Uchinchi yondashuv tarafdorlari tabiatni nooqilona,
sti-xiyali kuchlar olami, insonga
bo‘ysunmaydigan xaosdan (tartib-sizlikdan) iboratligini qayd qiladilar. Ayni paytda tabiat eng
oqilona qonunlar, tabiiy zaruriyat hukm suradigan, kishi-lararo munosabatlarda tez-tez
uchraydigan illatlardan xoli bo‘lgan olam sifatida baholanishi ham mumkin.
Insonning tabiatga bergan eng qat‘iy baholari ana shu-lardan iborat. Insoniyat falsafiy
tafakkuri tarixida bunday fikr-mulohazalar takror va takror yoqlab chiqildi, «inson-ta-biat»
munosabatlarida metodologik pozitsiya vazifasini o‘tadi. Boz ustiga, bugungi
kunda ham inson
bilan tabiat orasidagi munosabatlarning xarateri qanday bo‘lishi darkorligi xususi-da gap
ketganda ushbu pozitsiyalarning aks-sadosi eshitilib turadi.
Qadimgi dunyo kishisining tafakkurida tabiat doimiy harakatda va o‘zgarishda bo‘lgan
yaxlitlik tarzida o‘z aksini topgandi. Shu munosabat bilan inson tabiatga qarshi turgan kuch
emas, uning ajralmas qismi bo‘lgan qudrat sifatida ang-lanardi. Antik davr faylasuflari, bizga
ma‘lumi, koinot de-ganda tabiatning inson aqliga sig‘adigan, inson tomonidan anglash imkoni
bo‘lgan qismini tushunardilar. Bunda koinot xaosga qarshi qo‘yilar, mukammal reallik deb
baholanar edi. Asl donishmand, antik davr
mutafakkirlarining fikricha, ta-biat bilan murosada,
bahamjihat yashashga intilmog‘i lozim. Ta-biatni ilmiy bilishning asosiy vazifasi esa tabiat bilan
murosada yashash idealini shakllantirishdan iborat. Antik za-mon faylasuflari o‘z naturfilasofik
ta‘limotlarida
ana
shunday
masalani
hal
qilishga
intildilar.
O‘rta asrlar falsafasida tabiatni mutlaqo o‘zgacha tushu-nish ildiz otdi. Sham musulmon, ham
xristian falsafasida ta-biat Xudo tomonidan yaratilgan mo‘jiza sifatida talqin etildi. Biroq tabiat
insondan quyiroq bo‘lgan reallikdir. Chunki Xudo faqat insongagina ilohiy ibtido – jon ato
etgan, tabiat esa bunday ibtidodan mahrumdir. Shu bois ayrim hollarda tabiat yovuzlik manbai
bo‘lishi mumkin. Insonning vazifasi ana shunday yovuzlikning kengayishiga yo‘l qo‘ymaslik-
dan iborat. Binobarin, inson hayoti ilohiy qudrat bo‘lmish jonning tabiiy ibtido hisoblangan jism
bilan kurashi jarayonidir. Bunday yondashuv ba‘zi hollarda tabiatga salbiy munosabatning
yuzaga kelishiga ham sabab bo‘lardi.
Mazkur qarashlar sistemasi, tabiiyki, tabiatni ilmiy bilishga bo‘lgan
qiziqishning
cheklanishiga, so‘nishiga olib kel-di. Lekin o‘rta asrlardagi diniy falsafa negizida tabiatga
bo‘lgan mutlaqo yangicha munosabat ham shakllana bordi. Tabi-atni Xudo yaratgan mo‘‘jiza
sifatida tushunish undagi ratsio-nal ibtidoni topishga qaratilgan tadqiqotlarga zamin yaratdi.
Tabiatni o‘rganish Xudoning qudratini anglab yetish imkonini beradi. Ushbu mulohaza
mualliflarining fikriga ko‘ra, Xudo odamlarga ikki kitob taqdim etgan. Ulardan biri Muqaddas
kitob bo‘lsa, ikkinchisi tabiatdir. Birinchi kitobda Xudoning qudrati bevosita talqin etilgan,
ikkinchi kitobda esa Xudo-ning qudrati amalda namoyish qilingan. Mazkur qarashlar tabiat
haqidagi
fan
-
tabiatshunoslikning
vujudga
kelishiga
zamin
yaratdi.
Renessans davrida tabiatga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zga-ra boshladi. Inson tabiatning
tarorlanmas go‘zalligini o‘zi uchun qayta kashf etdi, uni zavq-shavq, osoyishtalik va xotir-jamlik
manbai hisoblaydigan bo‘ldi. rta asrlarga xos bo‘lgan asketizm chekina boshladi. Romantizm
falsafasi va estetikasi-da tabiat tsivilizatsiya ta‘qibidan qutqaradigan qudrat sifa-tida ta‘riflandi.
Romantizm asoschilaridan biri J.-J. Russo insonning barcha kulfatlarini tabiiylikdan
ijtimoiylikka
o‘tish
bilan
bog‘ladi.
