2-ma’ruza: mikroorganizmlarning hujayra tuzilishi (2 soat) Reja

Hujayra devori. Hujayra devorining o‘zi ham ma’lum qattiqlikga (rigidlik) ega. Shu bilan birga u elastiklikka ham ega bo‘lib, oson bukiladi. Hujayra devorini ultratovush va lizotsim fermentlari bilan parchalsa bo‘ladi. Hujayra devori lizotsim bilan parchalanganda u sharsimon shaklga o‘tadi. Hujayra devori hujayrani har xil mexanik ta’sirlar va osmotik bosimdan saqlaydi. U bakteriyaning ko‘payishi va bo‘linishi, irsiy moddalarning taqsimlanishini ham idora qiladi.
Hujayra devorining qalinligi 10 - 80 nm bo‘lib, hujayra massasining 20% ni tashqil etadi. Hujayra devori orqali katta molekulali moddalar kirishi mumkin. Hujayra devori sitoplazmatik membrana bilan birlashtiruvchi iplar - "ko‘prikchalar" vositasida bog‘langan. Hujayra devori bakteriyalarni gram usulida bo‘yalganda, uning musbat yoki manfiy bo‘lishini belgilaydigan omildir. Hujayra devori asosan peptidoglikan (murein) dan tashqil topgan. Bu N-asetil-N-glyukozamin va N-asetilmuram kislotasining bir-biri bilan galma-gal (b-1.4 bog‘lar bilan bog‘lanishidan hosil bo‘lgan geteropolimerdir.
Bu polisaxarid zanjiri bir-biri bilan peptid bog‘lari orqali bog‘langan. Peptidoglikan hujayra devoriga rigidlik xususiyatini beradi va bakteriya shaklini saqlab turadi. Gram musbat bakteriyalarda ko‘p qavatli peptidoglikan bor (50 - 90%). U murakkab ravishda oqsil, polisaxarid, teyxo kislota (fosforli ribit va glitserin fosfat kislotasi polimeri) bilan bog‘langan.
Gram (bakteriyalarni ushbu usulda bo‘yashni kashf qilgan olim) manfiy bakteriyalarda peptidoglikan 1 qavat bo‘lib (1 - 10%) ularda tashqi membrana ham bor. Tashqi membrana fosfolipid, lipoproteid lipopolisaxarid, oqsillar va murakkab lipopolisaxaridlardan tuzilgan (7 - rasm).
Demak, bakteriyalarning Gram bo‘yicha har xil bo‘yalishi bakteriya hujayrasi devoridagi peptidoglikan miqdori va uning lokalizatsiyasiga (joylashishiga) bog‘lik. Aniqlanishicha, hujayra devorida xar xil o‘simtalar, do‘ngliklar, tikonlar kabi strukturalar mavjud. Hujayra devori faqat mikoplazmalar va L - shakllik bakteriyalarda bo‘lmaydi. Ko‘pincha biror antibiotik ta’sirida yoki tabiiy sharoitlarda o‘z - o‘zidan L – shaklli (bu nom Buyuk Britaniyadagi Lister nomli institut nomidan olingan) bakteriyalar hosil bo‘lishi mumkin. Ularda hujayra devori qismangina bo‘lib, ko‘payish xususiyati to‘la saqlangan. Ular katta yoki kichik shar shaklida bo‘lib, ko‘pgina patogen va saprofit bakteriyalarning ham L – shakllilari topilgandir.