2. bob. Psixogigiyena va uning rivojlanish tarixi mavzusining empirik jixatdan tahlili

1.2. Psixogigiyena fanining asosiy tarmoqlari

Mehnat psixogigiyenasi

Inson butun hayoti davomida qandaydir faoliyatni bajarish bilan band bo‘ladi. Ana shu faoliyat bilan band inson atrof-muhitga ongli va maqsadga yo‘naltirilgan holda ta’sir etishi mumkin. Har xil ishlarni bajaradigan insonlarning hamkorligi, birgalikdagi rejalari, jamoa bo‘lib o‘ylab, qaror qabul qilishlari, yangi umumiy qiziqish va ehtiyojlarni shakllantirib, jamoalarni mustahkamlaydi. Mehnat insonni hayvondan ajratib turuvchi muhim belgi hisoblanadi. Hayvonot dunyosida mehnat hayotning biologik sharoitlariga va

hayvonlarning fiziologik tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lib, qorin to‘yg‘azishgaqaratilgan bo‘lsa, inson ijtimoiy hayotida ishlab chiqarish mehnati, ya’ni mehnat quroli tayyorlash va foydalanish, ijtimoiy munosabatlarnitashkil etishga qaratilgan bo‘ladi. Mehnat majburiyat, zo‘riqish, to‘siqlarni yengish sifatida anglanilganda inson uni og‘ir yuk, jabr-zulm sifatida his qiladimi yoki shon-shuhrat, jasorat, qahramonlik sifatida his qilishi mehnatning ijtimoiy mazmuniga bog‘liq“ - deb yozgan edi S.L.Rubinshteyn. Shunday qilib, ijtimoiy tuzum mehnat xarakteriga ta’sir ko‘rsatadi. Kapitalistikdavlatlarda ekspluatatsiya qilinuvchilar va ekspluatatorlar mavjud jamiyatda mehnat “azob”, “jabr-zulm”, “xo‘rlash” tushunchalari bilan bog‘liq bo‘lsa, demokratik fuqarolik jamiyatida mehnat hayotiy ehtiyojga aylanib, insonning baxtga erishishida muhim sharoit hisoblanadi. Shu bilan birga mehnat sog‘liqni saqlash va mustahkamlashda muhim omil hisoblanadi. Mehnat psixofizik munosabatga olib kelish bilan birga shaxsning shakllanishida muhim omil hisoblanadi. Ilmiy tadqiqotlardan va hayot tajribasi shuni ko‘rsatdiki, mehnatsiz shaxs taraqqiyoti ham, psixik sog‘liqni saqlash ham mumkin emas. Ma’lum bo‘lishicha, nafaqa yoshidagi insonlar, ish yo‘qligi, bekorchilikdan har xil kasalliklarga chalinadilar,hatto doimiy majburiy ish bilan mashg‘ul insonlar (harbiylar) nafaqaga chiqqandan so‘ng ko‘p o‘tmay hayotdan ko‘z yumadilar. Nemis olimi Shult tadqiqotlaridan ma’lum bo‘lishicha, doimiy bir xil ish bilan band insonlarga qaraganda, ishsiz va nafaqa yoshidagi insonlar dam olish qobiliyatini yo‘qotadilar. Ularni uyquning buzilishi, psixosomatik (jismoniy) buzilishlar, tinkasi qurish, ozib ketish bezovta qiladi. Bu misollar shundan dalolat beradiki, mehnat insonni kasal qilmaydi, balki mehnatning yo‘qligi, ishsizlik insonni kasal qilar ekan. Qulay mehnat sharoitlari, mehnatni tashkil etish, jamoadagi kishilar orasida ijobiy muhit mehnatni quvonchga, xursandchilikka aylantiradigan omillar hisoblanadi.

4.2. Jamoa va uning sog‘liq uchun ahamiyati

Inson sog‘lig‘ini mustahkamlashda mehnat jamoalarining roli beqiyos- dir. Mehnat shaxslararo munosabatlarning rivojlanishi uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Mehnat jamoa a’zolarining axloqiy-siyosiy birligini mustahkamlaydi, bu esa mehnat unumdorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi. Har bir inson o‘z qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatiga ega. Jamoa buning uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratadi, chunki qobiliyatlarni rivojlantirish uchun zo‘r berib mehnat qilish, tarbiya va o‘z-o‘zinitarbiyalash, kuchli iroda zarur. Xuddi shu jamoada shaxs va jamiyat o‘rtasidagi uyg‘unlikka erishiladi. Shaxsning kuchliligi uning jamoa bilan mustahkam aloqasidan kelibchiqadi. Jamoa va shaxs bir-biriga qarama-qarshi emas, balki dialektik birlikni tashkil qiladi. Ijobiy psixologik iqlim rivojlanmagan jamoalarda insonlar o‘zlarini yomon his qiladilar. Rus olimlari jamoadagi mikroiqlim va kasallik orasidagi bog‘lanishni o‘rganish uchun sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazdilar: jamoadagi axloqiy iqlim qanchalik sog‘lom bo‘lsa, uning a’zolari shunchalik kam kasal bo‘lishar ekan. Bu esa qadimda Sitseron bayon Kontrast qilib joylashtirilish insonda zo‘riqish, predmetga qiziqish uyg‘otadi. Lekin kontrastning uzoq vaqt ta’siri zo‘riqish holatiga olib kelishi va sog‘liqqa salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Vertikal joylashtirilgan predmetlar faollikni oshiradi, atrof-muhit jo‘shqin bo‘lsa, kuchli qo‘zg‘alish paydo qiladi. Gorizontal shakllar tinchlantiradi, passivlikni yuzaga keltirishi mumkin. Ish joyini bezashda marom va muntazamlik ham ahamiyatga ega. Bezashda

marom qanchalik taasurot qoldirsa, biz aniqlik, tartib va tugallanganlikni shunchalik kuchli idrok qilamiz. Bezashda maromning buzilishi tugallanmaganlik sifatida idrok qilinadi. Chiziqlar, qatorlar, ranglar, shakllarning takrorlanishi doimiy xarakterga ega bo‘lishi lozim.

Bu ayniqsa, avtomat apparatlardan foydalanayotganda o‘rinlidir. Atrofdagi rang va shakl insonga ijobiy va salbiy fikrlar, hislar va tasavvurlar paydo qiladi. Shu bilan birga shakl va rang xavotirlik, asabiylik, befarqlik ham paydo qilishi mumkin. Shuning uchun inson ishlaydigan, yashaydigan, bo‘sh vaqtini o‘tkazadigan joylarda qanday shakl va ranglar

bo‘lishi katta ahamiyatga ega. Nemis olimi F.Shtaufenbil o‘tkazgan madaniy-sotsiologik tadqiqotidan so‘ng mehnat madaniyati degan tushuncha paydo bo‘ldi va bu tushuncha o‘z

ichiga quyidagi omillarni oladi.

1. 
   Og‘ir jimoniy mehnatni qisqartirib, unda aqliy mehnatni oshirish, asabiylashishni
   

kamaytirish hisobiga mehnat mazmunini chuqurlashtirish.

2. Mehnat jaryonida insoniy munosabatlarning axloqiy-siyosiy jihatini rivojlantirish, har bir insonni va uning ishini baholay olish ko‘nikmasi, mehnat jamoasi har bir a’zosi shaxsining shakllanishiga o‘zaro yordam berish.

3. Mehnatni ilmiy tashkil etish.

4. Mahsulotning sifatiga, uning estetik bezatilishiga qiziqish.

5. Mehnat sharoitlarini tashkil etish, ish joyini bezash, ijtimoiy tadbirlar o‘tkazish.