada (EEG) po‘stloqning bioelektrik faolligi qisqa to‘lqinlarda namoyon bo‘ladi. Tush ko‘riladigan uyquda EEGda yuqori chastotali to‘lqinlar paydo bo‘ladi. Bunday uyqu ”tez to‘lqinlar uyqusi” deb ataladi, bu bosqichda inson qattiq uxlasa-da, tetiklik vaqtdagi to‘lqinlarga o‘xshaydi. Tush ko‘rayotgan vaqtda inson ko‘zi tez-tez harakatlanadi. Parodoksal uyqu (tush ko‘radigan) umumiy uyqu davomiyligining 20-30%ini tashkil etadi. Parodoksal uyquning birinchi bosqichi uxlagandan so‘ng 40-90 daqiqadan so‘ngboshlanadi, taxminan bir xil intervalda 4-6 marta takrorlanadi. Parodokal uyquning davomiyligi 5-20 daqiqa. Uyquning sifatini baholashda tush ko‘riladigan uyquga katta ahamiyat beriladi. Chaqaloqlarda ortodoksal (tush ko‘rmaydigan) va parodoksal uyqu nisbati 8:8 ga teng.

Qariyalarda uyquning umumiy davomiyligi kamayganda bu nisbat 5:1 gateng bo‘ladi.

Yavanovich tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, 5 kun uxlamagan insonlarga, uxlash imkoniyati berilganda, ularda parodoksal uyqu 2 martaortgan. Tajriba ishtirokchilarini tush ko‘radigan bosqichdan mahrum qilingandagi psixik jarayonlarning buzilishi kuzatilgan. Shunday qilib, tush ko‘riladigan uyqu – eng yaxshi uyqudir. Buni boshqa tadqiqotchilarning

natijalari ham tasdiqladi. Masalan, rus fiziologlari Baxur va Semenov tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, uyqu dorilar va alkogol tush ko‘riladigan uyqu bosqichlarini qisqartiradi va uyqu sifatini pasaytiradi. Bu vositalar miya tetikligi tizimiga ta’sir qilsa-da, ular tush ko‘riladigan uyquning boshlanishiga halaqit beradi. Kechasi uyqu dorilar ichgan insonlar ertasiga ertalab o‘zlarini charchoq, uxlamagandek, his qiladilar. Barcha uyqu dorilar uxlashga yordam beradigan narkotiklar hisoblanadi. Pragada o‘tkazilgantadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, kechqurun uyqu dori ichgan insonlarda xotira va diqqatni bir joyga to‘plash uchdan bir qismga pasayadi. Uyquga ketishdan oldin, kofeini bor ichimliklar istemol qilish ham uxlashga to‘sqinlik qiladi. Kofeinning ta’siri 6 soat saqlanadi. Yaxshi uxlash uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak. Xona salqin, qorong‘iroq, yaxshi shamollatilgan bo‘lishi lozim. Kechki ovqat yengil va foydali bo‘lishi, to‘yib olib uxlamaslik lozim. Televizordan detektiv filmlarni ko‘rish, vijdon azobi bilan bog‘liq nizolar uyquga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan omillar qatoriga kiradi. So‘nggi vaqtlarda kun davomida 10-15 daqiqalik qisqa uyqular qiziqish uyg‘otmoqda. Bunday uyqu ish unumdorligini oshiradi. Asosan ayollar ishlaydigan korxonalarda bunday qisqa uyqu bo‘lsa, ish unumdorligi kechgacha pasaymagan, bunday uyqu bo‘lmasa, kunning ikkinchiyarmida mehnat unumdorligi pasaygan. XXI asr ilm fanining eng muvaffaqiyatli yechim topayotgan tibbiy- biologik muammolari orasida uyqu muammosi birinchilar qatorida tilgaolinishi lozim. So‘nggi o‘n yillik tadqiqotlari uyqu mexanizmlari, uning yuzaga kelish sabablari, bedorlik bilan bog‘liqligi, morfologik substrati, turli uyqu bosqichlari xususiyatlari, uning psixogigiyenik mohiyatito‘g‘risida yangi tasavvurlar berdi. Bu qonuniyatlarning ochilishi eksperimentning zamonaviy metodik imkoniyatlari – butun uyqu jarayonida ensefalografiyadan foydalanish bilan yengillashadi. Biroq uyqu – bedorlik biomaromining qismi sifatida ko‘riladigan, uyqu to‘o‘risidagi qarashlar o‘zgarishi ham yaxshigina ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda onirologiya (uyqu to‘g‘risidagi fan)ning asosiy fazalari uyqu–bedorlik biomaromi tabiat maromlarining eng murakkab tizimlaridan biri bo‘lib, faqat ularning asosida a’zolar va organizmning bir butun holda funksiyalarini uzoq vaqt saqlash va qayta tiklash mumkinbo‘lgan biologik mohiyatga ega ekanligini ilgari suradi. Sutkali maromlar murakkab maromlar tizimida o‘ziga xos ahamiyatga ega. U endogen, tashqi muhitga nisbatan boo‘liq bo‘lmagan ritmik jarayonlarni tashqi muhitning ekzogen geofizik omillari bilan bir vaqtda kechishini, shuningdek organizmning tashqi sharoitga mos ravishda moslashuvini ta’minlaydi. Sutkali marom organizmning ko‘plab funksiyalari ko‘rsatkichlari tebranishida namoyon bo‘ladi: tana harorati, puls, nafas olish chastotasi, arterial qon bosimi, adrenalin sekretsiyasi, ishlash qobiliyati, ichki ko‘z bosimi, intellektual faoliyat mahsuldorligi va h.k. Bu marom S.Richter bo‘yicha uch mexanizm bilan ta’minlanadi: “periferik soatlar” alohida hujayralarda joylashgan bo‘lib, DNK bilan bog‘liq, ularning faoliyati organizmning barcha funksiyalari tebranishlarining bioximik asosihisoblanadi; periferik “biologik soatlar” faoliyati gipotalamik sohada joylashgan gomeostatik soatlar bilan boshqariladi; ritmik jarayonlarni boshqarishning shartli reflektor tarkibiy qismi bosh miya po‘stlog‘i bilan boo‘liq. Bu mexanizmlarning faoliyati turli funksional ahamiyatga ega uyquning ketma-ket kirib kelishini va ensefalografik alomatlarnita’minlaydi. Chuqurlashayotgan uyqu holati alfa-to‘lqinlari amplitudasining kichrayishi va sekin asta g‘oyib bo‘lishi bilan xarakterlanuvchi A bosqich, beqaror past amplitudali faolllikka ega V1 bosqichi va yakka teta- va delta- to‘lqinlari va K- to‘plamlariga ega V2 bosqichini o‘z ichiga oladi. Yengil uyquga S bosqichi xos.Chuqur uyquda (D bosqichi) sust to‘lqinlar amplitudasi 200-300 mk V gacha ortadi. Delta-to‘lqin ko‘rinishidagi sust faolligi ustun bo‘lgan juda chuqur uyqu (Ye bosqich) ko‘zlarning tezkor harakati bosqichi bilan almashib, bu bosqich tezkor yoki paradoksal uyqu deb nomlanib, bu vaqtda ensefalogrammada past amplitudali yakka teta-to‘lqin , sustlashgan alfa- marom guruhlari va “arra- shakli” monofazali to‘lqinlar chaqnashiyuzaga keladi. Sust va g‘ayritabiiy uyqu manzarasi tun davomida bir necha marta bir- biri bilan o‘rnini almashadi. Shunday qilib, uyqu- bu organizmning o‘ziga xos holati va faoliyati bo‘lib, ularning asosi xujayralarning halqali bioximik jarayonlari hisoblanadi va ular markaziy nerv tizimining sinxronlashtiruvchi va faollashtiruvchi tuzilmalar tipologiyasi- XX asr fiziologiyasi va morfologiyasining eng muhim yutuqlaridan biridir.