2-mavzu. Borliq (ontologiya) va rivojlanish falsafasi. Bilish falsafasi (gnoseologiya). Mantiq. Jamiyat falsafasi. Inson falsafasi

Xulosa chiqarish deb bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma’lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo‘lgan tafakkur shakliga aytiladi.
Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o‘tishdan tashkil topadi. To‘g‘ri xulosa chiqarish uchun, avvalam bor, asoslar chin mulohazalar bo‘lishi, o‘zaro mantiqan bog‘lanishi kerak.
Masalan, «Aristotel-mantiq fanining asoschisi» va «Platon yunon faylasufidir» degan ikki chin mulohazadan xulosa chiqarib bo‘lmaydi. CHunki bu mulohazalar o‘rtasida mantiqiy aloqadorlik yo‘q.
Xulosa asoslari va xulosa ham o‘zaro mantiqan bog‘langan bo‘lishi shart. Bunday aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish qoidalarida qayd qilingan bo‘ladi. Bu qoidalar buzilsa, to‘g‘ri xulosa chiqmaydi. Masalan «Talaba A – a’lochi» degan mulohazadan «Talaba A – odobli», deb xulosa chiqarib bo‘lmaydi.
Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko‘ra, aniqrog‘i, xulosa chiqarish qoidalarining qat’iyligiga ko‘ra hamda xulosa asoslarining soniga va fikrning harakat yo‘nalishiga ko‘ra bir qancha turlarga bo‘linadi.


Mazkur klassifikatsiyada xulosa chiqarishni fikrning harakat yo‘nalishi bo‘yicha turlarga ajratish nisbatan mukammalroq bo‘lib, u xulosa chiqarishning boshqa turlari haqida ham ma’lumot berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv xulosa chiqarish zaruriy xulosa chiqarish, induktiv xulosa chiqarish (to‘liq induksiyani hisobga olmaganda) va analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish, deb olib qaralishi, bevosita xulosa chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarishning bir turi sifatida o‘rganilishi mumkin.


Jamiyat tushunchasi. Jamiyat fanga ma’lum tizimlar orasida eng murakkabi bo‘lib, uni o‘rganish jiddiy qiyinchiliklar tug‘diradi. Jamiyat hayoti juda faol bo‘lib, har bir xalq o‘zining alohida, betakror tarixiga ega. Jamiyat hayotining barcha jarayonlari bir-biri bilan shu darajada uzviy bog‘liqki, ba’zan turli vaziyatlarda belgilovchi va belgilanuvchi jarayonlar o‘rin almashadi. Tarixiy jarayonda tasodiflar va sub’ektiv omil ayniqsa, muhim rol o‘ynaydi. Jamiyat hayoti asrlar osha olimlar va faylasuflarning tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelmoqda. U turli fanlar, chunonchi: sotsiologiya, tarix, siyosatshunoslik, huquqshunoslik, etnografiya, iqtisodiy nazariya va hokazolar doirasida o‘rganiladi. Fanning vazifasi – jamiyat tuzilishini o‘rganish, tarixiy jarayonda takrorlanuvchi, umumiy xossalar, jihatlar, omillar va qonuniyatlarni aniqlashdan iborat. Ilmiy bilim tarixiy jarayondan taqqoslab bo‘lmaydigan darajada qashshoqroq bo‘lsa-da, u jamiyatga zarur, chunki uning haqiqiy tarixini o‘rganish, uning o‘tmishda va hozirgi davrda rivojlanishining muqobil imkoniyatlarini aniqlash, bugungi kunning muhim vazifalarini hamda hozirgi zamon va kelajakka ta’sir ko‘rsatish yo‘llarini belgilash imkonini beradi. Muayyan fanlardan farqli o‘laroq, falsafaning vazifasi tarixiy jarayonning umumiy jihatlarini o‘rganishdan iborat. Falsafa, muayyan hodisalarning sabablari nimada, degan savolga javob topish vazifasini o‘z oldiga qo‘ymasa-da, tarix fanining metodologik asoslarini yaratadi, mazkur sabablarni aniqlashga nisbatan qanday yondashish kerak, degan savolga javob beradi. U dunyoqarashga doir o‘z mo‘ljallariga tayanadi, ijtimoiy va gumanitar fanlarning kategoriyalar apparatini ishlab chiqishda ishtirok etadi. O‘z kategoriyalarining ijtimoiy mazmunini yoritar ekan, falsafa shunga asoslanib, muayyan-tarixiy jarayonlarni tahlil qilishni amalga oshiradi. Tarix falsafasining muammolaridan biri bu tarixiy jarayonning birligi muammosi va tarixni davriylashtirish tamoyillarini belgilashdir. Falsafaning vazifasi jamiyat hayotining asosiy negizlarini, uning tizim tashkil etadigan omillarini aniqlashdan iborat. Tarix falsafasida dunyoqarashga doir mo‘ljallarining rang-barangligi bilan ajralib turadigan ko‘plab oqimlar va yo‘nalishlar mavjud bo‘lgan. SHu sababli har bir faylasuf, odatda, o‘z mo‘ljallariga amal qiladi, nafaqat dunyoni, balki jamiyatni ham o‘ziga xos tarzda tushuntiradi. Madaniy-tarixiy tiplar g‘oyasi. XIX asrda madaniy-tarixiy tiplar nazariyasi vujudga kelgan bo‘lsa-da, aslida bu haqdagi dastlabki qarashlar Forobiy ijodiga mansub. Forobiy insonlar jamiyatini ikki madaniy-tarixiy tiplarga ajratadi. Birinchisi to‘liq jamiyat bo‘lib, u o‘zida a) er yuzidagi jami insonlarni qamrab oluvchi yirik jamiyat, b) Erning muayyan qismida yashovchi bir millat yoki bir dinga mansub kishilarning o‘rta jamiyati v) muayyan qavm yoki dinga mansub bir shahar jamiyatini qamrab oladi. Ikkinchisi bir qishloq, ovul, yoki bir oiladan iborat bo‘lgan to‘liqsiz jamiyat1. Forobiy fikricha, «Eng yaxshi fazilat va oliy darajadagi komillikni kichik birligi shahar hisoblanadigan madaniy jamiyat ichidagina qo‘lga kiritish mumkin. To‘liqsiz jamiyatlar insonni takomillashtirishga qobil emaslar»2. Forobiyning bu fikrlari Platon va Aristotelning jamiyatga oid qarashlaridan farq qiladi, chunki u jamiyatdagi o‘zgarishlarni inobatga olgan. Jamiyatni to‘liq va to‘liqsizga ajratar ekan, Forobiy shahar to‘liq jamiyatning birinchi bosqichidir deb e’tirof etadi. Platon va Aristotel esa to‘liq jamiyatni shahar bilan chegaralaganlar va shahar insoniyat jamiyati takomilining oxirgi darajasi, jamoaviy baxt saodatning bosh markazi deb ta’kidlaganlar. Forobiy esa, butun dunyodagi jamiyat haqida fikr yuritib, uning xukmdori qandaydir alohida olingan xalq, qavm yoki jamoa boshlig‘i emas, balki butun madaniy dunyodir deb ta’kidlaydi va bu fikri bilan yunon faylasuflaridan ilgarilab ketadi. Madaniy-tarixiy tiplar tushunchasi sotsiologiyaga N.YA.Danilevskiy tomonidan kiritilgan bo‘lib, u tarixni «o‘ziga xos sivilizatsiyalar»ning o‘zaro munosabatlari sifatida tasavvur qilgan. Bu sivilizatsiyalarning rivojlanishi etnik guruhlarning til jihatidan birligi va sivilizatsiyani tashkil etadigan xalqlarning siyosiy mustaqilligi; (ular bir tipning asoslarini boshqa tipga o‘tkazmaydilar, lekin boshqa o‘tmishdagi va hozirgi sivilizatsiyalar ta’sirini his qiladilar); barcha sivilizatsiyalarning etnik jihatdan rang-barangligi va rivojlanish jarayonining birligi (ular o‘sish, qisqa muddat ravnaq topish va tanazzul bosqichlarini boshdan kechiradi) kabi qonunlar bilan belgilanadi. N.Danilevskiyning g‘oyalari keyinchalik SHpengler va Toynbi konsepsiyalarida rivojlantirildi, lekin ularning ilmiy asoslarini P.A.Sorokin taklif qildi. P.A.Sorokin (1889–1968). Taniqli faylasuf P.A.Sorokin tarix falsafasining rivojlanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. U jamiyatga individlar va ijtimoiy guruhlarning o‘z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan faoliyati bilan belgilanadigan bir-biri va jamiyat bilan o‘zaro munosabatlari natijasida vujudga keladigan integral yaxlitlik sifatida qaragan. P.A.Sorokin jamiyatni gorizontal, vertikal yo‘nalishlarda va fluktuatsiya (tebranish) tarzida murakkab harakatda bo‘lgan ijtimoiy-madaniy tizimlarning rang-barangligini tan olish nuqtai nazaridan tavsiflagan. P.A.Sorokin sotsiologiyasida o‘tmish va hozirgi sotsiologiya fanining muhim g‘oyalari uyg‘un birlikda jamlangan va ifodalangan. Jamiyatning vujudga kelishiga doir qarashlar. Jamiyatning vujudga kelishi haqida ajdodlarimiz hayotining arxeologlar topgan va odamlarning ko‘plab avlodlari bosib o‘tgan murakkab va fojialarga to‘la tarixiy yo‘ldan dalolat beradigan izlarga qarab xulosa chiqarish mumkin. SHunga qaramay inson va jamiyat kelib chiqishining to‘liq manzarasi fanda hanuzgacha yaratilmagan. Jamiyat kelib chiqishining diniy talqini ham (u o‘z mifologiyasini, haqiqat, deb tan olishni talab qiladi), idealistik konsepsiya (o‘zining spekulyativligi tufayli) va materializm (ilmiy dalillar etarli emasligi bois) ham asosli e’tirozlar uyg‘otadi. Kant materializmdan inson ruhining tabiatini tushuntiruvchi tamoyil sifatida foydalanish hech qachon mumkin emas, deganida, ma’lum ma’noda haq edi. Ammo, daliliy ma’lumotlar ozligiga qaramay, biz jamiyatning vujudga kelish manzarasini ancha aniq yaratish imkonini beradigan ilmiy dalillarga ishonch bilan qarash lozim, deb hisoblaymiz. Jamiyatning kelib chiqishini ilmiy tavsiflash borasidagi qarashlar. Bunday qarashlar mehnat va mehnat qurollari markscha nazariyasi doirasida amalga oshirilgan. Bu nazariyaga ko‘ra mehnat, so‘ngra burro nutq inson jamiyatini yaratgan. Inson hayotida mehnat qurollarining ahamiyatini rad etmagan holda, bu farazni tasdiqlovchi aniq ilmiy dalillarga duch kelmadik. Z.Freyd, inson vijdonini uning kelib chiqish manbai, deb hisoblagan. Etnografik tadqiqotlar bu farazni umuman tasdiqlamaydi. Y.Xeyzinga o‘yin va o‘yin faoliyatiga madaniyatning insonni shakllantiruvchi asosiy tamoyil sifatida qaraydi. Ernst Kassrer (1875–1945) ilgari surgan farazga ko‘ra, simvolik shakllar, ya’ni inson va uning ongi paydo bo‘lishini belgilagan ramzlar va belgilar madaniyatning turli shakllarini birlashtiruvchi oliy va universal tamoyil hisoblanadi. Kassirer fikriga ko‘ra, qadimgi ajdodlarimiz ularning yashab qolishini ta’minlovchi etarli tabiiy kuchga ega bo‘lmagan. Inson o‘zining hayvonlar xulq-atvorini kuzatish va ularga taqlid qilish qobiliyati bilan yashab qolish imkoniyatini qo‘lga kiritgan. O‘z navbatida, taqlidga asoslangan xulq-atvor ramziy belgilar, keyinchalik esa, nutq vujudga kelishiga asos bo‘lgan. To‘plangan tajribani belgilar tizimida qayd etish va avloddan-avlodga o‘tkazish qobiliyatining shakllanishi hayvonlar to‘dasi kishilik hamjamiyatiga aylanishining muhim omili bo‘lgan, deb taxmin qilish mumkin. Bunday qobiliyatga hayvonlarning biron-bir turi ega emas. Namoyish etish, o‘rnak ko‘rsatish, taqiqlar va cheklashlar tizimi muloqotning nafaqat noverbal, balki asta-sekin shakllangan verbal vositalarida ham o‘z ifodasini topgan. Muloqot mehnat ko‘nikmalarini mustahkamlash, ovqat topish va unga ishlov berishni tartibga keltirish, o‘z jamoa harakatlarini muvofiqlashtirish imkonini bergan. Etnografik ma’lumotlar tajribani avloddan-avlodga o‘tkazish va jamoa faoliyati ko‘nikmalarini shakllantirish shakli sifatida o‘yin ulkan ahamiyat kasb etganidan dalolat beradi. Ma’lum taqiqlar orasida ovqatga doir xulq-atvor bilan bog‘liq taqiqlar, shuningdek, seksual cheklashlar, avvalo, yaqin qarindoshlar jinsiy aloqaga kirishishi – insestning taqiqlanishi, ayniqsa, ajralib turadi. Ular insoniyat kelajagi uchun olamshumul ahamiyat kasb etgan. Zero, tartibsiz jinsiy aloqalar naslning buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan. Aslida, olingan tajriba yaqin qarindoshlar o‘rtasida nikohning taqiqlanishiga sabab bo‘lgan. Bu nikoh aloqalaritiziminitartibga solish, ularniqat’iyqaydetish, ayollar, qizlar, singillarni ayirboshlash, so‘ngra bu bilan o‘xshashlik bo‘yicha – oziq-ovqat, buyumlar, so‘z-belgilar ayirboshlashni yo‘lga qo‘yish imkonini bergan. Mazkur jarayonlar odamlar o‘rtasida muloqot, munosabatlar va xulq-atvor me’yorlari o‘rnatilishi va ularga rioya etish zarurligi anglab etilishiga turtki bo‘lgan. Me’yorlarning mustahkamlanishiga mifologik va ilk diniy tasavvurlar hamda taqiqlar tizimi ko‘maklashgan. Jamoadan tashqarida yashab qolish imkoniyati mavjud emasligini anglagan jamoaning har bir a’zosi unda o‘rnatilgan kundalik xulq-atvor me’yorlariga rioya qilgan. SHunday qilib, jamiyat ishlab chiqarish va ko‘payish ehtiyojlari bilan belgilangan odatlar, me’yorlar va qadriyatlar bilan tartibga solinadigan odamlarning birgalikdagi faoliyati va ularning o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi sifatida vujudga kelgan. Me’yorlar inson hayot faoliyatining barcha sohalariga nisbatan tatbiq etiladi hamda madaniyat va sivilizatsiya vujudga kelishiga zamin hozirlaydi. Jamiyatda qanday o‘zgarishlar yuz bermasin, u odamzod bilan birga vujudga kelgan mazkur muhim tarkibiy elementlarni saqlab qoladi. Iqtisodiy kichik tizim. Ijtimoiy ishlab chiqarish tushunchasi. Hozirgi ko‘rinishda jamiyat takror ishlab chiqarish, o‘zini o‘zi boshqarish va o‘zini o‘zi tashkil etish ichki mexanizmlariga ega bo‘lgan tarixan muayyan, yaxlit va barqaror tizim sifatida namoyon bo‘ladi. Jamiyat – bu odamlarning shunday bir birlash- 510 masiki, uning yaxlitligi ijtimoiy ishlab chiqarish, ya’ni odamlarning umuman ishlab chiqarish, o‘z hayotini quvvatlash va takror ishlab chiqarishga qaratilgan birgalikdagi faoliyati bilan ta’minlanadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish – vaqtda davom etadigan va vaqti-vaqti bilan takrorlanadigan jarayon (takroriy ishlab chiqarish). Ayni vaqtda, u o‘zgaruvchanlikni, muayyan ijtimoiy dinamikani (ya’ni sof ishlab chiqarishni) o‘z ichiga oladi. Ko‘rsatilgan omillarning birligi, bir tomondan, an’ana, ijtimoiy merosga, boshqa tomondan esa, amaliy va ma’naviy tajribaning oshishi va to‘planishiga asoslanadi. Ijtimoiy dinamika, jamiyatning rivojlanishi ishlab chiqarishda va odamlar xulq-atvorini boshqarishda to‘plangan tajribani saqlash va kelgusi avlodlarga qoldirish usullarini takomillashtirish bilan ta’minlanadi. Tajribani baham ko‘rishning muhim vositalari – til, namoyish etish, o‘rnak ko‘rsatish va eng muhimi – tajribani o‘zlashtirayotgan odam qaysi xalq vorisi bo‘lsa, shu xalqning ijtimoiy boyligi va madaniy mulki hisoblanadi. Keng