Industrial sanoatning shakllanishi jarayonida insonning tabiatga
yangicha munosabati vujudga
keldi. Ushbu munosabat F. Bekon ijodida ayniqsa yorqin ifodasini topdi.(10) Tabiat in-sonning
o‘zgaruvchanlik faoliyati obekti sifatida talqin qi-lina boshlandi. Tabiat – buyuk xazinadir, inson
undan ista-gan boyligini olishi mumkin deb ta‘kidlanardi F.Bekon ijodida. Ushbu yondashuv rus
yozuvchisi I.Turgenev qahramoni Bazarov tilidan ayniqsa obrazli ifodalandi: «Tabiat – ibo-
datxona
emas,
ustaxonadir,
inson
esa
undagi
ishchiga
o‘xshaydi».
Tabiiy-ilmiy bilishda tabiatni sinovdan o‘tkazish, ya‘ni uning sir-sinoatini aniqlash g‘oyasi
ustivor ahamiyat kasb etdi. Shu ko‘yi tabiatga oddiy iste‘molchi sifatida munosabatda bo‘-lish
odati shakllana bordi. Albatta, ushbu qarashlari o‘sha za-monning barcha mutafakkirlari
tomonidan tan olindi, deyish xato bo‘lur edi. Ushbu fikr-mulohazalar turli falsafiy ta‘-
limotlarning tarafdorlari tomonidan keskin tanqid qilindi. Shunga qaramasdan, ushbu qarashlar
XX asrning o‘rtalariga qa-dar «inson-tabiat» munosabatlarining leytmotivini tashkil etdi.
Biroq XX asrning o‘rtalariga kelib tabiatga bo‘lgan mu-nosabat tubdan o‘zgara boshladi. Ilmiy-
texnika taraqqiyoti na-tijasida inson imkoniyatlari kengaya bordi, uning qudratli ta‘siri oqibatida
tabiatning qiyofasi o‘zgarib ketdi. Inson ilk bor tabiat uchun mas‘ul ekanligini his eta boshladi.
«Ta-biat-inson munosabatlaridagi tasodifiylik elementlarining oldini olish zaruriyati yuzaga
keldi.
Bu vazifani hal qilish uchun tabiiy va sun‘iy muhit ha-qida mustahkam bilimlarga ega bo‘lish
zarur. Tabiiy muhit de-ganda geosfera va biosferani nazarda tutadilar. U insondan qat‘iy nazar
majud bo‘lgan, lekin kelajakda uning faoliyati ob‘ektga aylanadigan moddiy sestemalarni o‘z
ichiga oladi. In-son koinotni o‘zlashtira borgani sari bunday moddiy tizim-larga +uyosh
sistemasining ayrim hududlari ham kira boshladi. Binobarin,
tabiiy muhit rivojlanuvchan
sistemadir. Uni fa-qat geosfera bilangina qiyoslash noto‘g‘ri ilmiy xulosalarga sabab bo‘ladi.
Tabiiy muhitda ikki guruhdagi hodisalar mavjud: hayot uchun zarur bo‘lgan tabiiy manbalar
(o‘simliklar, mevalar, hay-vonlar va hoqazolar) va tabiiy boyliklar (ko‘mir, neft, suv, shamol
energiyasi va hokazolar). Kishilik jamiyati taraqqiy et-gani sayin nafaqat birinchi guruhdagi
hodisalar, balki ik-kinchi guruhdagi hodisalar ham uning e‘tiborini jalb eta bordi. Ushbu
hodisalar ishlab chiqarishni rivojlantirishga samarali xizmat qildi.
Bunday ishlab chiqarishning sharofati o‘laroq sun‘iy mu-hit shakllandi. Sun‘iy muhit
nafaqat inson qo‘li bilan yaratilgan narsalarni, balki inson faoliyati davomida sun‘iy tanlov yoki
gen injeneriyasi asosida vujudga keltirilgan o‘simliklar va hayvonlarni ham o‘z ichiga oladi.
Oʻzbekistonda 20-asrda, ayniqsa, uning 2yarmida qishloq xoʻjaligi.da monokultura
tizimining qoʻllanishi, gerbitsid va pestitsidlarning haddan tashqari koʻp ishlatilishi, mavjud suv
zaxiralaridan notoʻgʻri foydalanish oqibatida atrofmuhit holatida katta salbiy oʻzgarishlar roʻy
berdi. Orol dengizi deyarli quridi, uning atrofida choʻllashish
kuchayib ketdi, yer osti suvlari
shoʻrligi darajasi oshdi. Inson salomatligi uchun zarur sharoit buzildi, kamqonlik, gepatit,
zotiljam kabi kasalliklar koʻpaydi. Paxta monokulturasi taʼsirida boshqa hududlarda x.am inson
hayoti uchun zarur boʻlgan ekologik vaziyat yomonlashdi.
4.
Dostları ilə paylaş: