2 Nİzami GƏNCƏVİ

Örtülü  sərvət  -  Keydin  qızı  deməkdir.  Yəni  əsmər  gözəllər  ölkəsi  olan 

Hindistandan Çinin ağ gözəli göründü. 

219

                                   Baş vermiş arpadır müşkin buğdadan, 

                                         Deyil buğda, deyə, boz arpa satan. 

                                                                                                            

455

Yəni o əsmər gözəlin arpa boyda xalı buğdadan bitmişdi, buğdayı rəngli 

gözəl  üzündə  idi.  Bu,  arpanı  buğda  yerinə  satıb  aldadanlardan  deyildi. 

Demək, bunun zahiri buğda, əsli arpa deyil, əksinə, zahiri arpa, əsli buğda idi; 

saf və təbii gözəl idi. 

220

                                   Türk simalı idi o hindli afət, 

                                         Şaha Hind elindən vermişdi cənnət. 

Yəni  o  gözəl  türk  simalı,  ağüzlü  idisə  də,  özü  hind  qızı  idi,  şah  üçün 

cənnəti Hindistanda yaratmışdı. 

221 

                                               

O rumi üzüylə, hindli diliylə 

                                       Etmiş Rum şahını özünə kölə. 

Yəni  o  Rum  (ağ)  üzlü  və  hind  dilli,  hindcə  danışan  gözəl  Rum  şahını 

özünə qulam etmişdi. 

222

                                Oxundan torpağa üz qoyan ceyran, 

                                      Gözündə tiryəktək görünür cahan. 

Yəni  onun  oxu  ilə  yıxılan  ceyranın  gözündə  dünya  qaralırdı;  yaxud, 

tiryəkdən məst olan kimi, gözləri süzülüb qalırdı. 

223

                                 Atlar dırnağından ipək çöl, çəmən 

                                      "Ceyrangöz" olmuşdu ceyran gözündən. 

"Ceyrangöz"  -  bir  növ  ipək  parça  adıdır;  üstündə  ceyran  gözü  kimi 

naxışlar  olduğu  üçün  belə  adlanır.  Beytin  mənası:  o  qədər  ceyran  ovlanmış

ki, yer "ceyrangöz" parçası şəklində idi. 

224

                                  Sübhün gözəli zər xal-xalı ilə, 

                                        Göyün xeyməsinə saçarkən şölə... 

Sübh  gözəli  -  Günəş;  zər  xalxal  -  Günəşin  nuru;  göyün  xeyməsi  -  göy 

qübbəsi,  səma  deməkdir.  Beytin  mənası:  səhər  açılıb  Günəş  göydə

görünməyə başlarkən... 

225

                                   Qara müşk ağacı əkmişəm Hinddə, 

                                         Fikrim ağ yasəmən tikməkdir Çində. 

Yəni Hindistanı fəth etmişəm, indi Çini də fəth etmək istəyirəm. Burada 

qara  müşk  -  hindlilərin  qaralığına,  ağ  yasəmən  isə  çinlilərin  ağlığına 

işarədir. 

226

                                   Xəbər ver, hesabdan qalmayım geri, 

                                         Səbətdə ilandır, ya sümükləri? 

İlan  kin  və  ədavət  rəmzidir.  İlanın  bel  sümüyünü  isə  qədim  iranlılar 

dostluq  üçün  özlərində  saxlardılar.  Beytin  mənası:  söylə  görüm,  arada 

dostluq var, ya düşmənlik? 

227

                                  Əfrasiyab mülkünün varisi erkən, 

                                                                                                            

456

                                        Başını günəştək ucaltdı Çindən. 

Burada Əfrasiyab mülkünün varisi İskəndərdir. Əfrasiyab mülkü ifadəsi 

- bir zaman Əfrasiyabın İranı zəbt edərək ona hakim olmasına işarədir. 

228 

Zəxirə - ərzaq, sursat. 

229

                                    Düşünmə, lacivərd boyalı paltar, 

                                          Hər şəxsə göylərdən gəlir, ey salar! 