ma’noda ijtimoiy ishlab chiqarish – ijtimoiy hayotning barcha elementlarini o‘z ichiga oluvchi serqirra jarayon. Unga odamlarning ko‘payishi; moddiy ishlab chiqarish, ya’ni odamlar hayotini saqlash va quvvatlashning moddiy omillarini yaratish; ma’naviy ishlab chiqarish, ya’ni bilim, tajriba, qadriyatlarni yaratish; odamlarni boshqarish, ular faoliyatining muvofiqligini, jamiyatning yaxlitligi va uyushqoqligini ta’minlash kabilar kiradi. Ijtimoiy ishlab chiqarish – jamoaning ishi. Ayni shu sababli, u ijtimoiy hayotning har bir elementiga xos bo‘lgan munosabatlar tizimini o‘z ichiga oladi. Ularning asosiylari – oila-ro‘zg‘or, ishlab chiqarish munosabatlari, ijtimoiy, ma’naviy (mafkuraviy), siyosiy munosabatlardir. Ijtimoiy hayot murakkablashuviga qarab jamiyatda tabaqalanish va mehnat taqsimoti kuchayib boradi. Natijada jamiyatning nisbatan mustaqil bo‘lgan alohida muhim kichik tizimlari vujudga keladi. Bu kichik tizimlarning har biri butun ijtimoiy organizm uchun muhim bo‘lgan funksiyalarni bajaradi. Jamiyatning muhim kichik tizimlari: iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy kichik tizimlardir. Moddiy ishlab chiqarish iqtisodiy kichik tizim ishlab chiqarish faoliyati va kishilarning bu jarayondagi munosabatlari shakllarining majmuidir. Har bir jamiyat o‘z mavjudligi va rivojlanishi uchun zarur tabiiy boyliklarga ega. Ammo, ijtimoiy boylik inson mehnati bilan yaratiladi. Ajdodlar yaratib qoldirgan boyliklarni saqlash va ulardan foydalanish hamdajamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish ijtimoiy boylikning o‘sishiga olib keladi. Buning natijasida mulk instituti ijtimoiy ishlab chiqarishning muhim vositasi va rag‘batlantiruvchi omili sifatida vujudga keladi. Dastavval kuch huquqi, obro‘ va odatga tayangan mulkiy munosabatlar keyinchalik yuridik shaklshamoyil kasb etadi. Rivojlangan ko‘rinishda mulk ijtimoiy boylikning ma’lum ulushiga egalik qilish, uni tasarruf etish va undan foydalanish huquqini anglatadi. U turli shakllarda mavjud bo‘lgan va hozir ham mavjud bo‘lib, bu ijtimoiy ishlab chiqarishning shaklini ham belgilaydi. Iqtisodiy tizim moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishni hamda moddiy va ma’naviy xizmatlar ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi. 511 Ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. Xodimlar, ularning mehnati va ishlab chiqarish vositalari – mehnat qurollari va vositalari ishlab chiqarishning muhim omillari hisoblanadi. Ishlab chiqarish moddiy-texnika vositalari va ularni ishga solishga qodir bo‘lgan odamlar majmuijamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini tashkil etadi. Ishlab chiqarish jarayonida odamlar o‘rtasida turli-tuman munosabatlar yuzaga keladi. Ularning orasida tashkiliy-iqtisodiy, ishlab chiqarish-texnologik va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Ishlab chiqarish-texnologik munosabatlar texnika va ishlab chiqarish texnologiyasining xususiyati rivojlanish darajasiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘lsa, tashkiliy-iqtisodiy va ayniqsa, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, asosan, ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan mulk shakllari bilan belgilanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarish natijasida yaratiladigan ne’matlar va xizmatlarni ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish jarayonida yuzaga keluvchi munosabatlarni o‘z ichiga oladi. Mazkur munosabatlar tizimi ijtimoiy normalar va huquq normalari bilan tartibga solinadi va ijtimoiy ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan mulk huquqining xususiyati bilan belgilanadi. Mulk. Mulk – xo‘jalik jabhasi, iqtisodiy jabhada vujudga keladigan institut. U nafaqat ishlab chiqarish vositalari, balki iste’mol predmetlari va ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbatan ham tatbiq etiladi. Ijtimoiy boylikning barcha elementlari – ishchi kuchi, ishlab chiqarish vositalari, er va er osti boyliklari, moddiy ishlab chiqarish, ma’naviy-ijodiy va o‘zga aqliy faoliyat mahsullari va hokazolar mulk bo‘lishi mumkin. Mulk iqtisodiy hokimiyatga kim ega bo‘lishini, xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda kimga tegishini va u qanday moddiy mulkiy manfaatlarni yuzaga keltirishini belgilaydi. Mulk shakllari ishlab chiqarish ijtimoiylashuvining amaldagi darajasi bilan belgilanadi, unga esa, o‘z navbatida, umumiy texnologik taraqqiyot ta’sir ko‘rsatadi. Mulkning davlat mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk jamoa mulki kabi shakllari mavjud. Ma’naviy kichik tizim. Odamlarning ma’naviy faoliyati jamiyat mavjudligining zaruriy shartidir. Odamlar ongli mavjudotlar bo‘lib, ular o‘z tafakkuri bilan ijtimoiylikning barcha ko‘rinishlarini anglab etadi. Bu jarayonda olimlar, rassomlar, jurnalistlar, turli partiyalar va harakatlarning mafkurachilari va shu kabilarning ixtisoslashgan kasbiy ma’naviy faoliyati muhim rol o‘ynaydi. Ularning nisbatan mustaqil kasbiy faoliyati ijtimoiy hayotning turli jabhalariga xizmat ko‘rsatadi. Ma’naviy ishlab chiqarishda iqtisodiy kichik tizim qonuniyatlari, ya’ni jamiyatning xo‘jalik jarayonlari o‘rtasidagi takrorlanuvchi muhim-zaruriy bog‘lanishlar o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ularning qatoriga, ehtiyojlarning yuksalish qonuni, ijtimoiy takror ishlab chiqarish qonunlari, qiymat qonunini kiritish mumkin. Jamiyat ma’naviy kichik tizimining vujudga kelishi rang-barang ijtimoiy va shaxsiy ma’naviy ehtiyojlar bilan belgilanadi. Ularning eng muhimlari – ma’rifiy, axloqiy, estetik, diniy ehtiyojlardir. Ularni qondirish axborot va kommunikatsiya turli vositalarining mavjudligini nazarda tutadi. Axbo- 512 rot va kommunikatsiya ham shaxs va jamiyatning muhim ma’naviy ehtiyojlaridan biri hisoblanadi. Ma’naviy muloqotga bo‘lgan ehtiyoj ma’naviy ehtiyojlar orasida alohida o‘rin egallaydi. Jamiyatda ma’naviy ishlab chiqarishning alohida tarmoqlari va institutlari asta-sekin vujudga keladi. Ular turli ma’naviy ehtiyojlarni qondirishni nazarda tutadi. Masalan, ilmiy institutlar va olimlarning turli-tuman birlashmalari tabiat, jamiyat va insonni o‘rganish bilan shug‘ullanadi va shu tariqa odamlar faoliyatini ilmiy jihatdan ta’minlaydi. Fanda ham ijtimoiy amaliyotga bevosita chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmagan o‘z muammolari yuzaga keladi. Mazkur muammolarni echish fan rivojlanishining sharti, uning ichki ehtiyoji hisoblanadi. Axborot va kommunikatsiya. Ma’naviy ishlab chiqarishning axborot almashinuviga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan sohalari mavjud. Bu, avvalo, aholiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri axborot berish vositalaridir. Qadimda bular podsholarning farmonlarini maydonlarda o‘qib eshittirgan jarchilar, voizlar, shoirlar va baxshilar, masxarabozlar, teatr, shuningdek, yozma adabiyot bo‘lgan. Keyinchalik, axborot-texnika vositalari rivojlanishi bilan ma’naviy muloqotga bo‘lgan ehtiyojlar bosma nashrlar (kitoblar, gazetalar, jurnallar) bilan qondirilgan, so‘ng radio, kino, televidenie, ya’ni hozirgi ko‘rinishdagi ommaviy axborot vositalari (OAV) paydo bo‘lgan. Hozirgi sharoitda ommaviy axborot vositalari o‘z mahsulotini ishlab chiqaradigan va uni bozorda sotadigan sanoatning alohida tipidir. Ommaviy axborot vositalarining rivojlanishi odamlarning bevosita shaxsiy va kollektiv muloqotiga bo‘lgan ehtiyojga chek qo‘ymaydi. Mazkur ehtiyoj butunlay boshqa vositalar bilan va o‘zga sharoitda (uyda yoki teatrda, o‘quv auditoriyasida yoki yozishmalar orqali va h.k.) qondiriladi. SHunga qaramay ommaviy axborot vositalari hozirgi jamiyatda ma’naviy muloqotning muhim elementi hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda va kundalik nutqda «axborot» va «kommunikatsiya» tu - shunchalari ko‘pincha sinonimlar sifatida ishlatiladi. Ammo, ma’naviy muloqotning mazkur hodisalari amalda har xil ma’noni anglatadi. Axborot deganda yangi bilimni aks ettiradigan va mazkur axborotni idrok etuvchi shaxs yoki guruh xulq-atvorini o‘zgartiradigan xabar tushuniladi. Kommunikatsiya – g‘oyalar, qarashlar, baholar almashinuvini nazarda tutadigan ma’naviy muloqot turi. U odamlar o‘rtasida hamjihatlikning mavjudligi bilan belgilanadi. Insonga ta’lim va tarbiya berish ma’naviy ishlab chiqarishning alohida sohasi hisoblanadi. Jamiyatda ta’lim va tarbiya muassasalarining tarmoqlangan tizimi: bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, maktab ta’limining turlituman shakllari: kollejlar, pansionatlar, internatlar, oliy o‘quv yurtlari tashkil etiladi. Axloqiy va estetik tarbiya berish, dunyoqarashni shakllantirish o‘quvchilar ongida dunyoning ilmiy manzarasini shakllantirish yo‘li bilan, shuningdek, san’at, falsafa va diniy muassasalar yordamida amalga oshiriladi. Tarbiyalash funksiyasini oila, do‘stlar va tanish-bilishlar davrasi, davlat muassasalari, huquqiy tartibot organlari, shuningdek, ommaviy axborot vositalari bajaradi. Ijtimoiy ong ma’naviy kichik tizimning bosh bo‘g‘ini hisoblanadi. U bilim- 513 lar, g‘oyalar, qarashlar, fikrlar, dunyoqarashga doir mo‘ljallar, qadriyatlar va hokazolarning butun rang-barangligida namoyon bo‘ladi. Individual ijtimoiy ong. Individual ong – ayrim insonda uning yashash sharoiti va ruhiy xususiyatlari ta’sirida shakllanadigan dunyoning sub’ektiv obrazi. U shaxsning ichki borlig‘iga ega bo‘ladi, aksariyat hollarda hammadan yashirin ong oqimini tashkil qiladi. Ijtimoiy ong ijtimoiy birliklar va guruhlar tashqi omillar – jamiyat hayotining moddiy sharoitlari va uning ma’naviy madaniyati ta’sirida shakllantiradigan kollektiv tasavvurlarni tavsiflaydi. Individual va ijtimoiy ongning farqi faqat ijtimoiy onggina sotsial xususiyat kasb etishini anglatmaydi. Individual ong – jamiyat ongining ajralmas qismi. Jamiyatda asrlar mobaynida shakllangan madaniyat shaxsni ma’naviy jihatdan boyitadi va individual ongning uzviy qismiga aylanadi. Har bir individ o‘z xalqi, etnosining, o‘zi istiqomat qiladigan joyning vakili bo‘lib, uning ongi jamiyat bilan chambarchas bog‘liq. Ayni vaqtda, ijtimoiy ong faqat individual ong bilan muttasil o‘zaro ta’sirga kirishish orqali rivojlanadi. Ijtimoiy ong tuzilishi. Ijtimoiy ong murakkab tuzilishga ega. U ikki daraja: kundalik ong va nazariy ongni o‘z ichiga oladi. Kundalik ong o‘z tuzilishiga ko‘ra turli jinslidir. U ajdodlar to‘plagan mehnat faoliyati tajribasini, axloqiy me’yorlar, odatlarni, kundalik turish-turmush qoidalarini, tabiatni kuzatish natijasida shakllangan tasavvurlarni, dunyoqarashga doir ba’zi bir mo‘ljallarni, xalq og‘zaki ijodi (folklor) va hokazolarni o‘z ichiga oladi. Kundalik ong, asosan, mehnatga, kundalik turish-turmushga va odamlarning ular bilan bog‘liq bo‘lgan yashash sharoitlari va munosabatlariga qarab mo‘ljal oladi. Kundalik hayot, ya’ni faoliyat, odatlar va munosabatlarning uzluksiz takrorlanadigan shakllari kundalik ong mazmunini tavsiflovchi asosiy tushuncha hisoblanadi. U o‘zining sinkretik xususiyati, mazmunan qashshoqligi, emotsiyalarga boyligi, stixiyaliligi va amaliyotga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Kundalik ongning bilish imkoniyatlari cheklangan: u hodisalar mazmunini teran anglashga, dalillarni tizimga solishga qodir emas. Nazariy ong kundalik ongga tayanadi, lekin uning tor doirasidan tashqariga chiqa oladi. Mazkur darajalar ijtimoiy ong tuzilishini bilish harakatidagi uning ob’ektga muvofiqlik darajasi bilan farq qiladigan jihatlari sifatida tavsiflaydi. Ayni vaqtda ijtimoiy birliklar va guruhlar ma’naviy faoliyatining mahsuli sanalgan ijtimoiy ong ularning sub’ektiv qobiliyatlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Ijtimoiy ong manbalarining o‘ziga xos xususiyatlari ta’siri ijtimoiy psixologiya va mafkurada aks etadi. Ijtimoiy psixologiya. Ijtimoiy psixologiya tushunchasida o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy bo‘lgan inson ruhiyatining namoyon bo‘lish shakllari aksini topadi. Ammo, ijtimoiy psixologiya ijtimoiy ongning tarkibiy qismi sifatida kishilarning ommaviy xulq-atvori xususiyatlarini, ijtimoiy birliklar va guruhlarning ijtimoiy hayot hodisalariga bo‘lgan munosabatlarining muayyan tipini tavsiflaydi. Ular e’tiqodlar, ijtimoiy mo‘ljallar, tuyg‘ular, odatlar, stereotiplar va hokazolar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Ijtimoiy psixologiya ruhiyat tarzini, muayyan ijtimoiy guruhga xos bo‘lgan jamoa xulq-atvorining 514 ruhiy xususiyatlari va shakllari barqaror majmuini ham o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy birliklar va guruhlarni tushunishda ijtimoiy fe’l-atvorni hisobga olish muhim rol o‘ynaydi. Ijtimoiy psixologiyada u yoki bu guruhga yoki butun jamiyatga mazkur jamiyat tarixining muayyan davrida xos bo‘lgan ijtimoiy tuyg‘ular muhim o‘rin tutadi. Ijtimoiy tuyg‘ular juda faol va o‘ta ta’sirchandir. Ular aks etish va tarqalish xususiyati va usullariga ko‘ra farq qiladi. O‘zaro ruhiy induksiya, taqlid, ijtimoiy nazorat, ta’sir ko‘rsatish, emotsiyalarni yuqtirish va hokazolar shular jumlasidandir. Mafkura. Ong doim hayotning mazmuni muammolarini u yoki bu tarzda hal qiladi, ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari va istiqbollari bilan bog‘liq bo‘lgan hayotiy muhim savollarga javob beradi. Mazkur savollar mafkura doirasida qo‘yiladi va hal qilinadi. Mafkura ijtimoiy ongning tarkibiy qismi bo‘lib, ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlarining tizimga solingan, nazariy ko‘rinishda aks ettradigan va ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash yoki o‘zgartirishga xizmat qiladigan g‘oyalar, qarashlar majmuidan iborat. Mafkura mazmunini ijtimoiy rivojlanishning etilgan, muhim, dolzarb va echishni talab qiladigan ziddiyatlari tashkil etadi. SHunga muvofiq yuz berayotgan jarayonlar mazmuniga va ijtimoiy muammolarni echish yo‘llariga nisbatan alohida yondashuvni aks ettiruvchi ayrim nazariy mulohazalar yuzaga keladi. Bu mafkuraning shakli hisoblanadi. Uning mazmuni esa muayyan ijtimoiy guruh – sinf, etnik guruh, hukmron elita yoki uning muxolifati va hokazolarning manfaatlarini ifoda etishdan iborat. Mafkura shaklan ob’ektiv, lekin mazmun jihatidan sub’ektivdir. U nazariy jihatdan tizimga solingan ko‘rinishda ijtimoiy guruhlarning ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlariga bo‘lgan munosabatini aks ettiradi va ularning ijtimoiy-siyosiy natijalarini nazariy jihatdan asoslash va oqlashga harakat qiladi. A.Ochildiev istibdod mafkurasi, istiqlol mafkurasi, va jamiyat mafkurasi kabilarni farqlaydi. Istibdod mafkurasidan farqli o‘laroq, «Istiqlol mafkurasi millat, jamiyat, davlatni mustaqil taraqqiyot yo‘liga boshlaydigan, uni belgilab beradigan, erkin va ozod rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan g‘oyalar, qarashlar tizimidir»1. Uning fikricha, har qanday davlat o‘z faoliyatida yagona etnosotsial birlik sifatida chiqadigan millat manfaatini himoya qilishga qaratilishi, uning jipsligi, tiraqqiyotini ta’minlaydigan milliy mafkuraga tayanmog‘i lozim. Zero, milliy mafkura davlat organlari, ijtimoiy institutlar faoliyatini tashkil qiluvchi, yo‘naltiruvchi qurol vazifasini o‘taydi. Ijtimoiy ong shakl va mazmunjihatidan rang-barangdir. Ijtimoiy ongning ilmiy, diniy, axloqiy, estetik, siyosiy, huquqiy, falsafiy turlari farqlanadi. Ular o‘zi aks ettiruvchi hodisalar mazmuni, moddiylashuv shakli va ijtimoiy funksiyalariga ko‘ra farq qiladi. Ijtimoiy ong turlari yoki shakllari ko‘p darajali tuzilmalar bo‘lib, o‘ziga xos ko‘rinishga ega bo‘lgan oddiy va nazariy darajalarni, ijtimoiy psixologiya va mafkurani o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy ong holatlari. Ijtimoiy ongning yaxlit tavsifi ijtimoiy ong holati, ommaviy ong, jamoatchilik fikri kabi tushunchalarda ifodalanadi. Ijtimoiy ong holati mazkur tarixiy davrda qaysi g‘oyalar va qarashlar etakchilik qilayotgani, ijtimoiy ongning qaysi shakllari jamoatchilik fikri va kayfiyatiga, ayniqsa, samarali ta’sir ko‘rsatayotgani, jamoatchilik fikrini shakllantirishning qaysi mexanizmlari ustuvor ahamiyatga ega ekanligi (u mafkuraviy majburlov mahsulimi yoki stixiyali tarzda shakllanadimi), jamoatchilik fikrini shakllantirish vositalari orasida fan, din, siyosat va huquq qanday o‘rin egallashi bilan belgilanadi. Ijtimoiy ong holatlarini tavsiflashda ilmiy va noilmiy tasavvurlarning o‘zaro nisbatini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, ijtimoiy bo‘hronlar va tangliklar davrida o‘ta xurofiy aqidalar tiklanadi, sarosimalik kayfiyatlar, ijtimoiy ongning beqaroligi kuchayadi. Ijtimoiy ong madaniyatda o‘zining amaliy ifodasini topadi. Ijtimoiy kichik tizim ijtimoiy ishlab chiqarishda mehnat taqsimoti va ixtisoslashish muqarrar tarzda ijtimoiy tabaqalanishga turtki beradi, o‘ziga xos vazifalarnigina bajaradigan, jamiyatda ma’lum mavqega ega bo‘lgan va o‘z manfaatlarini ilgari suradigan nisbatan mustaqil ijtimoiy birliklar va guruhlar vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. SHuni ta’kidlash lozimki, ijtimoiy tabaqalanish va odamlar o‘rtasidagi tengsizlik jamiyatning tabiiy holatidir. «Oltin asr», umumiy va to‘la tenglik haqidagi orzu mutlaqo noilmiy bo‘lgani bois uni ro‘yobga chiqarish mumkin emas. SHuningdek, u zararlidir, chunki odamlarni to‘g‘ri yo‘ldan ozdiradi, ijtimoiy munosabatlarga keskin tus beradi. Tarixdan ma’lumki, umumiy tenglik haqidagi shiorlar hech qachon ro‘yobga chiqmagan: bir tengsizlik o‘rnida boshqa tengsizlik paydo bo‘lgan. Oilada, urug‘ yoki qabilada ustun mavqega erishish uchun, o‘z shaxsiy obro‘si – kuchi, mardligi yoki mahorati tan olinishi uchun kurash ijtimoiy hayotning dastlabki bosqichlaridayoq yuzaga kelgan. Ta’bir joiz bo‘lsa, tengsizlik shaxs va pirovard natijada – jamiyat rivojlanishining muhim omilidir. Ijtimoiy tengsizlik vujudga kelishi va jamiyatning rivojlanishida mulk instituti alohida rol o‘ynagan. Mazkur institut vujudga kelishi bilan odamlarning mulkiy tengsizlik bilan bog‘liq tabaqalanishi kuchaygan. Alohida kasbiy faoliyat sifatida aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan kishilar paydo bo‘lgan. Mazkur jarayonlar mehnat taqsimotini faollashtirgan. Ayrim guruhlarning alohida ajralib chiqishiga, boshqalarining turli hamjamiyatlarga birlashishiga turtki bergan. Har qanday jamiyatning ijtimoiy tuzilishi mazkur jamiyat tarixining ma’lum davridagi muayyan-tarixiy ijtimoiy birliklar va guruhlarning o‘zaro munosabatlari hamda mazkur munosabatlarni tartibga soluvchi maxsus institutlar va muassasalar majmui bilan tavsiflanadi. Ijtimoiy birliklar va guruhlar. Ijtimoiy birliklar va guruhlar ijtimoiy tuzilmaning muhim elementi hisoblanadi. Ular kishilarning umumiy ijtimoiy belgilari mavjudligi bilan ajralib turadigan birlashmalaridir. Mazkur belgilar qatoriga guruh uchun umumiy sanalgan ehtiyojlar va manfaatlar, qadriyatlar va me’yorlar, turmush tarzi, ijtimoiy mehnat taqsimotidagi o‘rin va ular bilan bog‘liq ijtimoiy rollar kiradi. Ijtimoiy guruh xususiyati va tipi uning xulq-atvorini va jamiyatning ijtimoiy kichik tizimidagi o‘rnini ham belgilaydi. Ehtiyojlar va manfaatlarning birligi ijtimo- 516 iy birliklar va guruhlarni birlashtiruvchi asosiy belgi hisoblanadi. Mazkur ehtiyojlar va manfaatlar ijtimoiy birliklar va guruhlarning jamiyatdagi mavqei bilan belgilanadi. Ijtimoiy birliklar va ijtimoiy guruhlar ijtimoiy bir jinslilik va barqarorlik darajasiga ko‘ra farq qiladi. Ijtimoiy guruhlarga taqqoslaganda, ijtimoiy birliklar ijtimoiy jihatdan turli jinsliligi va tashkiliy jihatdan murakkabligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy birliklarga, jumladan, etnik va konfessional birliklar, ekologik, siyosiy harakatlar, sport yoki havaskorlarning uyushmalari kabi jamoat birlashmalari misol bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy birliklar va guruhlar turli asoslarga ko‘ra tasniflanadi. Jumladan, katta va kichik ijtimoiy guruhlar farqlanadi. Kichik guruh a’zolarining yaqinligi, aloqalarning mustahkamligi, munosabatlarning norasmiyligi, bevosita shaxsiy aloqalar o‘rnatilgani, umumiy qadriyatlar va xulq-atvor qoidalari amal qilishi bilan tavsiflanadi. Kichik guruhga korxona, muassasaning mehnat jamoasi, oila misol bo‘lishi mumkin. Jamoa – umumiy faoliyat, manfaatlar va xulq-atvor qoidalarining birligi belgisiga ko‘ra uyushgan kichik ijtimoiy guruh (masalan, mehnat, o‘quv, harbiy, sport jamoalari). Oila – jamiyatning nikohga yoki qon-qarindoshlikka asoslanadigan muhim instituti. Oilaviy munosabatlar nasl qoldirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratadigan va bolalarni tarbiyalash, ularga jamiyatning madaniy an’analarini singdirishga qulay zamin hozirlaydigan shaxslararo o‘zaro aloqalarning norasmiyligi bilan ajralib turadi. Oilaviy munosabatlar qarindoshlik aloqalari bilangina cheklanmaydi: ular oila a’zolarining bir-biri oldida o‘zaro ma’naviy javobgarligi, birgalikdagi mehnat va turish-turmush hamda ular bilan bog‘liq bo‘lgan va huquq bilan tartibga solinadigan mulkiy munosabatlar bilan mustahkamlanadi. Katta ijtimoiy guruhlar – tarixiy rivojlanish jarayonida vujudga keladigan sinfiy, etnik, hududiy, ijtimoiy-siyosiy va boshqa guruhlardir. Ular shaxs va jamiyat hayotida juda muhim rol o‘ynaydi. Etnik birliklar. Etnik birliklar ijtimoiy hayot xo‘jalik, hudud, til, odatlar, an’analar, rasm-rusumlar, e’tiqodlarning birligi belgisiga ko‘ra tarkib topadigan va etnik birliklarning har xil turlarini tashkil etadigan kishilarning ayrim muayyan-tarixiy jamoalari doirasida kechadi. Urug‘ mazkur birliklarning ilk shakli. U qon-qarindoshlik belgisiga ko‘ra uyushgan odamlar birlashmasi bo‘lib, ibtidoiy jamoaning asosiy, ishlab chiqaruvchi va etnik bo‘g‘ini hisoblangan. Qabila ikki yoki undan ortiq urug‘ning bir necha yuzdan bir necha minggacha bo‘lgan odamlardan iborat birlashmasidir. Qabila umumiy mulk, umumiy boshqaruv, turish-turmushning umumiy jihatlari va ayrim umumiy xo‘jalik faoliyatiga ega bo‘lgan. Bir hududda yashaydigan, umumiy xo‘jalik faoliyati, til, ruhiyat tarzining xususiyatlari, turish-turmush, madaniyat va hayot tarzining odatlar va an’analarda mustahkamlangan ba’zi bir jihatlari elat va millatni tavsiflaydi. Ammo ularning o‘rtasida jiddiy farqlar ham mavjud. Qabilalarning uyushmalari, aholi migratsiyasi, tilning yaqinligi elat vujudga kelishining omillari hisoblanadi. Ular qon-qarindoshlik, urug‘doshlik aloqalarini buzuvchi omillardir. Ammo elatni birlashtiruvchi aloqalar ham ancha shartlidir. Elat- 517 ni tashkil etadigan qabilalar yashaydigan hudud muhim birlashtiruvchi asos hisoblanadi. Millatning asosiy o‘ziga xos xususiyati – muayyan yaxlit tuzilmaga birlashgan va assimilyasiyalashgan elatlarning faol iqtisodiy aloqalari negizida shakllanadigan moddiy va ma’naviy madaniyatning o‘ziga xosligi. Millatga uni tashkil etadigan elatlar uchun umumiy sanalgan til; ruhiyat tarzining umumiyligi; madaniyatning o‘ziga xos jihatlari; shakllangan barqaror hayot tarzi; an’analar; tarixiy taqdirning birligi va rivojlangan etnik o‘zlikni anglash tuyg‘usi meros bo‘lib o‘tadi. Madaniy rivojlanish, til, umuman, milliy o‘ziga xoslik muammolariga millatning ta’sirchanligi ayni shu omillar bilan belgilanadi. Tabaqalar va sinflar. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishida tabaqalar va sinflar salmoqli o‘rin egallaydi. Tabaqalar – sanoatlashish bosqichidan oldingi jamiyatlarda vujudga kelgan, yuridik yoki odatga asoslangan va avloddanavlodga meros bo‘lib o‘tadigan huquqlar va burchlarga ko‘ra farq qiladigan ijtimoiy guruhlar. Tabaqaviy bo‘linish jamiyatning murakkab ierarxiyaviy tuzilishining shakllanishiga sabab bo‘ladi. Yirik guruhlar orasida iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy-psixologik maqomiga ko‘ra farqlanadigan sinflar alohida o‘rin egallaydi. Iqtisodiy belgi sinfning bosh belgisi hisoblanadi, zero sinfiy bo‘linish shakllari ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan munosabat hamda mulk shakllari bilan belgilanadi. Hozirgi zamon sotsiologiyasida sinflarni farqlashning boshqa asoslari ham mavjud. Masalan, ijtimoiy guruhlar ega bo‘lgan ijtimoiy boylik ulushiga ko‘ra ular oliy, o‘rta va quyi sinflarga bo‘linadi. Bunda daromad manbai hisobga olinmaydi, shu bois oliy sinf vakillari orasidan mashhur kinoaktyorlar, estrada yulduzlari va bankirlar ham o‘rin olishlari mumkin. Bu hol o‘rta va hatto quyi sinflarda ham kuzatiladi. SHuningdek, ijtimoiy mehnatni tashkil etishdagi roliga ko‘ra boshqaruvchilar sinfi farqlanadi. Hozirgi zamon jamiyatida yuqori malakali aqliy mehnat bilan professional tarzda shug‘ullanadigan kishilarning katta ijtimoiy guruhi – ziyolilar alohida rol o‘ynaydi. Ziyolilar soni tinimsiz ko‘payib, ularning jamiyat hayotidagi roli ortib bormoqda. Bu avvalo fan-texnika taraqqiyoti, shuningdek, hozirgi jamiyatda ma’naviy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojning ortishi bilan bog‘liq. Ziyolilar guruhi o‘z kelib chiqishiga ko‘ra ham, ijtimoiy maqomiga ko‘ra ham turli jinslidir. Tegishli ravishda uning siyosiy mo‘ljallari ham har xildir. Institutlar. Jamiyatning rivojlanish jarayoni alohida muhim vazifalarni bajaradigan va aniq tashkiliy tuzilmaga ega bo‘lgan ijtimoiy va siyosiy tashkilotlar – institutlarning tarmoqlangan tizimi yaratilishi bilan tavsiflanadi. Institutlar jamiyat normal faoliyatining zaruriy omili sanalgan ijtimoiy muhim faoliyatni amalga oshiradi. Bunday institutlar qatoriga davlat va uning institutlari, partiyalar va harakatlar, ommaviy axborot vositalari, diniy muassasalar, ta’lim va madaniyat muassasalari, sog‘liqni saqlash va sanitariya xizmati tizimlari, bozor, banklar va hokazolar kiradi. Ijtimoiy institutlar faoliyati ijtimoiy hayotning barcha jabhalari: oila va ishlab chiqarish, tovarlar va pullar harakati, ishlab chiqarish, iste’- 518 mol va hokazolarga nisbatan tatbiq etiladi. Institutlar turli birliklar va guruhlarning manfaatlarini muvofiqlashtirishni amalga oshiradi, ularning samarali o‘zaro aloqasini ta’minlaydi, vujudga kelgan ijtimoiy qadriyatlarni mustahkamlaydi va yangilarini yaratadi. Hududiy guruhlar. Aksariyat mamlakatlarda hududiy guruhlarning o‘zaro munosabatlarida jiddiy muammolar yuzaga keladi. Bu ma’naviy hayot an’analari va iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko‘ra farq qiladigan viloyat va markaz, poytaxt va chekka o‘lka hamda yirik mintaqalarning munosabatlari bo‘lishi mumkin (masalan, AQSH yoki Italiyada SHimol va Janub munosabatlari). Etnik yoki diniy farqlar, bir ma’muriy birlikning boshqa ma’muriy birliklarga hududiy e’tirozlari hududiy guruhlar o‘rtasidagi ziddiyatni kuchaytirishi mumkin. Jamiyat rivojlanishiga qarab uning ijtimoiy tuzilmasi murakkablashib boradi. Bu miqdor va sifat jihatidan har xil ijtimoiy guruhlarning o‘zaro aloqasi va manfaatlarini