2. Hozirgi zamon psixologiyasining vazifalari

Reja: I. Kirish.

II. Asosiy qism.
1. Psixologiyaning fan sifatida shakllanishi

2. Hozirgi zamon psixologiyasining vazifalari

3. Hozirgi zamon psixologiyasining sohalari III. Xulosa.

KIRISH
Mamlakatimizda boy ma'naviy salohiyat va umuminsoniy qadriyatlarga hamda hozirgi zamon madaniyati, ilmi, texnikasi va texnologiyasining so'nggi yutuqlariga asoslangan mukammal ta'lim tizimini barpo etish dolzarb ahamiyatga ega bo'lgan masalalardan biri hisoblanadi.
Bu muammoni amalga oshirish maqsadida O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1997 yil 29 avgustdagi IX sessiyasida «Taiim to'g'risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Mazkur qonun hamda dasturda shaxs va uning shakllanishiga katta e'tibor qaratilgan, ya'ni shaxs «o'zbek modeli»ning asosiy tarkibiy qismi sifatida modelning bosh subyekti va obyekti, ta'lim sohasidagi xizmatlarning iste'molchisi va amalga oshiruvchisi deb ta'kidlab o'tilgan.
Ma'lumki, shaxs bir qator fanlarning obyekti bo'lib hisoblanadi. Shaxsni bevosita va bavosita o'rganadigan fanlar sirasiga psixologiya fani ham kiradi.
Jahon fanlarining ma’lum qonuniyatlariga asoslangan holda bu fan muayyan turkumga kiritilgan. Chunki psixologiya fani bu tizimda nufuzli o’rin egallashiga barcha obyektiv shartsharoitlar yetarli. Bunday qat’iy ishonch bilan aytilgan fikr zamirida bir qator muhim ham tabiiy, ham ijtimoiy omillar mavjud. Zero, psixologiya fani insoniyat tomonidan kashf qilingan fanlarning ichida eng murakkabligi bois, biosferik ta’limotdan kelib chiqqan holda, psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning xususiyatini aks ettiruvchi kategoriya sifatida o’rganilib kelindi. Lekin bugungi kunda neosferik ta’limotga binoan fazoviy munosabatlar, sayyoralararo aloqalar, o’zaro ta’sirlar, moddalar, zarrachalar, nurlar harakati, almashinishi, qo’shilishi to’g’risida faraziy asosda bo’lsa ham mulohazalar yuritilmoqda. Shunga muvofiq, biosferaga kirib kelayotgan moddalar o’zaro birikib, ayniqsa, muayyan fazoviy maydonning hosil qilishi, to’planishi inson tana a’zolariga ijodiy ta’sir ko’rsatmoqda, natijada favqulodda holatlar sodir bo’lishi, kashfiyotlar yuz berishi, intuitiv (lotincha intueri — sinchkovlik, diqqat bilan qaramoq yoki ichki sezgirlik demakdir) shakldagi ruhiy holatlarning kuchayishi namoyon bo’lishi kutilmoqda. Bular qatoriga telepatik (yunoncha tele — uzoqni, pathos — sezaman degan ma’no anglatadi) samaralar, o’ta sezgirlik, ekstrasenzitivlik (lotincha extra — o’ta, sensus — sezgirlik degani), ekstrasenslik (lotincha. extra — o’ta, sensus — his qilaman ma’nosini bildiradi) kabi psixologik holatlarning kechishi sabablarini kiritsa bo’ladi. Biroq omadsizlik, ichikish, kasal kimnidir intizor kutishi, nasib etmaslik, ishqiy kechinmalar, tushda ayon bo’lish kabi ruhiy holatlar, hodisalar hanuzgacha ishonchli dalillar bilan tushuntirib berilgani yo’q. Ammo bilish obyekti (lotincha objectum — jism demakdir) bilan subyektining (lotincha subjectum — tashqi olamni biluvchi inson) birikuvida psixologiyaning qulay imkoniyatlari mavjud ekanligini ta’kidlab o’tish o’rinli.
Psixologiya fani boshqa fan sohalaridan amaliy, tatbiqiy jihatlari bilan farqlanadi hamda ijtimoiy turmushning barcha jabhalarida bevosita qatnashadi va ularga muayyan darajada ta’sir o’tkazadi. Psixologiya fani boshqa fan sohalaridan o’z tatbiqiy ma’lumotlari, natijalarining ko’pqirrali va ko’pyoqlamaligi bilan ajralib turadi va u mutlaqo boshqa sifat ko’rsatkichiga ega. Ayniqsa, o’zini o’zi boshqarish jihati bilan alohida ahamiyat kasb etadi. U tabiatni o’rganish ilmidan farq qilib, o’zining psixik jarayonlari, funksiyalari, holatlari, hissiyoti, irodasi, xarakteri, temperamenti kabilarni boshqarishda o’z ifodasini topadi.
Hozirgi kunda jahon psixologiyasi fani o’zini o’zi boshqarish va kamol toptirish, o’zini o’zi qo’lga olish, o’ziga o’zi buyruq berish, o’zini o’zi tarbiyalashga doir boy materiallar to’plagan. Bu o’z navbatida inson munosabati, maqsadi, holati va kechinmalarining o’zgarishi va yangidan yaralishi haqida ilmiy-tatbiqiy ma’lumotlar beradi, kundalik turmush psixologiyasi rangbarangligini ta’minlab turadi. Psixologiya fani inson psixikasini aniqlash, shakllantirish, yangi sharoitga ko’chirish, kamol toptirish, rivojlanish dinamikasini ta’minlash, yangi sifat bosqichiga o’tishini qayd qilish imkoniyati borligi bilan o’ta amaliy, tatbiqiy fanga aylangandir. Psixologiya fani sohalari uning amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etishidan dalolat beradi (huquqshunoslik psixologiyasi, klinik psixologiya, mehnat psixologiyasi, savdo psixologiyasi, sotsial psixologiya, pedagogik psixologiya, maxsus psixologiya, sport psixologiyasi va hokazo).