Yəni zənn etmə ki, kişinin başına gələn bəla göydən gəlir. 

230

                                   Sarsılmaz qolumdan qorxmadınmı sən? 

                                          Mənim tərəzimə torpaq tökürsən! 

                                                                                                            

457

Birinin tərəzisinə torpaq tökmək - onu gücsüz saymaq, asanlıqla məğlub 

ediləcəyinə inanmaq deməkdir. Yəni polad kimi gücümdən qorxmadan məni 

ağır daşlarla deyil, yüngül torpaqla çəkmək istəyirsən. 

231

                                  Ulduzlar o qədər qızıl səpirdi, 

                                        Yer öküzü qızıl altına girdi. 

Mifoloji  təsəvvürə  görə,  Yer  kürəsi  öküz  üstündə  durmuşdur.  Beytin 

mənası: gecə oldu, o qədər ulduz doğdu ki, göydən yerə işıqdan sanki qızıl 

töküldü, yer öküzü qızılın altında duran kimi idi. (Nizamidə; yer öz öküzünü 

xəzinəyə sürdü.) 

232 

                                                  

Təbii yaqutu yonunca zaman, 

                                          Yaqutlu tac ilə cüt oldu cahan. 

Yəni göy təbii yaquta bənzəyən Günəşi xırdalayıb səmaya səpmiş, səma 

almazlarla bəzənmiş tac kimi yerin başına qoyulmuşdur. 

233

                                   Neysandan nə şerəf almışsa sədəf, 

                                         Çinə də şah verdi elə bir şərəf. 

Yəni İskəndər çinlilərə çoxlu dürr-cəvahir bağışladı. 

234

  Fəğfur - qədimdə Çin imperatorlarına verilən titul. 

235

                                  Hər yandan töküldü şahanə yarpaq, 

                                        Meyvə yarpağıtək tökdü hər budaq. 

Yəni  payızda  ağac  yarpaqlarını  tökən  kimi,  ziyafət  süfrəsinə  də  o  bol 

rəngarəng yemək boşqablaridüzüldü. 

236

                                  Fərxarə bənzəyən istək evindən, 

                                        Tez hazır olurdu hər istənilən. 

Fərxar - Çində gözəlləri ilə məşhur bir şəhər olmuşdur. Yəni o məclisdə, 

Fərxar şəhərində olan kimi, hər kəs öz istədiyinə o saat nail olurdu. Cənnətdə

həmişə hər şey arzu edilən dəqiqədə hazır olan kimi orda da hər şey hazır idi. 

237 

                                                  

Xəzinə ağzını açınca xaqan, 

                                         Qarun xəznəsində yer oldu pünhan. 

Yəni  Çin  padşahı  xəzinə  qapısını  açıb,  Qaran  xəzinəsindən  hər  tərəfə 

hədiyyələr saçırdı. 

238

                                  "Fərəsi" "rüx" ilə ayaqdan salır, 

                                         "Fərəs"lə "fil"i də cəbhədən alır. 

Yəni  (şahmat  oyununda  olan  kimi)  düşmənin  atını  topla  vurur,  filini  də 

atla aradan çıxarır. 

239

                                  Çərx kimi dolanır açarkən şəhbal, 

                                         Gəzişi cənubdu, çıxışı şimal. 

Yəni  o  ov  quşu  ova  getməkdə  cənub  küləyi  kimi,  ovdan  gəlməkdə  isə 

şimal küləyi kimi sürətli, iti qanadlı idi. 

                                                                                                            

458

                                                                                                            

459

240

                                 Su kimi lətifdir o çənə, buxaq, 

                                       Atəşdə suyu kim görmüş baş-ayaq? 

Atəşdə suyun baş-ayaq görünməsi ifadəsi ilə tər damcıları süzülən lətif ağ 

buxağın od kimi qırmızı yanaqlar altında sallanması nəzərdə tutulur 

241

                                Üzü bənövşəyə qızıl gül atır, 

                                      Gül üzdə bənövşə keşikçi yatır. 