muvofiqlashtirishni talab etadi. Ijtimoiy birliklar va guruhlarning turlari ularning o‘rtasidagi munosabatlar va ijtimoiy aloqalar xususiyatini ham belgilaydi. Aloqalar uzoq yoki qisqa muddatli, mustahkam yoki bo‘sh va zaif, bevosita yoki bilvosita bo‘lishi mumkin. Aloqalar xususiyatining shakllanishida manfaatlar muhim rol o‘ynaydi, ularni muvofiqlashtirish vazifasini esa jamiyatning maxsus institutlari, avvalo, siyosiy tizim hal qiladi. Ijtimoiy makon. Moddiy borliq makoni kabi, ijtimoiy makon ham moddiy ob’ektning tuzilishi bilan belgilanadi. Tegishli ravishda ijtimoiy tuzilma va ijtimoiy o‘zaro aloqalar ijtimoiy makon xususiyatini belgilaydi. Makondagi aloqalar o‘zaro aloqaga kirishayotgan sub’ektlar o‘rtasida ma’lum masofa mavjudligi bilan ajralib turishi mumkin. Biz mazkur masofa xususiyatini o‘zimiz uchun botiniy tarzda aniqlaymiz va yo uni saqlab qolishga, yo o‘zgartirishga harakat qilamiz. Odamlar o‘rtasidagi aloqalar ham makon mezoni bilan o‘lchanadi. Ular vizual, yo bevosita, yo bilvosita, yo doimiy, yo nomuntazam bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy makon o‘zining serdarajaliligi bilan ajralib turadi. Bu ayni bir inson turli birliklarda har xil maqomga ega bo‘lishida namoyon bo‘ladi (masalan, o‘zi mehnat qiladigan ishxonada u xizmat pillapoyasida eng past o‘rinni egallaydi, oilada esa boshliq hisoblanadi). Insonning ijtimoiy makondagi o‘rni uning butun umri mobaynida o‘zgarib turadi. Bu hol «ijtimoiy mobillik» kategoriyasi bilan tavsiflanadi. Siyosiy kichik tizim. Rivojlangan ijtimoiy tizimga ega bo‘lgan jamiyatda ijtimoiy, etnik va diniy tabaqalanishning kuchayishi muqarrardir. Mavjud mavqeidagi tub o‘zgarishlardan kelib chiqadigan qarama-qarshi manfaatlarni ko‘zlovchi ijtimoiy birliklar va guruhlarmavjudligi ularning o‘rtasida siyosiy munosabatlar yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Bu manfaatlarni muvofiqlashtirish zaruriyati jamiyat siyosiy tizimining tuzilishi va funksiyalarini belgilaydi. Siyosiy tizim jamiyatda siyosiy munosabatlarni tartibga soluvchi davlat va siyosiy tashkilotlar, institutlar va muassasalar majmuidir. Siyosiy tizim murakkab tuzilishga ega. Jamiyatda fuqarolarga nisbatan qonuniylashtirilgan majburlov choralarini qo‘llash yo‘li bilan o‘zining siyosiy munosabatlarni tartibga solish borasidagi funksiyalarini amalga oshiruvchi davlat siyosiy tizim- 519 ning bosh elementi hisoblanadi. Davlat jamiyatning muhim ijtimoiy-siyosiy instituti bo‘lib, muayyan hududda unga oliy hokimiyat vakolatlari beriladi. Bu vakolatlardan davlat odamlar, ularning guruhlari va birlashmalari xulqatvorini boshqarish uchun foydalanadi. Davlatning asosiy belgilari: 1. Jamiyatdan ajratilgan xalq hokimiyati. Hokimiyat – bir sub’ekt (hokimiyat boshlig‘i)ning o‘z hukmi ostidagi fuqarolarga buyruqlar berish, ularning bajarilishi ustidan nazorat olib borish va ularni bajarishdan bo‘yin tovlagan shaxslarga nisbatan sanksiyalar qo‘llash imkoniyati. 2. Suverenitet, ya’ni o‘z mamlakati hududida oliy hokimiyatga to‘liq egalik qilish va tashqi siyosatda mustaqillik. 3. Hokimiyat chiqargan qonunlar va uning vakolatlari amal qilinadigan hudud. 4. Butun aholi uchun majburiy sanalgan qonunlar va normalar qabul qilish mutlaq huquqi. 5. Davlat xizmati xodimlari, qurolli kuchlar, majburlov organlari va hokazolarni ta’minlash uchun aholidan soliqlar undirish huquqi. Davlatningboshqaruvshakli (ya’ni, hokimiyatnitashkil etishusuli) vadavlat qurilishi shakllari mavjud. Boshqaruv shakllariga ko‘ra monarxiya va respublika farqlanadi. Monarxiya quyidagi belgilar bilan tavsiflanadi: birinchidan – hokimiyat bir shaxsga qarashli bo‘ladi; ikkinchidan – davlat boshlig‘iga hokimiyat meros bo‘lib o‘tadi. Davlat boshlig‘ining vakolatlari hech qanday konstitutsiyaviy normalar bilan cheklanmaydigan mutlaq monarxiyalar va monarx vakolatlari konstitutsiya bilan cheklanadigan konstitutsiyaviy monarxiyalar farqlanadi. Respublikaning asosiy xususiyati shundan iboratki, unda hokimiyat manbai xalq hisoblanadi. Zero, davlatning oliy organlarini xalq saylaydi. Parlament, prezidentlik respublikalari va aralash respublikalar farqlanadi. Parlament respublikasi hukumatni parlament ko‘pchiligi tamoyiliga ko‘ra shakllantirishni nazarda tutadi: qaysi partiya parlamentda ko‘pchilikni tashkil qilsa, shu partiya parlamentga hisobdor bo‘lgan o‘z hukumatini shakllantiradi. Prezidentlik respublikasi davlat boshlig‘i va hukumat boshlig‘i vazifalarini prezident bajarishi bilan tavsiflanadi. Aralash respublika (yarim prezidentlik respublikasi)da kuchli prezidentlik hokimiyati hukumat faoliyati ustidan parlamentning samarali nazorati bilan uyg‘unlikda amal qiladi. Davlat qurilishi shakliga ko‘ra unitar, federativ va konfederativ davlatlar farqlanadi. Ma’muriy birliklari o‘z davlatchiligiga ega bo‘lmagan yagona, siyosiy jihatdan bir jinsli davlat unitar davlat hisoblanadi. Federatsiya – siyosiy sub’ektlar (shtatlar, erlar, federatsiya sub’ektlari va sh.k.), o‘z konstitutsiyalari, qonunchilik, ijro va sud organlariga ega davlatlar uyushmasi. Ularning mustaqilligi markaz bilan federatsiya tarkibiga kiruvchi sub’ektlar o‘rtasida vakolatlarning taqsimlanishi bilan belgilangan chegaralarga muvofiq cheklanadi. Davlatlararo birlashmaning alohida shakli konfederatsiya bo‘lib, u mustaqil davlatlar muayyan o‘zaro maqsadlarga erishish uchun tuzgan doimiy uyushmadir. 520 Forobiy fikricha, davlat jamiyatning tayanchidir. U jamiyatning mukammaligi va mukammal emasligi haqidagi g‘oyaga tayanadi. Mukammallik «...shunday davlat vositasida qo‘lga kiritiladiki, u ezgu an’analar, odamlar va yaxshi axloqni tarqata olsin» va jamiyatda bu xislatlarni barqaror eta olsin. Bunday davlat bo‘lmasa fozila, ezgu xislatlar odamlarda uzoq saqlanmaydi va barqaror bo‘lmaydi. Forobiy nazarda tutgan davlat, mustabidlikka emas, balki tiklanish va faoliyatida xalqning istak va irodasi bevosita rol o‘ynaydigan davlatdir. Xalq irodasiga asoslanmagan davlat ideal davlat emas. Demak, davlat – jamiyatning tayanchi, xalqning irodasi va xohishi, uning shakllanishi uchun sharoit yaratadi. Hozirgi davlatlarning aksariyati o‘z faoliyatini konstitutsiyaga muvofiq amalga oshiradi. Konstitutsiya – siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tuzum asoslarini, fuqarolarning huquqlari va burchlarini, asosiy davlat organlarini tarkib toptirish mexanizmi va ularning faoliyat tamoyillarini, saylov tizimi asoslari va hokazolarni mustahkamlovchi davlatning asosiy qonuni. Konstitutsiya boshqaruv va davlat qurilishi shaklini belgilaydi. Huquqiy davlatda konstitutsiya nafaqat fuqarolar va davlatning o‘zaro munosabatlarini tartibga soluvchi normalarni, shaxs huquqlari va erkinliklarini belgilaydi, balki hokimiyatni cheklaydi. Konstitutsiyada inson huquqlarining davlat qonunlaridan ustunligi mustahkamlanadi. Huquqiy davlat rivojlangan fuqarolik jamiyati mavjudligi bilan tavsiflanadi. Har bir individning erkinligi boshqa odamlarning erkinligi va huquqlari bilan cheklanadi. Qonunning ustunligi va huquqning umumiyligi, hokimiyat, qonunchilik, ijro va sud tarmoqlariga bo‘linishi huquqiy davlatning muhim belgilari hisoblanadi. Siyosiy tizim mamlakatning siyosiy hayotida ishtirok etuvchi turli-tuman partiyalar, harakatlar, tashkilotlar, institutlar, diniy muassasalar va ta’sir guruhlari majmuini ham o‘z ichiga oladi. Siyosiy tashkilotlar davlat tuzilmalarining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi, o‘z faoliyati dasturlarini belgilaydi, ijtimoiy birliklar va guruhlarning manfaatlarini tegishli shiorlar, ijtimoiy loyihalarda ifoda etadi va ularni amalga oshirishda qonuniy vositalar bilan ishtirok etadi. Ularning faoliyati o‘z guruhlarining o‘zgalarning manfaatlariga zid bo‘lgan yoki ularni kamsitadigan manfaatlarini ro‘yobga chiqarish zaruriyati bilan belgilanadi. SHu sababli partiyalar va harakatlar hokimiyat obro‘siga tayanadi. Hokimiyatning aralashuvi ziddiyatlarni tartibga solish, manfaatlarni muvofiqlashtirishga ko‘maklashadi. Siyosat. Jamiyatni boshqarishni amalga oshiruvchi davlat faoliyati va ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar va muassasalarning o‘z ijtimoiy muhim manfaatlarini ro‘yobga chiqarish uchun xalq hokimiyati institutlaridan foydalanish borasidagi faoliyati siyosat sohasini tashkil qiladi. Davlat siyosatining asosiy vazifasi – jamiyatning yaxlitligini ta’minlash, aholini jipslashtirish, qarama-qarshi manfaatlarni ilgari suruvchi ijtimoiy birliklar va guruhlarning munosabatlarini oqilonalashtirish, mazkur vazifalarni hal qilish uchun huquqdan foydalanishdir. Davlat jamiyatning xo‘jalik, iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy jabhalarini mazkur jamiyat normal faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan darajada tartibga soladi. 521 Partiyalar va harakatlar siyosatining asosiy vazifasi – xalq hokimiyati institutlariga izchil ta’sir ko‘rsatishdir. O‘z siyosati bilan ular hokimiyat tuzilmasini yaratishda ishtirok etadilar, ularni qo‘llab-quvvatlaydilar yoki vayron qiladilar. Jamiyat rivojlanishining inqirozli davrlarida siyosatning asosiy vazifasi – hokimiyat uchun kurashish va uni turli ijtimoiy guruhlar o‘rtasida taqsimlashdan iborat. SHunday qilib, siyosat boshqaruvchilar va boshqariluvchilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqa shakli sifatida amal qiladi. Davlat va ijtimoiy-siyosiy tashkilotlar faoliyati huquq bilan, shuningdek, jamiyatda hukm suruvchi odatlar va an’analar bilan tartibga solinadi. Siyosat – ongli yoki stixiyali harakatlar sohasi. U ijtimoiy guruhlar o‘z manfaatlarini, hokimiyat esa – o‘z siyosiy vazifasini anglab etishini nazarda tutadi. Siyosiy jarayon mazmuni va yo‘nalishi asosan fuqarolarning siyosiy mentaliteti bilan belgilanadi. SHu sababli siyosiy ong siyosiy tizimning muhim elementlaridan biri hisoblanadi. U fuqarolarning hokimiyat institutlari bir-biri bilan jamiyat va davlatni boshqarishda o‘z ishtirokiga doir aloqalari haqidagi hissiy va oqilona, qadriyatlarga doir va normativ, oqilona va intiutiv tasavvurlarini qamrab oladi. U, fuqaro, o‘zining muayyan guruhga mansubligini va bundan kelib chiqadigan manfaatlarni anglab etishini, hokimiyatga, o‘z fuqarolik maqomiga, o‘z huquqlari, erkinliklari va burchlariga nisbatan siyosiy nuqtai nazarini anglab etishini nazarda tutadi. Siyosiy ong ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini va ularning ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari tizimidagi ahamiyatini anglash sifatida mafkurani o‘z ichiga oladi. Siyosiy mafkura nazariy, dasturiy-siyosiy va empirik darajalardan tarkib topadi. Xususan, empirik daraja jamiyatning ayrim guruhlari siyosiy dasturlarni qay darajada o‘zlashtirganini tavsiflaydi. Siyosiy psixologiya siyosiy ong elementi sifatida ommaning siyosiy xulq-atvorini, ularning kayfiyati, mo‘ljallari va odatlarini tavsiflaydi. Ijtimoiy guruhlarning siyosiy psixologiyasi ommaning siyosiy xulq-atvorida onglilik va stixiyalilikning, oqilona va nooqilona harakatlarning o‘zaro nisbati bilan ajralib turadi. Siyosiy ong ommaning siyosiy xulq-atvoriga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. U stixiyali tarzda shakllanishi ham, izchil shakllanishi ham mumkin. SHu sababli davlat o‘z vazifalariga mos keladigan siyosiy ong shakllanishidan manfaatdor. Siyosiy ongning shakllanishida ommaviy axborot vositalari, ayniqsa, muhim rol o‘ynaydi. Ular «to‘rtinchi hokimiyat» deb nomlanishi bejiz emas. Kommunikatsiya – siyosiy tizimning zaruriy elementi. U, birinchidan, siyosiy tizim institutlari o‘rtasidagi aloqa vositalarini, ikkinchidan, hukumatga axborot uzatish yo‘llarini, uchinchidan, ommaviy axborot vositalarini o‘z ichiga oladi. Mazkur axborot tizimlari o‘rtasida uzviy aloqa mavjud. Ommaviy axborot vositalari nafaqat aholiga axborot beradi, balki hokimiyat vakillari, partiyalar va harakatlarning u yoki bu siyosiy bayonotlarini sharhlaydi, ularga baho beradi, informatsion materiallarni tegishli tarzda saralaydi, fuqarolarning kayfiyati va siyosiy mo‘ljallarini shakllantiradi. Umuman olganda, siyosiy tizim ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarga juda kuchli ta’sir ko‘rsatadi. U 522 o‘z vazifalarini bajarish uchun nafaqat o‘zining huquq va davlat majburlovi institutlaridan foydalanadi, balki jamiyatda vujudga kelgan qadriyatlar va me’yorlar tizimiga tayanadigan va o‘z fuqarolarining siyosiy va huquqiy ongini shakllantiradigan ishontirish vositalarini ham ishga soladi. Ijtimoiy hayotning asoslari. Jamiyatning yuqorida sanab o‘tilgan kichik tizimlari o‘ziga xos vazifalarni bajaradi va bir-biri bilan aloqa qiladi. SHu o‘rinda savol tug‘iladi: ularning o‘rtasida belgilovchi va belgilanuvchi muayyan ierarxiya mavjudmi? Axir jamiyat – yaxlit tuzilma va har bir mamlakat betakror tarzda o‘ziga xos, o‘zining betakror tarixi va madaniyatiga ega. Bu tarqoq ijtimoiy kichik tizimlarni muayyan birlikka birlashtiradigan omillar mavjudligini nazarda tutadi. Markscha falsafa nuqtai nazaridan moddiy ishlab chiqarish hamda ishlab chiqarish vositalariga nisbatan mulkdorlik shakllariga asoslanadigan ishlab chiqarish munosabatlari tizim tashkil etuvchi omil sifatida qaraladi. Hozirgi vaqtda G‘arbdagi texnokratik oqim faylasuflari jamiyatning rivojlanish darajasini tavsiflovchi asos sifatida texnikaning rolini mutlaqlashtiradi. Hozirgi zamon falsafasida etakchilik qiladigan qarashga muvofiq jamiyatning yaxlit tavsifi sivilizatsiya va madaniyat tushunchalarida beriladi. Fuqarolik jamiyati, davlat, demokratiya. Hozirgi zamon jamiyati o‘ta murakkab va faol ijtimoiy tizimdir. Umuman olganda, uni quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lgan jamiyat sifatida tavsiflash mumkin: • u spontan tarzda vujudga keladi va biron-bir boshlang‘ich g‘oyani o‘zida mujassamlashtirmaydi, jamiyatning barcha a’zolari uchun muqarrar bo‘lgan olamshumul maqsadga ega bo‘lmaydi; • u o‘z hayotining barcha tomonlarini yagona markazdan nazorat qilmaydi; • unda muvofiqlashtirishga muayyan umumiy maqsad va yagona markazga bo‘ysunish hisobiga emas, balki xulq-atvor umumiy qoidalariga rioya etish hisobiga erishiladi; • mazkur jamiyatning iqtisodiy asosi xususiy mulk va xususiy tadbirkorlik, markazlashtirishdan chiqarilgan bozor tizimi va raqobatdir; • uning individlari erkin va mustaqil bo‘lib, qonun bilan muhofaza etiladigan shaxsiy hayot sohasiga egadirlar, bu hayot doirasida ular o‘zlari istagan har qanday qarorlarni mustaqil ravishda qabul qilishga haqlidirlar; • individlar shak-shubhasiz va uzviy fundamental huquqlar va erkinliklarga, shu jumladan fikrlash va so‘z erkinligi, uyushmalar va tashkilotlar tuzish erkinligi, vijdon erkinligi, bir joydan boshqa joyga ko‘chib yurish erkinligi, o‘zi istiqomat qiladigan mamlakatni tanlash erkinligiga egadirlar; • bu ko‘ppartiyaviy jamiyat bo‘lib, unda siyosiy partiyalar hech qanday bevosita ommaviy-hokimiyat vakolatlariga ega emaslar; • davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishning vakillik organlari aholi tomonidan saylanadi; • hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari bir-biridan ajratilgan. Zamonaviy jamiyatning umumiy tavsifida quyidagi tushunchalar markaziy o‘rinni egallaydi: fuqarolik jamiyati, huquqiy davlat, ko‘ppartiyaviylik, demo- 523 kratiya, hokimiyatning bo‘linishi, xususiy mulk, bozor, shaxs erkinligi va suvereniteti. Fuqarolik jamiyati – davlat hokimiyati organlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralashuvidan qonunlar bilan muhofaza etilgan ixtiyoriy uyushmalar va tashkilotlar majmui. Zamonaviy jamiyatda davlat odamlarning shaxsiy hayotiga aralashmaydi, ularni yagona mafkura va qadriyatlar yagona tizimini qabul qilishga majburlamaydi. Kishilarning rang-barang manfaatlari, ularning hamkorlikdagi harakatlari orqali ro‘yobga chiqariladi, bunga erishish uchun ular davlat oldida hisobdor bo‘lmagan ixtiyoriy birlashmalar va uyushmalarga birlashadilar. Odamlarning manfaatlarini aks ettiradigan nodavlat, nohukumat tashkilotlari fuqarolik jamiyatini tashkil etadi. Ular rasmiy statistikaga kirmaydi va ularning hisobini yuritish ancha qiyin ish. CHunonchi, ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, AQSHda yuz minglab bunday tashkilotlar faoliyati 25 mingdan ortiq xayriya fondlaridan mablag‘ bilan ta’minlanadi. Norvegiyada bu mamlakat fuqarosi hisoblangan har olti kishidan biriga bitta nohukumat tashkiloti to‘g‘ri keladi. XIX asr fransuz sotsiologi A.de Tokvil Amerikada demokratiyani qo‘llabquvvatlovchi ijtimoiy sharoitlar to‘g‘risida mulohaza yuritar ekan, amerikaliklarning fuqarolik va siyosiy tashkilotlar tuzishga bo‘lgan moyilligiga alohida e’tiborni qaratgan: «Turli yosh, mavqe va qiziqishlarga ega bo‘lgan amerikaliklar turli xil uyushmalarga ixtiyoriy ravishda birlashadilar. Bular tijorat yoki ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan, amerikaliklarning barchasi ishtirok etadigan birlashmalargina emas, balki boshqa xil turdagi minglab birlashmalar: diniy-ma’naviy uyushmalar, jiddiy va ahamiyatsiz, ochiq va berk, ko‘p kishilik va atigi bir nechta a’zodan iborat birlashmalardir... SHunday qilib, odamlar o‘zlarining umumiy xohish-istaklariga muvofiq bo‘lgan maqsadga bahamjihat erishish san’atida oliy barkamollikka erishdilar va jamoa harakatining mazkur usulini boshqalarga qaraganda ko‘proq qo‘llay boshladilar»1. Fuqarolarning birlashmalari o‘z a’zolarida hamkorlik, hamjihatlik va jamiyatga sadoqat tuyg‘ulari rivojlanishiga ko‘maklashadi. Keng maqsadli guruhga ixtiyoriy qo‘shiladigan individlar nafaqat hamjihatlik ko‘nikmalarini va kollektiv harakatlar uchun fuqarolik mas’uliyati hissini kasb etadilar, balki o‘zini o‘zi boshqarish, sabr-toqatlilikni va boshqalar fikrini hurmat qilishni o‘rganadilar. Davlat doim fuqarolar hayotining barcha tomonlarini o‘z nazorati ostiga olishga, ularning tartibga solinmagan faoliyati doirasini toraytirishga, ularni bir-biridan ajratish va tarqatishga harakat qiladi. Fuqarolik jamiyati davlatga o‘z faoliyat sohasini kengaytirish va uni kishilarning axloqiy, ma’naviy, diniy, milliy va boshqa munosabatlariga tatbiq etishga yo‘l qo‘ymaydi. Davlat fuqarolik jamiyatini «yutib yuborishi» totalitarizmga xos bo‘lgan xususiyatlardan biridir. Fuqarolik jamiyati davlatga muttasil ta’sir ko‘rsatadi. Bu shunday bir ta’sirki, usiz davlat o‘z vakolatlari doirasini toraytirishga hech qachon 1 A.de Tokvil. Izbrannыe proizvedenie. –M.: 2003 g. s. 45. 524 bormagan bo‘lur edi. Davlatga fuqarolik jamiyati ta’sirining bosh mexanizmi «demokratiya» (yunon. «demos» – «xalq» va «cratos» – «hokimiyat») – vaqti-vaqti bilan boshqariluvchilar boshqaruvchilarga o‘z hukmini o‘tkazishidir. Davlat va fuqarolik jamiyatining bu qarama-qarshiligi va ayni vaqtda o‘zaro bog‘liqligi erkinlikning muhim shartidir. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining shakllanishi demokratik o‘zgarishlarning negizidir. Kishilarni ijtimoiy tartibni ixtiyoriy ravishda, cho‘chimasdan, qabul qilishga majbur etadigan sharoitlar faqat fuqarolik jamiyatida mavjuddir. Siyosiy erkinlik – fuqaroning davlatni boshqarishda ishtirok etish huquqi. Bu erkinlik faqat demokratiya sharoitida, ya’ni hamma o‘z xohish-irodasini ifoda etish imkoniyatiga ega bo‘lgan sharoitlarda ro‘yobga chiqarilishi mumkin. «Formal demokratiya, ya’ni erkin, teng huquqli va yashirin ovoz berish huquqi erkinlikning kafolati emas, balki aksincha, unga tahdiddir»1, deb yozadi K.YAspers. Demokratiya mexanizmi samarali faoliyat ko‘rsatishining asosiy shartlaridan biri qonunga zid aralashuvlardan muhofaza etilgan barqaror fuqarolik jamiyatining mavjudligidir. SHunday shartlardan yana biri huquqiy davlat – qonunlar faqat huquqiy yo‘l bilan qabul qilinadigan va hammaga teng tatbiq etiladigan davlatdir. Bunday davlat insonni zo‘ravonlikdan himoya qilish orqali unga o‘z qarashlari va xohish-irodasini ifoda etish yoki demokratiya uchun imkoniyat yaratadi. Demokratiya ochiq va hech narsa bilan cheklanmagan bahs-munozara imkoniyatini nazarda tutadi. Bunga erishish uchun matbuot, yig‘ilishlar, so‘z erkinligi talab etiladi. Demokratiya siyosiy partiyalar mavjudligini ham talab qiladi. Demokratiyaning samaradorligini ta’minlashning yana bir muhim sharti jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining yuksak darajasiga erishishdir. So‘nggi ikki yuz yillik mobaynida sanoat inqilobi g‘arb jamiyati hayotining muhim omiliga aylandi. U shahar aholisi sezilarli darajada o‘sishiga, sinfiy tuzilishning o‘zgarishiga, hayot andozalari, ta’lim va sog‘liqni saqlash sezilarli darajada yuksalishiga olib keldi. Demokratiya siyosatni iqtisoddan va dunyoqarashga oid muammolardan ajratishni, hokimiyatning bo‘linishini, samarali faoliyat olib boradigan sud tizimini talab qiladi. Demokratiya erkin jamiyat qo‘lida samarali qurol bo‘lib qolishini belgilaydigan omillar ro‘yxati u doim muayyan ijtimoiy kontekstda amalga oshirilishini va hokimiyatni saylovda g‘alaba qozongan ko‘pchilikka beradigan umumiy saylov huquqidangina iborat emasligini ko‘rsatadi. «Sivilizatsiya» (lot. «civilis» – «fuqarolik», «davlatga doir») atamasi har xil ma’noda ishlatiladi. Birinchidan, sivilizatsiya – insoniyat rivojlanishida varvarlikdan keyin boshlangan va sinflar, davlat vujudga kelishi, urbanizatsiya va yozuv paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadigan tarixiy bosqich. Mazkur talqinda «sivilizatsiya» atamasi «jamiyat» tushunchasi bilan qisman mos keladi va jamiyat hayotini tashkil etishning ijtimoiy shaklini tabiiy vujudga kelgan urug‘doshlik shakllariga qarama-qarshi qo‘yishga xizmat qiladi. Hozirgi adabi1 YAspers K. Smыsl i naznachenie istorii. –M.: 1991 g. s. 124 525 yotlarda «sivilizatsiya» atamasi o‘zining varvarlikka qarama-qarshi sifatidagi dastlabki ma’nosini saqlab qolmoqda. Ikkinchidan, sivilizatsiya – barcha madaniyatlar yaxlitligining tavsifi, ularning umuminsoniy birligi sifatida («jahon sivilizatsiyasi», «ma’rifatli hayot tarzi» va sh.k.)namoyon bo‘ladi. Uchinchidan, sivilizatsiya – «moddiy madaniyat» atamasining sinonimi sifatida: qulay narsa, texnika yaratadigan qulaylik (turar joy, ro‘zg‘or texnikasi, transport va aloqa, xizmatlar ko‘rsatish va sh.k.)ni ifodalaydi. To‘rtinchidan, sivilizatsiya – tarixiy jarayon birligining tavsifi sifatida xarakterlanadi. Bu tushuncha, ijtimoiy boylik rivojlanishi munosabati bilan tarixning muayyan bosqichlariga qiyosiy baho berish mezoni bo‘lib xizmat qiladi. Ayni holda, jamiyatning rivojlanishi «ma’rifatlilik», «sivilizatsiya rivojlanishining quyi bosqichi», «sivilizatsiyaning umumiy darajasi», «sivilizatsiyaning oraliq bosqichlari» tushunchalari bilan tavsiflanadi. Ammo sivilizatsiyaning mazkur talqini to‘liq emas, chunki uning rivojlanish darajasi yoki bosqichini aniqlash imkonini beradigan mezon yo‘q. Ibn Xaldun (1332–1406) o‘z davrida birinchi bo‘lib, sivilizatsiyalarning yuzaga kelishi, rivojlanishi va tanazzuli haqida ilmiy asosslangan g‘oyalarni ilgari suradi. Jumladan madaniyatlar va davlatlarning paydo bo‘lishi, yashashi va inqirozi muayyan tarixiy qonuniyat ekanligini, unga tabiiy geografik va iqtisodiy omillar, turmush tarzi va dunyoqarashlar jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini aytadi. XVIII asr o‘rtalarida sivilizatsiya tushunchasidan inson «tabiiy» holatining ziddi sifatida foydalanilgan, sivilizatsiya taraqqiyotining mezoni sifatida esa ijtimoiy farovonlik g‘oyasi turli ko‘rinishlarda ilgari surilgan. Kant sivilizatsiya va madaniyat o‘rtasida farq mavjudligini qayd etgan. SHpengler sivilizatsiyani madaniyatning rivojlanishidagi bir bosqich sifatida tavsiflab, bu farqni mutlaqlashtirgan. Uning (keyinchalik P.Sorokin, A.Toynbi va boshqa mutafakkirlarning) konsepsiyasida, sivilizatsiya madaniyatning zavol topish bosqichi sifatida, madaniyatda mujassamlashgan tabiiy-hayotiy asosni siqib chiqaradigan texnik-mexanik elementlar saltanati sifatida tavsiflanadi. XIX–XX asrlarda amalga oshirilgan etnografik tadqiqotlar sivilizatsiyaning mazmunini tushunishga muhim hissa qo‘shdi. Ular turli xalqlar ma’naviy dunyosi, hayoti, odatlari, iqtisodiyoti va madaniyatining ulkan boyligi va rang-barangligini yoritib berdi. XIX asrning mashhur etnograflaridan biri CH.Teylor madaniyat va sivilizatsiya odamlar tarix jarayonida o‘zlashtiradigan bilimlar, e’tiqodlar, ma’naviy-axloqiy konsepsiyalar, yuridik qoidalar, odatlar va amaliy ko‘nikmalar majmuini ifodalaydi deb hisoblab, bu tushunchalar ayniydir degan xulosaga keldi. I.A.Karimov, «Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali tar’sirining mahsulidir. Bir so‘z bilan aytganda, ko‘chmanchilar, bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi»1, deb ta’kidlaydi. 1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T.: «SHarq», 1998 y. 21-b. 526 Sivilizatsiya odamlar mavjudligi va ijtimoiyligining xususiyati va yo‘nalishini belgilaydi. Ijtimoiy normalarning muhimligi ularni uzatishning tegishli usullari (kommunikatsiya vositalari)ni va ularni mustahkamlovchi institutlarni shakllantirishni taqozo etgan. Har bir sivilizatsiya ijtimoiy normalarda o‘ziga xos ifodasini topgan ijtimoiy tajribani aniqlash, saqlash va avloddan-avlodga qoldirish alohida tizimini yaratgan. Jazolar tizimi, shuningdek, jamoa, ommaviy ong shakli sifatida din va uning nomidan ish ko‘ruvchi ijtimoiy institutlar ijtimoiy normalarni saqlash va ijro etish kafili hisoblangan. Din va cherkov ta’sirida sivilizatsiya qiyofa kasb etgan. Huquqiy normalarning tarmoqlangan tizimini o‘z ichiga olgan davlatdan iborat oliy hokimiyat sivilizatsiyaning uni saqlashni kafolatlaydigan oliy birlashtiruvchi asos sifatida amal qilgan. Turli sivilizatsiyalar davlat hokimiyatining turli: teokratik, tabaqaviy, huquqiy, siyosiy tizimlarini yaratgan. Markaziy Osiyoda sivilizatsiya axloq shaklida yuzaga kelgan. U o‘zida yaxshilik va yomonlik, muhabbat va nafrat o‘rtasidagi kurashda yaxshilik va muhabbat g‘alabasi bilan bog‘liq ma’naviy axloqiy me’yorlarni mujassamlashtirgan. Inson mohiyatida aks etuvchi bu me’yorlar sharq sivilizatsiyasining asosini tashkil qilgan. Ijtimoiy munosabatlar, odamlar faoliyati va xulq-atvorini tartibga soluvchi normalar universal tizimining ta’sirini o‘rganish sivilizatsiyalarning rang-barangligini tushuntirish imkonini beradi. Ular, birinchidan, hukmron diniy va dunyoqarashga doir mo‘ljallarning o‘ziga xos xususiyatlari va ularning siyosiy, ijtimoiy va madaniy jarayondagi o‘rni bilan; ikkinchidan, ularning texnik-iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan; uchinchidan, iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlar sur’ati, shuningdek, ularning manbalari, mexanizmlari xususiyati va uyg‘unlik darajasi bilan farq qiladi. Sivilizatsiyaning har bir tipi siyosiy tizimning o‘ziga xos xususiyatlari va o‘z huquqiy qoidalarining xususiyati bilan