2-Мавзу. Kichik biznes va tadbirkorlikning mohiyati va mazmuni

1.3. Kichik biznes va tadbirkorlik muhiti hamda unga ta`sir etuvchi omillar
Har qanday tadbirkorlik ma`lum bir hududda: mamlakat, viloyat, shahar vki qishloq miqyosida olib boriladi. Tadbirkorlik faoliyatini samarali olib Gyurish uchun ma`lum bir ishchi muhiti bo`lishi kerak. Bunday muhit ayrim xududlar miqyosida mujassamlanib, o`zida ishbilarmonlikni amalga oshirishni mujassamlantirgan. Umumiy holda tadbirkorlik muhiti asosan quyidagi to`rt omil: huquqiy, siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy omillarning o`zaro bog’likligi natijasida amalga oshiriladi.
Ular ijobiy yoki rag’batlantirish ko`rinishida ham shakllanishi mumkin. Ushbu holda mamlakat yoki mintaqadagi mavjud shart-sharoitlar tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun mos bo`ladi. CHunki, bunday muhit tadbirkorga amalga oshirayotgan ishlarining natijalari qanday bo`lishini oldindan ko`ra bilishiga keng imkoniyat tug’diradi. Tadbirkorning o`z ishi natijalarini oldindan ko`ra bilishi tavakkallik tushunchasiga teskari holda ifoda etiladi. Agar tadbirkor ma`lum bir muhitda tavakkalchilik asosida faoliyat yuritayotgan bo`lsa, u holda u o`zgaruvchanlik, beqarorlik, tavakkalchilik bilan tavsiflanadi.
Bunday muhit yuqorida keltirilgan ijobiy muhitga to`g’ri kelmaydi. Amalda ko`p hollarda tadbirkorlik muhitining ma`lum bir omili tadbirkorning ish natijalariga asosiy ta`sir ko`rsatadi, deb bo`lmaydi. CHunki tadbirkorni ko`proq tadbirkorlik muhitini belgilovchi omillarning o`zaro bog’liqligi qiziqgiradi.
YUqorida ta`kidlab o`tilgan omillardan huquqiy omillar asosiy omil hisoblanadi, chunki tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun tadbirkorlik muhitida amalga oshirilishi mumkin bo`lgan o`yinlar qoidasini ko`rsatib beradi. O`yinlar qoidasi tushunchasi ruxsat etilgan va amalga oshirilayotgan ish (harakat)larni o`z ichiga oladi. Ruxsat etilgan ish (harakat)larga nisbatan o`yin qoidalari turli shaklda namoyon bo`ladi. O`yin qoidalari nima qilish mumkin-u nima qilish mumkin emas tamoyili asosida ishlab chiqilishi mumkin. Bu koidalarda tadbirkorlik faoliyatyani olib borish yo`lidagi barcha chegara yoki cheklovlar yaqqol ko`rsatib berilishi kerak. Umuman, xuquqiy omil -tadbirkorlik faoliyatini yuritash yo`lidagi barcha qonunlar (soliq, er, mehnat munosabatlari) va yo`riqnomalar majmui bo`lib, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladi hamda tadbirkorning iqtisodiy jarayondagi boshqa sub`ektlar bilan munosabatini mujassamlantiradi.
Huquqiy bazaning to`liq yoki bir me`yorda yuritilmasligi tadbirkorlik faolligi darajasiga katta salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Hozirgi kunda O`zbekiston Respublikasida amalda tatbiq etilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosini tashkil etayotgan bir butun huquqiy baza mavjud.
Hukuqiy omilning tavsifiga «xukuqiy madaniyat» tushunchasi ham kiradi. Buning ostida millatning qonunlarga to`liq rioya etishi, ya`ni insonlarning ongida qonunlar talabini bajarish kerak degan tushunchaning bo`lishi tushuniladi. Agar barcha zarur qonunlar qabul qilinsa-yu, lekin ular amalda ishlamasa yoki tatbiq etilmasa, bunday jamiyatni qonunlarga bo`ysunuvchan deb bo`lmaydi va buni tadbirkor o`z faoliyatini yuritishda e`tiborga olishi shart.
Siyosiy omil tadbirkorlik jarayonida bo`layotgan barcha hodisalarga davlatning munosabati va ularga davlatning ta`sirini belgilab beradi. Davlatning tadbirkor faoliyatiga qay darajada ta`sir ko`rsatishi yoki aralashishi kerakligi ham siyosiy omil tushunchasiga kiradi. Bunday aralashish oldindan belgilanmagan yoki belgalangan bo`lishi mumkin. Umuman, tadbirkorlik faolligi darajasiga davlataing munosabati rag’batlantirish yki betaraflik ko`rinishida namoyon bo`ladi.
Har bir mamlakatda tadbirkorlikning rivojlanishiga undagi siyosiy gizimning barqarorligi katta ta`sir ko`rsatadi. Agar siyosiy tizim barqaror bo`lmasa, tadbirkorlar katta investitsiyalarni jalb etmasdan yuqori darajadagi foyda olish maqsadida kichik muddatga mo`ljallangan turli oieratsiyalarni amalga oshirishga harakat qiladilar. Siyosiy ahvolning barqarorligi tadbirkorga o`z faoliyatini strategik jihatdan loyihalashtirish, ya`ni uzoq muddatga mo`ljallangan ishlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Ijtimoiy omil boshqalarga nisbatan tarkibi jihatidan anchagina murakkab hisoblanadi. SHuning uchun ham uning tarkibi ko`pgina chlementlardan tashkil topadi. Agar tadbirkor ularni e`tiborga olmasa, bu salbiy natijalarga olib kelishi mumkin. Quyidagilar bu omilning asosiy shementlari hisoblanadi:

• 
  jamiyatda mafkuraning holati;
  
• 
  milliy urf-odatlar;
  
• 
  millatning madaniy va maishiy odatlari;
  
• 
  atrofdagi kishilarning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga muposabati;
  

- davlatning tadbirkor va tadbirkorlik faoliyatiga munosabati. Iqtisodiy omil bozordagi raqobatni va narx-navo holatini o`zida aks tgtiradi. Narx-navo tizimi, o`z navbatida, narxlarning darajasi, ishlab chiqarish jarayoniga tadbirkor tomonidan jalb etilayotgan ishlab chiqarish omillari, ishchi kuchi, kredit stavkasi mikdori hamda soliq va majburiy go`lovlarni o`z ichiga oladi. Bunda bozordagi raqobat shart-sharoitlari sifat its miqdor jihatdan tahlil qilib chiqiladi.
Tadbirkorlikni davlat tomonidan ma`lum bir shart-sharoitlar yaratilgandagina amalga oshirish mumkin. Uning tarkib topishi avvalambor jamiyatdagi ma`lum bir vaziyatning vujudga kelishi bilan bogliq bo`lib, undagi siyosiy va iqtisodiy vaziyat tadbirkorlik faoliyatini tarkib goitirishga yo`naltirilgan bo`ladi. SHuning uchun ham O`zbekiston Resiublikasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ko`llab-quvvatlash bo`yicha Prezidentimiz I.A. Karimov tashabbusi bilan zarur qonunlar, qarorlar, farmonlar va shu kabi xuquqiy-me`yoriy hujjatlar qabul qilingan bo`lib, ular hayotga tatbiq etilmoqda. SHu bilan birga tadbirkorlik faoliyatini rag’batlantirish maqsadida ikkita fond: tadbirkorlikni rivojlantirish, kichik biznesni rivojlantirishga ko`maklashish fondlari tashkil etilgan.
Tadbirkorlik faoliyatining kelajagi tadbirkorlik muhiti bilan belgilanadi, u esa jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni aks ettiradi. Ijtimoiy-iqgisodiy vaziyatga iqtisodiy mustaqillik, tadbirkorlar sinfi, iqtisodiy aloqalarda bozorning ustuvorligi, tadbirkorlik kapitalini mujassamlantirish sharoitining mavjudligi va zarur resurslardan foydalanish kiradi.
Tadbirkorlikning ijtimoiy mustaqillik darajasi bozorda vujudga kelayotgan mustaqil korxona va tashkilotlar soni bilan tavsiflanadi. Tadbirkorlik muhitini shakllantirish boshqariladigan jarayondir. Lekin boshqarish usullari ma`muriy yoki direktiv ko`rinishda bo`lishi mumkin emas. Ularning asosiy tadbirkorlik faoliyati sub`ektlariga ta`sir etiladigan choralardan emas, balki shunday sub`ektlarning tarkib topishi yo`lida qulay shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo`lishi kerak.
Tadbirkorlik muhitini tarkib toptirish ko`p jihatli jarayon bo`lib, u o`z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:
- ijtimoiy, iqgisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy falsafa hamda jamiyat `zolari psixologiyasining ular bilan bog’liq bo`lgan o`zgarishi;
- tadbirkorlikni rag’batlantiruvchi milliy dastur qabul qilinishi. Tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy maqsadi mamlakat iqtisodiy
o`sishiniig qo`shimcha manbai sifatida ijtimoiy muammolarni bartaraf etishda katta rol’ o`ynaydi, bandlik muammolarini hal etish, milliy boylikni o`stirish va millatning farovonligi uchun xizmat qiladi.
Hozirgi sharoitlarda tadbirkorlik muhitini tarkib toptirish nafaqat milliy, balki xalqaro muammolardan hisoblanadi. Mavjud mamlakatlararo guruxlarda, masalan, Evropa Ittifoqi miqyosida yagona tadbirkorlik muhiti vujudga kelmoqda. Bu tadbirkorlik faoliyatini yuritish Evropa jamiyatiga kiruvchi barcha mamlakatlarda bir-biriga o`xshab ketadi (1.3.1-rasm).

Zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy falsafaning shakllanishi			Tadbirkorlik muhitini shakllantirish			Iqtisodiy faollikning alohida shakli sifatida tadbirkorlikni shakllantirish
Ijtimoiy muhitni tarkib toptirish			Tadbirkorlik infratuzilmasini shakllantirish			Milliy boylik va milliy faravonlikning o`sishi