2 Mazkur majmuada “Fan va texnika” faniga doir me’yoriy ta’minot (o‘quv dasturi, ishchi fan dasturi), ta’lim texnologiyalari o‘z aksini topgan. Ushbu o‘quv-uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalarining professor- o‘qituvchilari uchun tavsiya

Nazorat uchun savollar: 
1. G`arbiy va Markaziy Yevropada fan va texnika tarixi? 
2.
Urta asrlar fan tarixi? 
3.
XIV-XV asrlarda Urta Osiyo xalqlarining madaniyati? 
4.
XV-XVI asrlarda texnika rivoji qay darajada? 
5.
Urta asrlarda texnikaning rivojiga nima to`skinlik qildi?
 
 
 
 
 
 

---

68 
10-MAVZU. Uyg’оnish davri. XIV-XVI asrlar Yevrоpada ilmiy bilimlar 
rivоjida yangi davr 
REJA 
1.Uyg’оnish davri yangi ijtimоiy-iqtisоdiy munоsabatlarga javоb sifatida.
2.Gumanizm (insоnparvarlik) va atrоpоtsеntrizm (insоn kоinоt markazi). 
 
 
Tayanch tushunchalar: 
Gumanizm, atrоpоtsеntrizm, Paratsеlе, N.Makyavеlli, 
J.Brunо, N.Kоpеrnik, Lеоnardо da Vinchi, Galilеy, Х.Kоlubm, Vaskо dе Gama, 
F.Magеllan. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Karimov I.A. «Fan-jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi kerak» T.-1. T, 1996 
y. 
2. Xayrullaev T. «Uyg`onish davri va SHarq mutafakkiri» T. 1972 yil 
3. Gorfunkel’ A.X. «Gumanizm i naturfilosofiya epoxi vozrojdeniya».
M. 1986 yil.
4. Kuznetsov B.G. «Idei i obrazi vozrojdeniya» M. 1979 yil. 
5.Fradkin N.G. «Geograficheskie otkritiya i nauchnie poznaniya zemli»
M. 1972 yil.
Uyg`onish davri Garbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlarining madaniyat 
tarixida urta asr madaniyatidan, yangi davr madaniyatiga o`tish davri (sifati kirgan) 
xisoblanib, XIV-XVI asrlarni uz ichiga oladi. 
«Uyg`onish davri» termini XVI asrda italiyan gumanistlari, xususan rassom va 
tarixchi J.Vazeriy (1511-74) asrlarda uchraydi. «Uyg`onish» termini nemis tilida 
«Reformatsiya», frantsuz tilida «Reneceane», italian tilida «Rinascimento» (yoki 
«chenkvechento») tarzida XVIII asrdan boshlab ishlatiladi. 
Bu yuksalishi Garbiy Yevropa feodalizmni inqirozga uchrashida va yangi 
kapitalistik jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy kurtaklarini vujudga kelishi bilan 
xarakterlanadi. 
Qadimgi YUnon-Rim madaniyati buyuk merosi, arablarning natijasiz, tasodifiy 
kashfiyotlari shu davrida uz mevasini beradi. Inson va tabiat urganish va ular 
urtasidagi munosobatlarini tartibga solish g`oyalari, fanda yangi yo`nalishlarni, ilmiy 
kashfiyotlarni kashf etishga olib keldi. Italiya, Frantsiya, Germaniya adabiyoti 
vujudga keldi. 
Davrning iqtisodiy-siyosiy hayoti inson shaxsiyatini birinchi uringa qo`ydi. 
Rassom, filosof, tarixchi kabi turli soha kishilarining asosiy tadqiqot ob`ekti bu inson 
edi. Insonni tabiatning ajralmas bir qismi va uning mukammal mahsuli sifatida 
tushundilar. Inson, uning kechinmasi, ichki dunyosi, hayoti adabiyot va san`atning 
asosiy temasi bo`lib qoldi. SHaxs ijodining garmonik, erkin, har tomonlama 
taraqqiyoti ideali shakllana boshladi. SHuning uchun ham bu davr mutafakkirlari 
insonshunoslar-gumanistlar deb atalgan. 
Gumanistlar yangi dunyoni qaror toptirishdi, antik merosga murojat qildilar. 
Ular qadimgi qo`lyozmalar va antik san`at yodgorliklarini to`plab va urganib, antik 
merosning tiklanishi va taqalishini hususida ko`p ish qildilar. Bunda gumanistlar 
shubxasiz, SHarqning jumladan Urta Osiyoning qadimgi davridagi madaniyatidan 
keng foydalangan. Uyg`onish davrini g`oyaviy jixatdan tayyorlashda arab tilida 
vujudga kelgan. Urta va YAqin Sharq ilg`or falsafi ta`minotlari, Roziy, Tarobiy, Ibn 

---

69 
Sino, Ibn Rushd asrlari muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Bu mutafakkirlar asarlari XII 
asrdan boshlab lotin tiliga tarjima qilinib, keng foydalanildi. Ular orqali yunon 
faylasuflari asarlari Yevropaga kirib keldi. Averraizm Yevropada ham hurfikrlilikni, 
ikki haqiqatdan ta`minotining tarqalishida hal qiluvchi ta`sir kursatdi.
Biroq Uyg`onish davridagi madaniyat, shunchaki antik madaniyatga qaytish 
emas, bu bir vosta edi xolos.
Ilmiy tadqiqotda erkinlik huquqi e`lon qilindi. Dunyoviy fan, adabiyot, san`at 
paydo bo`ldi. Ularni bizgacha etkazgan kitob bosish usuli 1447 yil I.Gutenberg kashf 
etdi. Natijada ilmiy bilimlarni ko`payishiga olib keldi. Duyokarash kengaydi. Turli 
oqimlar vujudga keldi. (T.Mor, Kamponella)
Bu davr tabiiy fanlarning eng muhim hususiyati san`t bilan uzviy 
bog`liqligidadir. Urta asr diniy – mistik aqidalarini bartaraf etish jarayoni ayni vaqtda 
ham fanda, ham san`atda namoyon bo`lar, ko`pincha bir shaxs ijodida uyg`unlashib 
ketar. Ular kamida 3-4 tilni bilishar, hamda 4-5 fan yoki san`at sohalarida ijod 
qilishgan. 
Masalan,