tavsiflanadi. Sivilizatsiyalar axborotni kodlashtirish, saqlash va avloddan-avlodga qoldirish usullari bilan ham birbiridan farq qiladi. Jamiyatning sivilizatsion asoslari sivilizatsiyalar tipologiyasida, ayniqsa, bo‘rtib namoyon bo‘ladi. Bunda sivilizatsiyalarning evropacha va noevropacha tiplarini farqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu farqlar shu darajada kattaki, evropacha sivilizatsiya qadriyatlari uzoq vaqt oliy qadriyatlar sifatida tavsiflangan. Xo‘sh, evropacha va noevropacha sivilizatsiyalar o‘rtasidagi farq nimada? Sivilizatsiyalarning tiplari. Noevropacha sivilizatsiyalar ancha katta guruhni tashkil etadi (A.Toynbi tasnifiga ko‘ra, bunday sivilizatsiyalar 21 ta). Bu sivilizatsiyalarning aksariyati betakror tarzda o‘ziga xos va ayni vaqtda, umumiy tipologikjihatlarga ega. Bular evropacha sivilizatsiyadan ancha oldin vujudga kelgan an’anaviy sivilizatsiyalardir. An’anaviy jamiyat juda sust rivojlanadi va mavjud hayot tarzini asrlar va hatto ming yilliklar osha saqlashga qodir. Noevropacha sivilizatsiyalarning xo‘jalik faoliyati qishloq xo‘jalikhunarmandchilik ishlab chiqarishi va texnologiyasining hukmronligiga asoslanadi. An’anaviy sivilizatsiyaning ma’naviy sohasida diniy-mifologik tasavvurlar hukm suradi, ilmiy bilimlarning dastlabki shakllari asosan mavjud fao- 527 liyat turlari uchun retseptura vazifasini bajaradi. Noevropacha sivilizatsiyalar evolyusiyasi siklliligi va o‘ziga xos institutlar va normalarga ega bo‘lgan davlat vaqti-vaqti bilan dam kuchayib, dam zaiflashib turishi bilan tavsiflanadi. Bunday jamiyat halokati sivilizatsiya tipini o‘zgartirmaydi, u ijtimoiy vorisiylik mexanizmlari yordamida avloddan-avlodga o‘tadi. Evropacha sivilizatsiya ijtimoiy va madaniy rivojlanishning alohida tipi bo‘lib, u Evropada taxminan XV–XVII asrlarda shakllangan. Uning o‘tmishdoshlari antik dunyo madaniyatlari va Evropa xristiancha an’anasidir. Uyg‘onish davrida bu ikki an’ana sintezi texnogen sivilizatsiyaning teran o‘ziga xosligini va uning texnika va texnologiya jadal sur’atlarda rivojlanishini, odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalar tubdan o‘zgarishini ta’minlagan madaniyatini shakllantirdi. Uning zamirida huquqiy davlatning vujudga kelishi, shaxs o‘z tashabbuskorligi, faolligi va mustaqilligi bilan oliy qadriyat sifatida ijtimoiy hayot markazidan o‘rin olishi yotadi. Odamlar o‘rtasida muloqotning faollashuvi va samarali kommunikatsiya vositalari paydo bo‘lishi texnogen sivilizatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Madaniyatda ilmiy oqilonalik alohida o‘ziga xos qadriyat sifatida hukm suradi. Inson tabiatni faol va oqilona tarzda o‘zgartirishiga imkoniyat yaratgan qonunlarning kashf etilishi fanning ustunligini tasdiqlaydi. Unda yangilik va unumdorlik, biluvchi sub’ektning bilimi, erkinligi va mustaqilligini tinimsiz oshirish talablari shakllanadi. Sivilizatsiyaning «evropacha» va «noevropacha» tiplari tushunchalari umumiy, muhim, jins bildiruvchi belgilarni qamrab oladi. Mazkur tiplar doirasida mavjud turga oid farqlar pirovard natijada jahon tarixida evropacha sivilizatsiyaning betakrorligini e’tirof etish bilan bog‘liq. Ayrim mutaxassislar fikriga ko‘ra, u an’anaviy jamiyat madaniyatining mutatsiyasi natijasida vujudga kelgan va insoniyat tarixida uning o‘xshashi mavjud emas. SHunga qaramay sivilizatsiyalar tipologiyasi evropacha va noevropacha rivojlanish xususiyatlari bilan cheklanmaydi, chunki insoniyat tarixida ozmi-ko‘pmi o‘xshash bo‘lgan ko‘p sonli sivilizatsiyalar mavjud. Jumladan, madaniy-tarixiy birlik belgisiga ko‘ra, G‘arbiy, SHarqiy va Janubi-SHarqiy Evropa mamlakatlarini, shuningdek, evropacha sivilizatsiyaga mansub bo‘lgan, lekin o‘z madaniyatining xususiyatiga ko‘ra farq qiladigan AQSH va Kanadani farqlash mumkin. Vujudga kelish va halok bo‘lish davriga ko‘ra hozirgi zamon sivilizatsiyalari va o‘lik sivilizatsiyalar (masalan, meksika, xaldeylar yoki qadimgi somiylar sivilizatsiyasi) farqlanadi. Sivilizatsiyalar tipologiyasida madaniy-diniy birlik belgisi, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. A.Toynbi, S.Xantington va boshqa olimlar taklif qilgan sivilizatsiyalar tasnifida diniy omil muhim rol o‘ynaydi. A.Toynbi tasnifiga ko‘ra, hozirgi vaqtda, G‘arb – xristian, pravoslav-xristian, islom, hind, Uzoq SHarq sivilizatsiyalari mavjud. O.Toffler, D.Bell, K.Pekka ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasini tasniflash uchun asos qilib olib, quyidagi sivilizatsiyalarni farqlaydilar: 528 – ilk sivilizatsiya (arxaik, an’anaviy yoki ibtidoiy jamoa); – qishloq xo‘jalik-hunarmandchilik sivilizatsiyasi; – industrial (sanoatlashgan) sivilizatsiya; – hozirgi postindustrial yoki informatsion sivilizatsiya. Ijtimoiy-siyosiy hayot xususiyatiga ko‘ra an’anaviy, liberal va oraliq sivilizatsiyalar farqlanadi. Liberal sivilizatsiya yoki G‘arb sivilizatsiyasi madaniy va siyosiy plyuralizm hamda jamiyatning asosiy qadriyati – huquq tizimining vujudga kelishi bilan bog‘liq. Uning ildizlari xususiy mulk va erkin bozor hukm surgan davrda vujudga kelgan antik sivilizatsiyaga borib taqaladi. O‘z navbatida, bozor va xususiy mulk individ uchun kafolatlarni, mulkdor imtiyozlarini, mulkdorlar guruhining ma’muriyatdan ustunligini, shaxs erkinligi va o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish tamoyillarini o‘z ichiga olgan huquqiy tamoyillar va institutlar tizimi vujudga kelishiga sabab bo‘lgan. An’anaviy sivilizatsiyalar ijtimoiy hayotning varvarlikka chek qo‘yish bilan bog‘liq dastlabki shaklidan iborat. Bular barcha a’zolari bevosita emotsional muloqot jarayonida bo‘lgan nisbatan kichkina lokal hamjamiyatlardir. Ular jamoa qadriyatlarining ustunligi, qabila oqsoqollariga nisbatan hurmat, o‘tmishga qarab mo‘ljal olishga asoslangan. An’anaviy sivilizatsiyaning o‘ziga xos jihatlari – past malakali, lekin ancha keng byurokratiyaga tayanuvchi jabrzulmga asoslangan hokimiyat, tabaqalarning huquqsizligi, jamoaviy tuzilma, huquqning norasoligi, individning kamsitilishi kabilardir. Oraliq sivilizatsiya yoki o‘tish davri sivilizatsiyasi ulkan inshootlar (to‘g‘onlar, kanallar va sh.k.) barpo etish, yangi hududlarni bosib olish yoki o‘z hududini tashqi dushmandan himoya qilish (masalan, Buyuk Xitoy devori) zaruriyati tufayli vujudga keladi. Natijada, an’analari va qadriyatlariga ko‘ra, har xil lokal hamjamiyatlarning mexanik birlashuvi yuz beradi. Mazkur birlashuv rasmiy xususiyat kasb etadi va idrok etish ancha qiyin bo‘lgan normativhuquqiy qoidalarga muvofiq va jamiyatni tashkil etishning lokal hamjamiyatlar ko‘nikkan hayot tarziga zid bo‘lgan shakllarida amalga oshiriladi. Aksariyat hollarda jamiyatni birlashtirish vazifasi davlat tomonidan va asosan, kuch ishlatish yo‘li bilan hal qilinadi. Ayni shu sababli normalar tizimi, asosan, birlashtiruvchi mexanizm sifatidagi davlat ehtiyojlarini aks ettiradi. Bundan o‘tish davri sivilizatsiyalariga xos bo‘lgan huquqiy nigilizm kelib chiqadi. Davlat qadriyatlari va lokal hamjamiyatlarning qadriyatlari asosan bir-biriga zid bo‘lgani bois ularning o‘rtasida to‘qnashuv yuz berishi mumkin. Qattiq davlat intizomi, ko‘p sonli soliqlar to‘lash, amaldorlarning o‘zboshimchaligi, rekrut majburiyati, urushlarda ishtirok etish zaruriyati kabi davlatning bu talablari aholining aksariyat qismida norozilik uyg‘otadi. SHunday qilib, jamiyatning muhim xususiyatlari ijtimoiy hayotni tashkil etishning keng ko‘lamli shakli sanalgan sivilizatsiyaga asoslanadi. Sivilizatsiyalar vaqtda va makonda o‘ta barqaror bo‘ladi, individlar va ijtimoiy guruhlarning aloqalarini tartibga soladigan va jamiyatning moddiy asoslarini ham, ma’naviy asoslarini ham belgilaydigan umumiy normalarga asoslanadi. Ular madaniyat va ijtimoiy munosabatlarning umumiy shakllarini 529 yaratib, jamiyat hayotining tizim tashkil etadigan muhim asosi sifatida amal qiladi. Sivilizatsiya – avlodlar vorisiyligini ta’minlovchi tarixiy tajriba manbaidir. Sivilizatsiya ijtimoiy hayotning barcha omillarini: madaniyat va madaniyatsizlikni, yutuqlar va kamchiliklarni o‘zida birlashtiradi. Ma’lumki, jamiyat rivojlanishiga qarab uning normalari eskirib boradi. Ular mazkur sotsiumning o‘zgargan yashash sharoitlari bilan to‘qnashib, uning mavjudligiga to‘g‘ridanto‘g‘ri tahdid soladi. Ammo, muhimi shundaki, normalar o‘z holicha jamiyatning saqlanishini kafolatlamaydi, ular mazkur normalarga amal qilishga, ulardan o‘z faoliyatida foydalanishga, ularni o‘ziga xos tarzda talqin qilishga qodir bo‘lgan odamlarni shakllantirishni nazarda tutadi. SHu sababli madaniyat sivilizatsiyaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Madaniyat, uning tuzilishi va ijtimoiy funksiyalari. Madaniyat tushunchasiga turli lug‘atlarda, faylasuflar va olimlarning asarlarida berilgan ta’riflarnitaqqoslasak, ularningo‘rtasidajiddiyfarqmavjudliginiko‘rishimiz mumkin. Bu tasodifiy bir hol emas. Madaniyat – shaxs va jamiyat hayotining barcha jabhalarini qamrab oluvchi o‘ta serqirra hodisa. Madaniyat nima, degan savolga javob topish u qay tarzda vujudga kelgan va turli, ayrim jihatlarga ko‘ra esa bir-biriga zid madaniyatlarning mavjudlik sababi nimada, degan savollarga javobni ham nazarda tutadi. «Madaniyat» atamasi arabcha – «madina» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, «shahar», degan ma’noni anglatadi. Arablar kishilar hayotini ikki turga ajratib, birini – badaviy yoki sahroyi turmush, ikkinchisini – madaniy turmush, deb ataganlar. Tugab borayotgan Rim imperiyasida, keyinchalik esa, O‘rta asrlarda ham madaniyat tushunchasi shahardagi turmush tarzi va sivilizatsiya ne’matlari bilan bog‘langan. Markaziy Osiyoda madaniyat axloq ko‘rinishida shakllangan. SHu bois, eng qa - dimgi davrlardan hozirgi kungacha hamyurtimizdama’naviymadaniyat, go‘zallikka intilish, san’atni qadrlash kabilar ustuvorlik qiladi. Uyg‘onish davrida madaniyat shaxsiy barkamollik belgisi sifatida qaralgan. SHu davrda madaniyatni ma’naviy faoliyatning turli sohalari: vujudga kelayotgan fan, axloq, san’at, falsafa, din bilan bog‘lash odati paydo bo‘lgan. Madaniyat xulq-atvor andozalari majmui sifatida, ma’naviy faoliyat antik an’anasining davomi sifatida e’tirof etilgan. SHu ma’noda madaniyat tushunchasi ijtimoiy-ilmiy muomaladan o‘rin olgan XVIII asrgacha amal qilgan. Ma’rifat davri faylasuflari madaniyatga inson faoliyatining alohida mustaqil va o‘ziga xos jabhasi sifatida qaraydilar. Ularning talqinida, jamiyat va shaxs hayotining barcha sohalarida aql, oqilonalik tamoyillarining qaror topishi madaniyatning eng muhim jihatidir. Aqlning vazifasi insoniyat oldiga umumiy ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadlarni qo‘yish va ijtimoiy o‘zgarishlarni o‘ziga bo‘ysundirishdan iborat. Ma’rifat davrida madaniyat deb hisoblash mumkin bo‘lgan narsalarni saralash mezonlari yaratildi. Madaniy faoliyat intellektual, ijodiy, samarali, novatorlik ruhi bilan sug‘orilgan bo‘lishi, ya’ni nafaqat yaratishi, balki inson imkoniyatlari sohasini tinimsiz kengaytirishi lozim edi. Ammo, madaniyatning asl mohiyati, uning o‘ziga xosligi inson 530 aqlining mutlaq erkinligi sifatidagi ma’naviy faoliyat doirasi bilangina cheklanardi. Kant ko‘nikma madaniyatini va intizom madaniyatini farqlaydi. Ko‘nikma maqsadlarga erishish qobiliyatini, intizom esa – oqilona maqsadlar qo‘yish va inson irodasini oqilona yo‘l tanlash imkoniyatidan mahrum qiladigan mayllar tutqunidan xalos etishni nazarda tutadi. Kant madaniyat tushunchasini fan va san’at doirasi bilan cheklaydi. Fanda aql-idrokning qonunchilik kuchi, san’atda – tasavvurning mahsuldor kuchi jamlanadi. Ular ob’ektiv bilim va sub’ektiv sezgi kabi bir-biriga ziddir. SHunga qaramay Kant fan va san’at munosabatlariga bir-birini to‘ldiruvchi munosabatlar sifatida qaraydi. XIX asrda madaniyatga, avvalo, u yoki bu tipdagi jamiyat hayoti va uning o‘z-o‘zini tashkil etishidagi roliga ko‘ra farqlanadigan qadriyatlar va g‘oyalar tizimi sifatida yondashila boshlandi. Gegel madaniyatga mutlaq g‘oya o‘z-o‘zini anglab etishining boshlang‘ich va yakunlovchi (falsafa) bo‘g‘ini sifatida qaraydi. Gegelning bu nazariyasi XIX–XX asrlarning madaniyatga doir bir qator konsepsiyalarida tanqid qilinadi. Jumladan, «Lokal sivilizatsiyalar» konsepsiyasida SHpengler, xalqlar madaniyatiga o‘z rivojlanish jarayonida vujudga kelish, ravnaq topish, tanazzulga uchrash va halok bo‘lish bosqichlaridan o‘tadigan berk, betakror organizmlar sifatida qaraydi. SHpengler tarixiy jarayonning o‘ziga xos uzlukliligi dalilidan madaniyatlarning ko‘p sonliligi g‘oyasini keltirib chiqaradi. XX asrda madaniyatni o‘rganish asosan etnografiya va ijtimoiy antropologiya doirasida amalga oshiriladi. XX asrning ikkinchi yarmida madaniyatning kommunikativ xossalari haqidagi tasavvurlar rivojlanadi, uning germenevtik talqini keng tarqaladi. Bu esa madaniyatning tuzilishi va xususiyatlarini o‘rganish uchun asos sifatida tilga qiziqish kuchayishiga sabab bo‘ladi. Jumladan, I.Karimov madaniyatni ma’naviyat bilan uzviy aloqadorligini asoslaydi. Uning fikricha, «Ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir»1. SHunday qilib, tarixiy jarayonda shakllangan madaniyatga doir rang-barang konsepsiyalarda mazkur hodisaning muhim xususiyatlariga tavsif beriladi. Madaniyatning hozirgi talqini mazkur tavsiflarni o‘z ichiga oladi. Madaniyat tushunchasining mazmuni moddiy va ma’naviy qadriyatlar, ularni yaratish, ajdodlar