Burada  bənövşə  -  saçlar,  qızıl  gül  -  yanaq  deməkdir.  Yəni  yanağı  qara 

saçların  bənövşəsinə  qızılgül  taxmış,  bənövşəni  qızılgülün  qarovulçusu 

etmişdir. 

242

                                 Müşk onun zülfünə bağlamış kəmər, 

                                       Zülfü də Günəşə köləlik edər. 

Yəni müşk onun saçlarının beli bağlı qulu, saçları da Günəş kimi parlaq 

yanaqlarının beli bağlı qulamı idi. 

243

                                 İki pərvanədir bağlanmış bura, 

                                        Birinin üzü ağ, birinin qara. 

Ömrün  ətrafında  dönən  iki  pərvanə  -  gecə  və  gündüz  deməkdir.  Ağ 

pərvanə - gündüz, qara pərvanə - gecədir. 

244 

                                               

Kimsənin şamına deyil pərvanə, 

                                       Dinləməz kimsəni, baxmaz fərmanə. 

Bu  pərvanələr  kimsənin  işığına  getməz,  yəni  gecə-gündüz,  zəmanə, 

dövran heç kimə tabe deyil. 

245

                                Dan yeri yaqutdan şəfəq saçanda, 

                                      Şəbdizin belindən təngi açanda... 

Burada  yaqut  -  Günəş,  şəbdiz  -  gecə,  təng  -  aman  yolu,  kəhkəşan 

deməkdir. Yeni səhər açılanda, ulduzlar göydə gözdən itəndə... 

246

                               Yeddi rus soyundan tərpətdi ordu. 

O zaman Rusiya yeddi vilayətə bölünürdü. 

247

                                Tarixlə, təqvimlə hərbə gedirlər, 

                                       Hesabda bir ayı təxir edirlər. 

Yəni  onlar  tarix  və  təqvim  üzüylə  uğurlu-uğursuz  saatı  təyin  etməklə 

başlayır və bu astronomik hesablama üçün bir ay yubanırlar. 

248 

                                                

Zəhər ki, vücuda salır zəlzələ, 

                                        Sağalır yenə də başqa zəhərlə. 

Təbabətdə  zəhərlənməni  bədənə  başqa  bir  zəhər  vurmaqla  da  müalicə 

edirlər; burada həmin tibbi əməliyyata işarə olunur. 

249

                                 Daşlarda nizə qan çeşməsi açar, 

                                       Bir orman göyərdir yay ilə oxlar. 

                                                                                                            

460

Burada  daşlar  dedikdə  döyüşçülərin  daş  kimi  bərk  sinələri  nəzərdə 

tutulur. Yəni nizə, mızraq döyüşçülərin daş sinələrinden qan bulağı açmış və

o bulağın ətrafında nizə, ox meşəsi bitmişdir. 

250 

 

 

 

Aslantək alışdım sağrı yırtmağa, 

 

 

 

Tülkütək baxmaram yağlı quyruğa. 

Yəni  mən  müharibədə  aslan  kimi  pencə-pencəyə  vuruşuram,  tülkü  kimi 

hiyləgərliklə məşğul olmuram. 

251 

 

 

 

Boynunu çəkən çox adlı pəhləvan 

 

 

 

Oturdu buza o soyuqqanlıdan. 

Yəni  bu  müharibə  çox  igidləri  məhv  etdi.  Buza  oturmaq  -  burada 

soyumaq, ölmək deməkdir. 

252

   

 

 

Firuzə rəngli tağ ertəsi günü, 

 

 

 

Dağ-daşdan ucaltdı yaqut güzgünü. 

Firuzə  rəngli  tağ  -  göy,  səma;  yaqut  güzgü  -  Günəş.  Yəni  ertəsi  günü 

dağın arxasından Günəş doğdu. 

253

   

 

 

Öpüşün qapısı bununla belə, 

 

 

 

Bağlanmış Səmərqənd çubuqlariylə. 