Psixologiya amaliy, tatbiqiy jihatdan o’z predmetiga ega bo’lib, amaliy sotsial psixolog, muhandis psixolog, oilaviy psixoterapevt, tibbiyot psixologi, maktab psixologi kabi sohalarni o’z ichiga qamrab olgandir.
Psixologiya o’rgаnаdigаn hodisаlаrning o’zigа xos xususiyatlаrini аniqlаsh bir munchа qiyinroq. Bu hodisаlаrni tushunish ko’p jihаtdаn psixologiya fanini еgаllаsh zаrurаtigа duch kelgаn odаmlаrning dunyoqаrаshigа bog’liqdir. Psixologiya inson ruhiyatining o'ziga xos xususiyatlari, ko'rinishlari va rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini tadbiq etadi. Ruhiy hodisаlаr "idrok", "xotirа", "tаfаkkur", "irodа", "hissiyot" vа boshqа shu kаbi nomlаr bilаn guruhlаrgа аjrаtilib, hаmmаsi birgаlikdа psixikа, kishining psixik ichki dunyosi, uning ruhiy hаyoti vа hokаzolаr dеb аtаlаdigаn tushunchаlаrni hosil qilаdi.
«Psixologiya» so’zi grekcha «psyuxe» (jon, ruh) va «logos» (so’z, ilm) so’zidan olingan bo’lib, uning ma’nosi «jon, ruh ilmi» demakdir.
Psixologiya - tabiiy va ijtimoiy fan sifatida voqelikning alohida sohasi bo’lgan psixika hayot sohasini o’rganadi.
Psixologiya fanining asosiy vazifasi - psixik hodisalarni o`rganish va ilmiy asoslashdir.
Axir barcha narsalar kabi psixik hodisalar ham ma’lum qonuniyatlarga bo`ysunadi. Psixologiya shu qonuniyatlarni ochishga, ularning tarkib topishi va rivojlanishini ochishga qaratilgandir.
Ushbu qonuniyatlarni bilish, ularni boshqarish, tashkil etish, ta’lim-tarbiya jarayonlarini to`g`ri olib borishga yordam beradi.
Inson ijtimoiy zotdir, shuning uchun uning psixik xislatlari ijtimoiy hayot sharoitining hal qiluvchi ta’siri ostida tashkil topadi. Insonning psixikasi, ongi uning jamiyatdagi hayoti va faoliyati sharoiti bilan bog’liq holda taraqqiy etadi. Shuning uchun ham ijtimoiy fandir. Uning tabiiy fan ekanligi shundaki, tabiatdagi rang-barang narsa va hodisalar materiyaning turli shakllaridir. Materiya doim harakatda va rivojlanishda bo’lib, turli-tuman xususiyatlarga egadir. Materiya abadiy mavjuddir, u faqat bir shakldan ikkinchi shaklga aylanishi mumkin. Materiya o’z taraqqiyotining maxsus yuqori bosqichida (tirik organizmlarning asab tizimi hamda miyaga ega bo’lgan holda) psixik sifatlar kasb etgan. «Psixik jarayonlar», «psixik holatlar»,
«xususiyatlar» haqidagi fikrlar keyinchalik hayot jarayonining o’zgarishi, rivojlanishida astasekinlik bilan yuzaga kelgan.
Psixologiya tabiiy va ijtimoiy fan sifatida hayvonot dunyosida va odamlarda psixikaning paydo bo’lishi, uning xususiyatlari, rivojlanishi va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadigan fandir. Demak, psixika nima?
Biz tevarak-atrofdagi narsa va hodisalarni sezamiz, idrok qilamiz, xotirada olib qolamiz, tasavvur va xayol qilamiz, fikr yuritamiz va hokazolar. Bularni biz bir og’iz so’z bilan «psixika» deb ataymiz. Psixika miyaning xususiyati bo’lib, bu xususiyat tevarak-atrofdagi olamni aks ettirishdan iborat, ya’ni obyektiv ravishda mavjud narsalar va hodisalarni aks ettiradi.
Odam tevarak-atrofdagi olamni ko’zguda aks ettirish emas, balki faol aks ettiradi, ya’ni tevarak-atrofdagi voqelikni faoliyat jarayonida, tabiat va atrofdagilarga ta’sir ko’rsatish jarayonida bilib oladi. Ana shu jarayonda odamda sezgi, idrok sodir bo’ladi. Ular odamning sezgi a’zolari orqali miyasiga ta’sir ko’rsatib, ongida aks etgan narsa va hodisalarning, xususiyatlarning aksidir.
Psixika yuksak darajada tashkil topgan miyaning xossasidir. Hayvon va odamlarga xos bo’lgan asab tizimi yuksak darajada tashkil topgan materiyadir. Psixikaning bevosita moddiy asosi odamning bosh miyasidir. Odam psixikasi, ongi bosh miya funksiyasidir.
Psixika, ong materiya taraqqiyotining faqat yuksak bosqichlarida paydo bo’ladi. Materiya taraqqiy etib borgan sari turli xossalar, qonuniyatlar — mexanik, fizik, kimyoviy, biologik va boshqa xossalar paydo bo’ladi.
Organik olam taraqqiyotining eng yuksak boshqichidagina materiyaning psixika deb ataladigan jarayonlari, ya’ni, sezgi, idrok, xotira, tafakkur deb ataladigan alohida xossalari vujudga keladi. Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning obyektiv voqelikni aks ettirishdan iborat bo’lgan alohida xossasidir.