tajribasini o‘zlashtirib, undan yangi qadriyatlar yaratish uchun foydalanishga qodir bo‘lgan insonni shakllantirish usullari tizimidan iborat. Madaniyat yaxlit bo‘lib, ancha murakkab tuzilishga ega. Uning elementlari turli asoslarga ko‘ra farqlanadi. Har qanday madaniyat: – barqaror elementlar, ya’ni madaniy universaliyalarni; – muayyan tarixiy sharoitda vujudga keladigan va yo‘q bo‘lib ketadigan o‘tkinchi elementlarni o‘z ichiga oladi. Madaniy universaliyalar. Madaniy universaliyalar qatoriga ijtimoiy hayotning barcha umuminsoniy shakllari, chunonchi: ijtimoiy ishlab chiqarish, 1 Karimov I. YUksak ma’naviyat – engilmas kuch. –T.: «Ma’naviyat», 2008 y. 19-b. 531 mehnat va o‘yin, dam olish va muloqot, jamoat tartibi va boshqaruv, ta’lim va tarbiya, ma’naviy hayot (huquqiy va axloqiy ong, san’at, din va h.k.) kiradi. Ular tabiiy muhitni o‘zgartirish borasidagi faoliyat sifatida va yangi narsani bunyod etish shakli sifatida vujudga keladi. Elementar madaniyat universaliyalar: o‘z badanini parvarish qilish, bolalarni tarbiyalash, ovqat tayyorlash, turar joyni yig‘ishtirish, o‘lganlarni dafn etish va hokazolar ham mavjud. Hayot faoliyatining mazkur shakllari barcha ma’rifatli jamiyatlarning hayot tarziga ularning butun tarixi mobaynida betakror tarzda xosdir. Tarixan o‘tkinchi elementlar jamiyat evolyusiyasi jarayonida vujudga keladigan va yo‘q bo‘lib ketadigan muayyan tipdagi madaniyatlarga xos. Madaniyat tipi o‘z ijtimoiy-psixologik zamini, aholi mentaliteti, uni vujudga keltirgan sivilizatsiya bilan uzviydir. Madaniyat tipiga xos bo‘lgan hayot tarzi, qadriyatlarga munosabat an’analarning vorisiyligi bilan quvvatlanadi. Madaniyatda yuz berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar zaruriyat taqozosi bilan yoki tasodifan paydo bo‘ladigan yangi xossalarning o‘zlashtirilishi bilan belgilanadi. Muayyan tipdagi madaniyat rang-barang hodisalari keng doirasining ichki birligi uni boshqa madaniyat tiplaridan farqlash imkonini beradigan ramzlar apparatida (tilda va mantiqiy amallarda, ruhiy stereotiplar va badiiy stilistikada, rasm-rusumlar va muomala odobida) namoyon bo‘ladi. Antik davr, O‘rta asrlar, Uyg‘onish davri va hokazolar madaniyati jamiyat, shu jumladan ayrim xalqlar tarixining turli bosqichlariga mos keladigan madaniyatning muayyan-tarixiy tiplaridir. O‘z navbatida, madaniyatning muayyan-tarixiy tipi kichik madaniyatlarni, ya’ni madaniyatning etnik, mintaqaviy yoki diniy o‘ziga xoslik bilan belgilangan qismlarini o‘z ichiga oladi. Madaniyatning ichki tuzilishi. Har qanday madaniyatning ichki tuzilishi, uning amal qilish xususiyatlari bilan belgilanadi. Madaniyatning borlig‘i, insoniyat tajribasini o‘zida mujassamlashtirgan alohida madaniy predmetlilikni yaratuvchi sub’ektning o‘ziga xos faoliyati bilan ta’minlanadi. SHundan kelib chiqib, madaniyatning quyidagi muhim elementlarini farqlash mumkin: – madaniyat sub’ekti; – inson faoliyati; – madaniy predmetlilik; – madaniyatning asosiy funksiyasi – ajdodlar ma’naviy tajribasini saqlash, avloddan-avlodga o‘tkazish va o‘zlashtirishni amalga oshirish bilan bog‘liq odamlar o‘rtasidagi aloqalar. Madaniyat sub’ekti – individ (shaxs), ijtimoiy guruh yokijamiyat. Madaniyat, inson imkoniyatlarini, uning qobiliyatlari, bilim va ko‘nikmalarini ro‘yobga chiqarish sifatidagina shakllanadi va amal qiladi. U insonning ijtimoiy fazilatlari, aqli, irodasi, intilishlari, boshqa kishilarga va o‘z-o‘ziga, tabiat va jamiyatga bo‘lgan munosabatining yaxlit tavsifini aks ettiradi. Madaniyat – insonning ruhlantirilgan faoliyati; u insonning bilish qobiliyati, bilimi, estetik didi, irodasi, barkamollik va go‘zallik idealiga muvofiq bo‘lgan ijod qilish qobiliyatining rivojlanish darajasini tavsiflaydi. Ammo, madaniyatli odamning bosh negizi axloqiylik hisoblanadi. Madaniyat sub’ekti ayrim individ yoki ijtimoiy guruh bo‘lgani bois gruppa- 532 viy va individual madaniyatning turli-tuman shakllari farqlanadi. Gruppaviy madaniyat deganda, milliy madaniyat, manzilgoh (kichik, katta shahar yoki megapolis, qishloq, shaharcha) madaniyati; sinf, kasbiy guruh va hokazolar madaniyati tushuniladi. Gruppaviy madaniyat muayyan omillar ta’sirida o‘zgaradi, uning yangi shakllari vujudga keladi. Masalan, hozirgi zamon jamiyatida ommaviy madaniyat va elitar madaniyat alohida o‘rin egallaydi. Elitar madaniyat shaxsiy asosni izlash va qaror topdirish sifatida amal qiladi. U jiddiy, murakkab, o‘ziga xos bo‘lib, novatorlik xususiyatini kasb etadi. Uning mahsuloti jamiyatning novatorlarcha izlanishlarni tushunish va baholashga qodir bo‘lgan intellektual elitasi uchun mo‘ljallangan. Ommaviy madaniyat vujudga kelishiga ommaviy axborot vositalari – gazetalar, ommabop jurnallar, radio, ovoz yozish, kinematograf, televidenie, magnitli va videomagnitli yozish vositalarining rivojlanishi zamin hozirladi. Individualmadaniyat – insonningijtimoiyligimezoni. Insonqandaybo‘lsa, uning madaniyati ham shunday bo‘ladi. U madaniyat darajasi, uning mavjudligi yoki mavjud emasligi tushunchalari bilan tavsiflanadi. Individual madaniyat, u yoki bu darajada tizimli xususiyat kasb etishi mumkin, shuningdek, u ko‘p sonli tasodifiy tarqoq omillar ta’sirida shakllanishi ham mumkin. Inson – nafaqat madaniyat mahsuli, balki uning bunyodkori hamdir. U jamiyatning oliy qadriyatlarini o‘zlashtirgani va ro‘yobga chiqargani, ularni o‘zining ichki ma’naviy boyligiga aylantirgani uchungina madaniyatli hisoblanadi. Inson haqida uning madaniyat haqidagi fikrlariga qarab emas, balki u mazkur tasavvurlarni qanday amalga oshirishiga qarab xulosa chiqarish mumkin. Madaniyat inson faoliyatida amalga oshirilgan, gavdalantirilgan individual va ijtimoiy ong, ideallar va didlar, axloqiy va siyosiy mo‘ljallardir. SHu sababli madaniyatning muhim elementi madaniy faoliyat hisoblanadi. Madaniy faoliyat. Madaniyat – inson dunyosi, faqat unga xos faoliyat usuli bo‘lib, uni amalga oshirish jarayonida odamzod o‘zi yaratayotgan narsalarga ruh baxsh etadi, tabiatni, o‘zi yashaydigan muhitni insoniylashtiradi. Madaniy faoliyat ongli va qadriyatlarga qaratilgandir. Unda me’yorlarga rioya qilish va ularda nisbatan mustaqillik, maqsadga muvofiqlik va noutilitarlik o‘zining uyg‘un ifodasini topadi. Madaniy faoliyat umuminsoniy ideallar va qadriyatlarni etnik yoki mintaqaviy shaklda aks ettiradi. Madaniyat jabhasida inson faoliyati uning ehtiyojlari bilan belgilanadi, lekin faqat ularga bog‘liq bo‘lmaydi. Unda maqsadga erishish uchun zarur bo‘lgan elementlar ham, ortiqcha unsurlar ham mavjud. Ortiqchalik tushunchasi, madaniyat hodisalarida, ularning ma’naviy mazmunini amalda gavdalantirish uchun talab etiladigan vositalarning zarur darajasidan ortiqroq elementlar mavjudligini anglatadi. Madaniyatda utilitar maqsadga muvofiqlik mezoni bilan o‘lchash mumkin bo‘lmagan muhim qadriyatlar yaratiladi. Garchi madaniyat biologik, fizik, ijtimoiy, texnik-iqtisodiy va boshqa shunga o‘xshash omillarga ta’sirchan bo‘lsa-da, ular madaniyatda o‘zining variativ – ko‘p ma’noli ifodasini topadi. Bu madaniyatda erkinlik hamda butunlay yangi predmetlilikni yaratish imkoniyatlari mavjudligidan dalolat beradi. Madaniyatning o‘ziga xosligi shu bilan izohlanadiki, u teran shaxsiy mazmun 533 kasb etadigan sub’ektiv taassurotlar uyg‘otadi. U, hatto, insonning oddiy madaniy universaliyalarga muvofiq qondiriladigan tabiiy ehtiyojlari darajasida ham namoyon bo‘ladi. Madaniyat – inson ehtiyojlarini ruhlantiradi, ularga estetik tus beradi, aksariyat hollarda tabiiy ehtiyojning o‘zidan ancha uzoq bo‘lgan ramz-alomatlar bilan qurshab oladi. Madaniyat – ehtiyojlarni qondirishning o‘ziga xos insoniy usuli. Madaniyat me’yorlaridan chetga chiqish – madaniyatsizlik belgisi hisoblanadi. Madaniyat produktiv va reproduktiv, ijodiy, an’anaviy va novatorlik faoliyati bilan birlikdagina samarali rivojlanadi. Har qanday madaniy hodisaning ahamiyati, uning mazmuni ob’ektiv, sub’ektga oldindan belgilangandir, chunki yangi avlod madaniyat hodisalariga tayyor holda duch keladi. SHu ma’noda madaniy faoliyat reproduktiv xususiyat kasb etadi. Madaniy faoliyat ijod, yangini yaratish sohasi hisoblanadi. Madaniyat jabhasida novatorlik izlanishlari turli shakllarda amalga oshiriladi. Madaniy faoliyat ehtiyojlar bilangina cheklanmaydi, chunki u motivlar, ideallar, qadriyatlar, ya’ni ma’naviy mo‘ljallar bilan tartibga solinadi. Ular insonni o‘z harakatlarida nafaqat ehtiyojlarni, balki o‘zi o‘zgartirayotgan predmetning xususiyatlarini ham hisobga olishga da’vat etadi. Hayvon tabiatni faqat iste’mol qiladi, inson har qanday predmetda nafaqat o‘z maqsadini, balki uning alohida xossalarini ham ko‘radi. Tabiatga iste’molchilik nuqtai nazaridan yondashish insonning yovvoyilashuvi, varvarlashuvi belgisidir. Madaniyatni faoliyat usuli, texnologiyasi sifatida tavsiflash ijtimoiy hayot turli hodisalarining madaniy tomonini: mehnat, kundalik hayot, fikrlash, ishlab chiqarish madaniyatini, siyosiy, huquqiy madaniyatni, ijtimoiy munosabatlar va hokazolar madaniyatini farqlash imkonini beradi. U inson borlig‘i va ijtimoiylikning har qanday ko‘rinishi usulidir. Madaniy predmetlilik. Inson faoliyati – madaniyatning zaruriy elementi. U madaniyatni qadriyatlar yaratish jarayoni sifatida tavsiflaydi. Madaniyat – faoliyatda inson ongi vositasida ro‘yobga chiqariladi va ijtimoiy tajriba, faoliyat usullari va dasturlarini avlodlarga qoldirish uchun imkoniyat yaratadigan madaniy predmetlilikni o‘z ichiga oladi. Madaniy predmetlilik keng tushuncha bo‘lib, u jamiyatdagi bilimlar, ko‘nikmalar, me’yorlar va qadriyatlarni gavdalantiruvchi barcha narsalarni qamrab oladi. U moddiy madaniyat elementlari – moddiy ishlab chiqarish vositalari, mahsullari va infratuzilmasini, ro‘zg‘or buyumlari va shu kabilarni o‘z ichiga oladi. Madaniy predmetlilik til va nutqda, axloqiy xulq-atvor va san’at asarlarida, huquqiy va siyosiy xulqatvorda, ilmiy asarlar va diniy rasm-rusumlarda mujassamlashgan ma’naviy madaniyatni ham qamrab oladi. Moddiy va ma’naviy madaniyat bir-biri bilan uzviy bog‘liq. Bu bog‘liqlik quyidagilarda o‘z ifodasini topadi: birinchidan, ijtimoiy g‘oyalar va tasavvurlar o‘zining moddiy ifodasini topadi (til, ramzlar, san’at asarlari va shu kabilar ko‘rinishida). Ikkinchidan, moddiy madaniyatning har qanday predmetida muayyan mazmun (reja, niyat, kayfiyat, bilimlar va sh.k.) aks etadi. Umuman olganda, insonning mehnat faoliyati va o‘zga faoliyatda mujassamlashgan ma’naviy dunyosi madaniyatning mazmuni hisoblanadi. SHu sababli, madaniy predmetlilik ramziy tabiatga ega: narsalar, san’at asarla- 534 ri, imo-ishoralar va hokazolarda mazkur predmetlarni yaratgan inson mazmuni «shifrlangan» bo‘ladi. Madaniyat predmetlarini idrok etar ekanmiz, biz ularning mazmunini «o‘qiymiz» va ularni yaratgan kishilar haqida axborot olamiz. Madaniyat bilimlar, qadriyatlar va ma’nolar manbai sanalgan o‘z tiliga ega. Madaniy kommunikatsiya vositalari nafaqat shaxslararo muloqot tilini, balki fan, siyosat, targ‘ibot, boshqaruv, din tillarini ham o‘z ichiga oladi. Ular qatoriga madaniy kommunikatsiya noverbal vositalari – imo-ishora, mimika, ust-bosh, zargarlik buyumlari, soch turmagi, tatuirovka va shu kabilar ham kiradi. Madaniy predmetlilik ongli faoliyat mahsuli bo‘lib, madaniyatning har bir elementida muayyan mazmun aks etadi, umuman madaniyatda esa kishilar ko‘plab avlodlarining orzu-umidlari, bilim va ishtibohlari, quvonch va qayg‘ulari o‘z ifodasini topadi. Madaniyatning jamiyat uchun ahamiyati ayni shu omillar bilan belgilanadi. Madaniy qadriyatlarning boy berilishi avlodlar o‘rtasidagi aloqa uzilishiga sabab bo‘ladi, jamiyatni ortga uloqtirib yuboradi, uning mavjudligini xavf ostida qoldiradi. Madaniy kommunikatsiya. Madaniyat boyliklaridan foydalanish ularni o‘zlashtirishni, ya’ni shaxs va jamiyatning ma’naviy va amaliy mulkiga aylantirishni nazarda tutadi. SHu sababli, yuqorida zikr etilgan predmetlilikni avloddan-avlodga qoldirish, idrok etish va anglab etish borasidagi faoliyat madaniyatning muhim elementi hisoblanadi. Madaniyatning har qanday predmeti matnni eslatadi. Bu matn belgilarning tasodifiy va mantiqsiz to‘plamiga emas, balki fikrga aylanishi uchun uni kimdir o‘qishi talab etiladi. Bilim, tajriba va fikr almashish madaniyat borlig‘ining zaruriy shartidir. Madaniy predmetlilikni yaratishda, inson o‘z ma’naviy kuchlari va qobiliyatini «moddiylashtiradi», «predmetga aylantiradi». Madaniy boylikni o‘zlashtirishda esa, inson madaniy predmetlilikni «moddiylikdan chiqaradi», uning ma’naviy mazmunini aniqlaydi va uni o‘z mulkiga aylantiradi. SHu sababli, madaniyatning borlig‘i madaniy hodisalarni yaratuvchilar va ularni idrok etuvchilarning muloqotini talab qiladi. Madaniyatlar muloqoti o‘zaro aloqa qilish, madaniy predmetlilikni tushunish, unga baho berish shakli hisoblanadi va madaniy jarayon markazidan o‘rin oladi. Madaniy jarayonda muloqot tushunchasi keng mazmun kasb etib, bu madaniy boyliklarni yaratuvchi va undan foydalanuvchining muloqoti, avlodlar muloqoti, xalqlarning o‘zaro aloqa qilish va til topish shakli sifatidagi madaniyatlar muloqotidir. Madaniy tafovutlar – jahon xalqlari betakror tarixining qonuniy natijasi, tarixiy jarayonning rang-barangligi manbai. Savdo-sotiq va yaxshi qo‘shnichilikning rivojlanishi, aholi migratsiyasiga qarab madaniyatlarning o‘zaro aloqasi muqarrar tarzda kengayadi. U turli madaniyatlar bir-birini boyitishi va