Yəni  dodaqlarım  gözəl,  öpüşüm  çox  şirinsə  də,  lakin  onların  qapısı 

Səmərqənd ağacı ilə bərk bağlanmışdır, oradan öpüş içəri girə bilməz. 

254

   

 

 

Mənimlə bir cınaq çəksə gül, çiçək, 

 

 

 

"Apardım" sözünü unutsun gərək. 

Yəni  güllər  də  mənim  gözəlliyimlə  bəhsə  girişə  bilməz;  mən  öz 

gözəlliyimlə hər zaman güllərdən, çiçəklərdən üstünəm. 

255

   

 

 

Bu müşkin xalımla çinli bağrıyam, 

 

 

 

Falca Rum qəlbinin şən çırağıyam. 

Burada  müşkin  xal  -  qara,  çinli  bağrı  -  ağ  vücuda,  ağ  sifətə  yaraşıq 

deməkdir.  Yəni  fala  baxdırmışam,  bəxtimə  Rum  qəlbi,  yəni  İskəndər 

düşmüşdür.  Rum  qəlbinin  şəm  çırağıyam  -  yeni  məhəbbətim  İskəndərin 

ürəyindədir, İskəndərin xoşuna gəlmişəm. 

256

   

 

 

Əqiq möhr üstünü basmamışdı pas, 

 

 

 

Saf üzük qaşım deşməmiş almas. 

Yəni o qız hələ bakirə idi, o vaxta qədər ona kişi əli toxunmamışdı. 

257

   

 

 

Gecəydi o yerdə, qaranlıq diyar 

 

 

 

Müşkü ud yerinə etdi ixtiyar. 

Orijinalda "qaranlıq diyar" deyil, "yarımişıqlı diyar"dır. Yəni gecə olanda 

o diyar ağ udu (işığı) deyil, qara müşkü (qaranlığı) seçdi. 

                                                                                                            

461

258

   

 

 

Kinindən olmuş göy dəli, zəncirli, 

 

 

 

Zəncinin yerinə keçdi kəşmirli. 

Yəni göyün halı zəncirli dəli kimi qarışdı. Ağ sifətli kəşmirli qara bədənli 

zəncini əvəz etdi: hava işıqlandı. 

259

   

 

 

Əjdər quyruğunda gizləndi Aytək. 

Dini rəvayətlərdə Ayın tutulması əjdahanın onu tutub gizlətməsi ilə izah 

edilir. Buna görə də Ay tutularkən əjdahanı guya qorxudub qovmaq üçün mis 

qablara  döyüb  hay-küy  salarmışlar.  Misranın  mənası:  İskəndər  Zülqərneyn 

zülmata getdi. 

260

   

 

 

Açmış bu mədəni başqa bir şair. 

Burada Nizami Firdovsini nəzərdə tutur. 

261 

 

 

 

Heyvan tapmadısa, kədər yox bunda, 

 

 

 

Heyvantək ölmədi heyvan yolunda. 

Burada birinci və üçüncü "heyvan" - abi-həyat, dirilik suyu mənasındadır. 

Yəni  İskəndər  dirilik  suyunu  tapmadısa  da,  bundan  incimədi  və  çox  şükür 

etdi ki, heyvan suyu, yəni dirilik suyu yolunda heyvan kimi ölmədi. 

262

   

 

 

Bu incə nüktədən bildi tacidar: 

 

 

 

Torpaqdır, onu bu torpaq doyurar. 

Yəni  bu  mənalı  hekayədən  şah  anladı  ki,  şahlığın  tamahını  yalnız  qəbir 

torpağı doydurar. 

263

   

 

 

Birini günbəddən salır quyuya, 

 

 

 

Birini balıqdan ucaldır Aya. 

Yəni  bu  dünya  birini  göydən  yerə  endirir,  birini  yerdən  göyə  qaldırır  - 

birini alçaldır, birini yüksəldir. 