rivojlanishi manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bunda madaniyatlarning o‘zaro aloqasi shakli, uning yo‘nalishi qanday, degan savolga javob topish muhim ahamiyat kasb etadi. Umumiy sivilizatsiya doirasida mavjud bo‘lgan madaniyatlarning o‘zaro aloqasi, ayniqsa, samarali va shikastsiz hisoblanadi. Turli sivilizatsiyalarga mansub madaniyatlarning o‘zaro aloqasi esa, doim ham ijobiy xususiyat kasb etavermaydi. Masalan, evropacha va noevropacha madaniyatlar, SHarq va G‘arb sivilizatsiyasi madaniyatlarining o‘zaro aloqasi turli ssenariylarga 535 muvofiq amalga oshirilishi mumkin: G‘arb sivilizatsiyasi SHarq sivilizatsiyalarini o‘z ichiga olishi, G‘arb sivilizatsiyasi SHarq sivilizatsiyalariga kirishi, ikkala sivilizatsiyaning birgalikda mavjudligi (YAponiya). Evropa mamlakatlarida fan va texnika misli ko‘rilmagan sur’atlarda rivojlanishi, Er kurrasi aholisi uchun normal yashash sharoitlarini ta’minlashga bo‘lgan ehtiyoj an’anaviy sivilizatsiyalarni modernizatsiya qilish muammosini kun tartibiga qo‘ydi. Ammo, modernizatsiya qilishga urinishlar aksariyat mamlakatlar uchun samarasiz tugadi. An’anaviy islom madaniyatlarini modernizatsiya qilish oqibatlari, ayniqsa, shikastli bo‘ldi. Bu madaniyatlar muloqoti amalda mumkin emas yoki an’anaviy sivilizatsiyalarni modernizatsiya qilish, faqat aholining qadriyatlarga munosabati salbiy tomonga o‘zgarishiga va dunyoqarashning yalpi inqiroziga sabab bo‘ladi, degan ma’noni anglatmaydi. Evropacha sivilizatsiya jahon madaniy jarayoni uchun andoza bo‘lishi kerak va o‘zga madaniyatlarning evropacha andozaga mos bo‘lmagan jihatlari soxta yoki tasodifiydir, degan tasavvurdan voz kechish lozim. Ammo, turli madaniyatlarning o‘ziga xosligini mutlaqlashtirish ham yaramaydi. Har bir madaniyat o‘z madaniy o‘zagini saqlagan holda, sirtdan ta’sirlar natijasida muttasil o‘zgaradi, ularni har xil ko‘rinishda moslashtiradi. Inson huquqlarini himoya qilish, odamlarni zarur moddiy ne’matlar bilan ta’minlovchi ilg‘or texnologiyalar keng miqyosda amalga joriy etilishi, tibbiy xizmat ko‘rsatishning tarqalishi, ta’lim va madaniyat institutlarining rivojlanishi, faol madaniy aloqalar – bularning barchasi turli madaniyatlarning yaqinlashuvi va evropacha sivilizatsiya ijobiy ta’sirining dalilidir. Madaniyat o‘z tarkibiy elementlarining yaxlitligi bilan ajralib turadi. Bu yaxlitlik uning tizimliligi, qadriyatlar ierarxiyasi, darajalari va subordinatsiyasi mavjudligi bilan ta’minlanadi. An’ana madaniyatning muhim birlashtiruvchi mexanizmi hisoblanadi. Madaniyat tushunchasining o‘zi «xotira» kabi an’ananing mavjudligini nazarda tutadiki, uni yo‘qotish jamiyat halokati bilan barobardir. An’ana tushunchasi – madaniyatning madaniy o‘zak, endogenlik, o‘ziga xoslik, madaniy meros, madaniy dinamika kabi omillarini o‘z ichiga oladi. Madaniyat o‘zagi – madaniyatning nisbatan barqarorligini va yashovchanligini kafolatlovchi tamoyillar tizimi. U asrlar mobaynida shakllanadi va jamiyat borlig‘ining o‘zgaruvchi sharoitlariga moslashish mexanizmlarini ta’minlaydi. Endogenlik madaniyatning mohiyati, uning tizimli birligi ichki tamoyillarning mushtarakligi bilan belgilanganini anglatadi. O‘ziga xoslik – madaniy rivojlanishning nisbatan mustaqilligi va erkinligi bilan belgilanadigan betakrorlik. Madaniy meros – ajdodlar tomonidan yaratilgan va har bir jamiyatning ijtimoiy-madaniy jarayoniga kiritilgan qadriyatlar majmui. Madaniyat masalalari bo‘yicha Mexikoda o‘tkazilgan Jahon konferensiyasida (1983 yil) an’ana tarixning harakatlantiruvchi tamoyillaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Madaniyat funksiyalari. Ijtimoiy hodisa sifatida madaniyat ko‘p sonli funksiyalarni bajaradi. U insonning bilish faoliyatini o‘z ichiga oladi, ijtimoiy tajribani avlodlarga qoldirish va boshqa xalqlar madaniyatini o‘zlashtirish vositasi sifatida informativ funksiyani bajaradi. Madani- 536 yatning rivojlanishi u boshqa madaniyatlar bilan aloqa qilishini taqozo etadi. Madaniyat normativ funksiyani ham bajaradi: u muayyan sivilizatsiyada shakllangan me’yorlarni amalga joriy etadi, shuningdek, o‘z me’yorlari va qadriyatlarini yaratib, ularni inson hayoti va faoliyatining barcha jabhalariga tatbiq etadi. Ijtimoiy-madaniy jarayonda davlat hayoti qadriyatlari muhim ahamiyat kasb etadi: ideokratik, teokratik yoki siyosiy davlat boshqa-boshqa madaniy mo‘ljallarga tayanadi. Davlat o‘z negizini mustahkamlaydigan me’yorlarning ustunligini ta’minlaydi va o‘ziga tahdid solishi mumkin bo‘lgan me’yorlarni siqib chiqaradi. O‘z navbatida, madaniyat ham ijtimoiy tajribani saralash, uni ramziy tizimlarda mustahkamlashni amalga oshiradi. Madaniyatning yana bir muhim funksiyasi insonni kamol toptirish hisoblanadi: individ madaniyatni o‘zlashtirish jarayonida shaxsga aylanadi. Madaniyat normativ tartibga solinadigan faoliyat sanalgani bois, u qadriyatlarni yaratish sohasi sifatida namoyon bo‘ladi. Madaniyat hodisalari ijtimoiy o‘zgarishlarni boshqaradi, ularni ijtimoiy muhim maqsadlarni amalga oshirishga yo‘naltiradi. Madaniyat qadriyatlari mazkur hamjamiyatda ijtimoiy mo‘ljal berish va tartibga solish funksiyasini bajaradi. Madaniyat ijtimoiy munosabatlar tizimiga xizmatlar ko‘rsatadi, bu erda yuz beruvchi o‘zgarishlar va siljishlarni belgilaydi va tayyorlaydi, inson xulq-atvorini tartibga solishni ta’minlovchi maxsus mexanizmlarni yaratadi. Bu, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bevosita tartibga solish bo‘lishi mumkin (huquq, axloq, taqiq). Bu, jamiyatning, u yoki bu qadriyatlari va talablarini aks ettiruvchi ba’zi bir harakatlarni bajarishni buyurish orqali amalga oshiriladigan bilvosita tartibga solish bo‘lishi ham mumkin. Madaniyat insonning jamiyatdagi o‘rnidan, uning diniy mansubligi yoki siyosiy qarashlaridan dalolat beruvchi ramzlarning keng tizimini yaratadi. Ba’zan mazkur guruhlar yoki qadriyatlarga bevosita mansublik ramziy xususiyat kasb etadi: individ diniy rasm-rusumlarda ma’naviy taskin topish vositasini izlamaydi, lekin o‘zining dindorligini namoyish etadi; u muayyan siyosiy maqsadlarga erishishga harakat qilmaydi, lekin o‘z niyatlarini e’lon qiladi va hokazo. SHunga qaramay, rasm-rusumlarni ado etish amaliyoti ham, jamiyat talablarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri bajarish ham etnosning, uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotining yaxlitligini ta’minlaydi. Madaniyat vayronkor jarayonlarga qarshilik ko‘rsatadi, chunki u qadriyatlarni saralash mexanizmlariga ega. Natijada sivilizatsiyaning tor tarixiy ahamiyat kasb etuvchi hodisalari yo‘qlikka chekinadi, tarix uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan madaniy hodisalar esa, umuminsoniy madaniyat xazinasidan o‘rin oladi. Bunyodkor hodisalarni ham, vayronkor hodisalarni ham o‘z ichiga oluvchi sivilizatsiyadan farqli o‘laroq, madaniyat o‘zining insoniyligi, ijobiyligi bilan tavsiflanadi. U inson faoliyati ijodiy asosining manbai hisoblanadi. Inson yaratgan har qanday predmet madaniyat hodisasi hisoblanavermaydi, xuddi shuningdek, har qanday inson ham madaniyatli bo‘lavermaydi. Madaniyatsizlik yoki madaniyat darajasining pastligi aholining bir qismi o‘z madaniyatidan ajralib qolganini anglatadi. Savodsizlik, axloqsizlik, madaniy me’yorlarga muvofiq bo‘lgan xulq-atvor, muloqot, mehnat ko‘nikmalari 537 mavjud emasligi, tabiatga nooqilona munosabat va madaniyatsizlikning boshqa shunga o‘xshash ko‘rinishlari oqilona bo‘lmagan madaniy siyosat yoki uning umuman mavjud emasligi natijasidir. Ayni vaqtda, madaniyatsizlik ongli siyosat natijasi bo‘lishi ham mumkin. Madaniyat inson faoliyatining barcha jabhalarini qamrab oladi, jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy kichik tizimlarini birlashtiradi. Ammo, madaniy jarayon chegarasi sivilizatsiya, uning me’yorlari bilan belgilanadi. Madaniyat sivilizatsiyada chuqur ildiz otgan bo‘lib, u bilan bir jon va bir tan hisoblanadi. Madaniyat va sivilizatsiyaning o‘zaro aloqasi shu darajada kuchliki, aksariyat faylasuflar va olimlar bu tushunchalarni ayniy deb hisoblaydilar. Bu bejiz emas: jamiyatning normal holatida ularni deyarli farqlab bo‘lmaydi. Sivilizatsiya va madaniyat birdir: o‘z madaniyatisiz sivilizatsiya bo‘lmaganidek, sivilizatsiyasiz madaniyat ham bo‘lmaydi. Madaniyat ham, sivilizatsiya ham normativ tabiatga ega. Ularning o‘rtasidagi farq shundaki, sivilizatsiya madaniy jarayonga shart-sharoit yaratadi, uni tartibga soladi. O‘z navbatida, madaniyat yangilik ijodkori sifatida sivilizatsiyaning rivojlanishiga zamin hozirlaydi. Ammo madaniyat sivilizatsiya bilan ayniy emas. U sivilizatsiya belgilagan ijtimoiy me’yorlarni amalda mujassamlashtirishni nazarda tutuvchi erkin faoliyatdir. Madaniyat jamiyat qadriyatlari, moddiy va ma’naviy boyliklari majmuidir. Sivilizatsiya elementlaridan biri sifatida madaniyat unga muvofiq bo‘ladi, lekin mustaqil rivojlanishga qodir element sifatida u sivilizatsiya bilan ziddiyatga kirishishi mumkin. Mazkur ziddiyatning mavjudligi madaniyatning ham, sivilizatsiyaning ham rivojlanish manbaidir. Ularning o‘rtasida ayniylik nazariyjihatdanfaqat sivilizatsiya madaniyatga o‘z hukmini to‘la o‘tkazishi sifatida mavjud bo‘lishi mumkin. Bu hayot faoliyatining texnik-mexanik, ma’naviyatsiz shakllari hukm surishini, shaxsning ijodiy tashabbusi bo‘g‘ilishini anglatgan bo‘lur edi. Inson hayotining barcha jabhalarida uning xulq-atvorini qattiq tartibga solish jamiyatni turg‘unlik saltanatiga aylantiradi. U o‘zgarayotgan sharoitlarga moslashish qobiliyatini yo‘qotadi. SHu sababli madaniyatning o‘limi muqarrar tarzda butun sotsiumni halokatga eltadi. Bu o‘z halokatidan keyin bir vaqtlar gullab-yashnagan madaniyat xarobalarini qoldirgan sivilizatsiyalar tarixida ko‘p karra kuzatilgan. Ammo madaniyat va sivilizatsiya o‘rtasida tub tafovut mavjudligi ham sivilizatsiyaning halokatiga sabab bo‘ladi. SHu sababli sivilizatsiya madaniyatni ijtimoiy nazorat qilish mexanizmlariga ega bo‘ladi. Sivilizatsiya madaniyatning rivojlanishini belgilash va rag‘batlantirish yo‘li bilan uni cheklaydi, o‘z manfaatlariga bo‘ysundiradi. Sivilizatsiyaning yashovchanligi va faolligi sivilizatsiya mexanizmlarining madaniy shakllar rang-barangligini o‘z ideallari va andozalariga bo‘ysundirish qobiliyati bilan belgilanadi. Zero, madaniyat vositalari bilan sivilizatsiyaning rivojlanishi, uning yangi sharoitlarga moslashishi muammolari hal qilinadi. Ayni vaqtda sivilizatsiyaning mavjudligi madaniyat vujudga kelgan andozalar, me’yorlar va qoidalarga rioya qilishga o‘zini majburlovchi cheklashlar konservatizmiga chek qo‘yishga qay darajada qodirligi bilan belgilanadi. Madaniyat o‘z tabiatiga ko‘ra qolip va andozalarga toqatsiz bo‘lgan 538 ijod sohasidir. Agar u qat’iy normativ cheklashlarga barham bera olmasa, sivilizatsiya, aytaylik, ekologik halokatdan yoki aholi sonining o‘sishi va uni ommaviy halokat, ochlik va kasalliklardan himoya qilish qobiliyati o‘rtasida ziddiyatlarning kuchayishi natijasida halok bo‘lishi mumkin. SHu sababli madaniyat va sivilizatsiya o‘rtasidagi ziddiyatlar ularning rivojlanish manbai hisoblanadi, ularning ayniyligi esa turg‘unlik va halokatni anglatadi. Sivilizatsiya madaniy jarayonga umumiy shart-sharoit yaratadi, u ulkan mintaqalar va qit’alarni qamrab oladigan olamshumul hodisadir. Madaniyat sivilizatsiya yaratgan zaminda vujudga keladi, individual, betakror, etnik xususiyat kasb etadi. Har bir sotsium individual asosining ifodasi sifatida madaniyat bir sivilizatsiyaga mansub xalqlar o‘rtasidagi farqlarni belgilaydi. U mazkur xalqqa xos bo‘lgan, uning etnik-ijtimoiy individualligini tashkil etadigan omillar: til, tarixiy taqdir, din, boshqa xalqlar bilan aloqalar va hokazolarni xulq-atvor qoidalari, odatlar, ma’naviy hayotda aks ettiradi. Ayni bir sivilizatsiya ko‘p sonli madaniyatlarni yaratadi. Masalan, Evropa sivilizatsiyasi fransuz, nemis, ingliz va hokazo madaniyatlarni o‘z ichiga oladi. Me’yorlar, qoidalar, taqiqlar va amr-farmoyishlar majmui sifatida sivilizatsiya odamlar faoliyatini o‘ziga bo‘ysundiradi, uni tartibga soladi. Madaniyat – mazkur normalarga muvofiq amalga oshiriladigan erkin ma’naviy va moddiy faoliyat. Ammo normativ jihatdan maqbul bo‘lgan har qanday harakat madaniy bo‘lavermaydi. Masalan, tosh qurol teng darajada madaniyat predmeti deb nomlanishi, ayni vaqtda yashab qolish vositasi ham bo‘lishi mumkin. Erkin yunon dehqoni erga ishlov berishi madaniy faoliyat bo‘lishi mumkin, ayni shu ish qul tomonidan nazoratchining qamchisi ostida bajarilishini esa, garchi qul erkin odam bilan ayni bir dehqonchilik amalini bajarayotgan bo‘lsa-da, madaniy deb nomlash mumkin emas. XX asr sivilizatsiyasi o‘zidan keyin inson tomonidan muhandislik hisob-kitoblariga ko‘ra, qurilish me’yorlari va qoidalariga muvofiq yaratilgan chiriyotgan sun’iy dengizlarni qoldirdi. U Orol dengizini quritdi, lekin Kaspiy dengizida suvni toshirib yubordi, natijada madaniyat ob’ektlarini suv bosmoqda. Xulosalar. Madaniyat inson faoliyati bilan uzviydir. Uning taraqqiyoti madaniy-tarixiy ijodda individlar va ijtimoiy guruhlar ishtiroki bilan belgilanadi. Sivilizatsiya – o‘z-o‘zini quvvatlovchi o‘zgarmas jamiyat, ijtimoiy statika manbai. Madaniyat – ijtimoiy dinamika manbai, u tarix talabiga javob berish va ijtimoiy o‘zgarishlarga zamin yaratishga qodir shaxslarni shakllantiradi va ayni vaqtda o‘zi ham mazkur shaxslar tomonidan shakllantiriladi.