264

Hər yerdə o qoca, o sənət əri, 

Yanlış söyləmişdi doğru sözləri, 

Yanlışa yenidən vurdum bir bəzək, 

O qoca şairdən üzr istəyərək. 

Qoca şair - Firdovsidir.Yəni Firdovsi İskəndər dastanını yanlış rəvayətlər 

üzrə  bəzətmişdi.  Mən  bunu  doğru  dastan  üzrə  bir  də  bəzədim  (yenidən 

işlədim) ki, bunun üçün də Firdovsidən üzr istəyirəm. 

265

   

 

 

Dünyanı yumuş bu üçüncü dəniz, 

 

 

 

Nəsara dinindən etmiş tərtəmiz. 

Mifoloji  rəvayətə  görə,  üç  dəniz  -  birinci  asiman,  göy,  ikinci  -  dünyanı 

qaplayan  mühit  dənizi,  üçüncü  -  havada  sallanan  dənizdir.  Bunun  suyu 

dünyanı yumaqdadır. 

                                                                                                            

462

Nəsara dini - Allahı üç ünsürdən (ata, oğul, ruhül-qüds) ibarət hesab edən 

xristianlıq. 

266

Uca, dik başını Müştəri öpər, 

Təslis və tərbiə cəvahir saçan, 

Üçbucaq oturdan, dördlü koturan. 

Yəni Müştəri ulduzu kimi yüksəkdə olan, baxışları gövhər saçan. Tərbi - 

dördləmə; burada bardaş qurub oturma; təslis - üçləmə; burada məclisdəkiləri 

üçbucaq şəklində oturtma; sağda, solda və qabaqda. 

267

   

 

 

Bitincə gövhəri aldım hüzurə, 

 

 

 

Gövhəri hədiyyə verdim gövhərə. 

Yəni "Şərəfnamə"ni yazıb qurtardıqdan sonra Nüsrətzəddinə ithaf etdim. 

Beytdə  əvvəlki  iki  "gövhər"  sözü  "Şərəfhamə"ni,  sonuncu  "gövhər"  isə

Nüsrətəddin Atabəyi bildirir. 

  

                                                                                                            

463

KİTABIN İÇİNDƏKİLƏR 

Qəhrəmanlıq dastanı (Qəzənfər Əliyev)…………………………………4 

"Ey tanrı, dünyada sənsən padşah"……………………………………...15 

Minacat …………………………………………………………………20 

Sonuncu peyğəmbərin tərifi…………………………………………….23 

Peyğəmbərin meracı…………………………………………………….24 

"Şərəfhamə"ni yazmaq haqqında……………………………………….28 

Hekayət………………………………………………………………….30 

Öz halına və zəmanənin gedişinə dair…………………………………..32 

Öz nəfsinə öyüd və nəsihət……………………………………………...36 

Xızrın Nizamiyə təlimi………………………………………………….43 

Nüsrətəddin Əbubəkr padşahın tərifi…………………………………....47 

Padşaha xitab……………………………………………………………51 

Dastanın xülasəsi və İskəndərin cahangirlik tarixi……………………...53 

Bu əsərin yazılmasının səbəbi…………………………………………...58 

Dastanın başlanğıcı……………………………………………………...60 

İskəndərin təlim alması………………………………………………….64 

İskəndərin taxta çıxması………………………………………………...68 

Zənci qoşununun gəlməsindən İskəndərin xəbərdar olması…………….71 

İskəndərin Zəngibar şahına xəbər göndərməsi………………………….75 

İskəndərin Zəngibar şahını məğlub etməsi……………………………...92 

İskəndərin Misirdən Ruma qayıtması…………………………………...97 

İskəndərin ovda xoş fal vurması……………………………………….101 

İskəndərin güzgü qayırması……………………………………………108 

Dara elçisinin İskəndərin yanına gəlməsi……………………………...110 

Daranın İskəndərlə müharibəyə qoşun çıxarması……………………...117 

Daranın sərkərdələri ilə məsləhəti……………………………………..121 

Daranın İskəndərə məktubu…………………………………………....130 

Daranın məktubuna İskəndərin cavabı…………………………………134 

Daranın İskəndərlə müharibəsi………………………………………...140 

Daranın sərkərdələri tərəfindən öldürülməsi…………………………..146 

İskəndərin İran başçıları ilə əhd-peyman bağlaması…………………..159 

İskəndərin İran atəşgədələrini dağıtması……………………………....170 

İskəndərin İsfahanda Daranın qızı Rövşənəyi alınması………………..176 

                                                                                                            

464

İskəndərin İstəxrdə taxta oturması…………………………………….185 

İskəndərin Daranın qızı Rövşənəyi Ruma göndərməsi………………..190 

İskəndərin Ərəbistana getməsi və Kəbəni ziyarət etməsi……………...195 

İskəndərin Bərdəyə gəlməsi və Nüşabə ilə görüşməsi………………....201 

İskəndərin Nüşabə ilə məclisdə oturması……………………………...220 

İskəndərin Əlbürz dağına getməsi……………………………………..225 

İskəndərin Dərbənd qalasını alması…………………………………....230 

İskəndərin Sərir qalasına getməsi və Keyxosrovun  

qəbrini ziyarət etməsi…………………………………………………..238 

İskəndərin Keyxosrov məqbərəsinə getməsi…………………………..245 

İskəndərin Rəy və Xorasana getməsi…………………………………..250 

İskəndərin Hindistana getməsi………………………………………....257 

İskəndərin hindli Keydə məktubu……………………………………...262 

İskəndərin Hindistandan Çinə getməsi………………………………...268 

İskəndarin Xaqana məktubu…………………………………………...275 

Xaqanın İskəndərə cavabı……………………………………………..279 

Rum və Çin nəqqaşlarının yarışı………………………………………395 

Xaqanın İskəndəri qonaq etməsi………………………………………300 

İskəndərin rus qoşununun hücumundan xəbər tutması………………..308 

İskəndərin Qıpçaq çölünə çatması…………………………………….313 

İskəndərin rus ölkəsinə çatması və müharibəsi………………………..317 

İskəndərin ruslarla vuruşması……………………………………….…323 

İskəndərin rusları məğlub etməsi……………………………………....354 

Nüşabənin xilas edilməsi………………………………………….…...357 

İskəndərin çinli kənizlə şənlik etməsi…………………………………361 

İskəndərin dirilik suyu axtarması……………………………………....371 

İskəndərin zülmətə getməsi……………………………………………378 

İskəndərin zülmətdən çıxması…………………………………………383 

İskəndərin Ruma qayıtması……………………………………………388 

Nüsrətəddin Atabəyin sitayişinə dair…………………………………..392 

İzahlar………………………………………………………………….395 

                                                                                                            

465

Nizami Gəncəvi 

İSKƏNDƏRNAMƏ  

Şərəfnamə 

"Lider nəşriyyat" BAKI-2004 

  

                                                                                                            

466

Buraxılışa məsul: 

 

Əziz Güləliyev 

Texniki redaktorlar:

 

Rauf Cəfərov 

 

 

Rövşən Ağayev 

Tərtibatçı-rəssam:

 

Nərgiz Əliyeva 

Kompyuter səhifələyicisi: 

Alianna Duxanina 

Kompyuter yığıcıları:   

Bəsti Cəfərova 

 

 

 

Aygün Məmmədova

Korrektorlar:   

 

Elmira Teymurova 

 

 

 

Pərinaz Səmədova 

  

                                                                                                            

467

Yığılmağa verilmişdir 25.04.2004. Çapa imzalanmışdır 09.11.2004. 

Formatı 60x90 V16. Fiziki çap vərəqi 27. Ofset çap üsulu. 

Tirajı 25000. Sifariş 159. 

Kitab "Şərq-Qərb" mətbəəsində çap olunmuşdur. 

Bakı, Aşıq Ələsgər küç., 17.