2-Tema. Menedjment teoriyasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı Menejmenttiń tariyxıy shárt-shárayatları Menejmenttiń ilimiy mektepleri

1-shizma. Islep shıǵarıw ónimdarlıg'ın asırıwda F. Teylor usınıs etken qádemler

F. Teylor ilimiy basqarıwdı injinerler túri boyınsha sanaat miyneti tarawına aylandırıwǵa pidayılıq etken. Onıń sisteması miynetti atqarıwshılar miyneti hám buyrıq beretuǵınlar miynetine bólistiriw principin izbe-iz otkiziwden ibarat bolǵan. Islep shıǵarıw sistemasında jolg'a qoyilg'an mexanizm sıyaqlı isleytuǵın hár túrlı xızmetker ozinin' wazıypaları ushın juwapker bolıwı kerek. Bunda xızmetkerler túrlerinin' jumıslar túrlerine sáykes keliwine erisiwge háreket qılıw kerek.

F. Teylor ilimiy menejmentke shólkemdi islep shıǵarıw hám ekonomikalıq maqsetlerine erisiw ushın barlıq xızmetkerler máplerin olardıń párawanlıǵının' osiwi hám xojayinlar hám ha'kimshilik menen jaqınnan sheriklikti jolg'a qoyiliwi sebepli jaqınlasiwinin' haqıyqıy quralı retinde qaragan. Ol, eger ilimiy menejment sisteması tolıq kólemde qabıl etilse, bul zat tárepler ortasindag'ı barlıq tartıslar hám qarama-qarsılıqlardı sheshedi dep oylagan.
Basqarıwdıń klassik yamasa ha'kimshilik-adminstrativlik mektep (1920 -1950).
Onı rawajlandırıwıng'a frantsuz alımı A. Fayol hám nemets sotsiologi M. veber eń úlken úles qosqan.



2-shizma. M. veber tárepinen basqarıwǵa berilgen altı xarakteristika


Bul mekteptiń wákilleri shólkemlerdiń ulıwma tariypleri hám nizamlıqların anıqlawǵa háreket etken. Olardıń maqseti basqarıwdıń eki tárepine tiyisli bolǵan universal principlerdi jaratıwdan ibarat bolǵan. Birinshisi-shólkemdi basqarıwdıń ratsional sistemasın islep shıǵıw. Bul teoriyashılar biznestiń tiykarǵı xızmetlerin belgilep alıp, shólkemdi bolimlerge boliwdin' eń jaqsı usılın belgilew múmkinligine ısengen. Olar finans, islep shıǵarıw hám marketingdi tap sonday xızmetler dep esaplanǵan. Ekinshi tárep - shólkem hám xızmetkerler basqarıwdıń dúzilisin qurıw. Óz basımshalıq principi buǵan mısal bolıp xızmet etken, oǵan ko're adam tek bir basshıdan buyrıqlar alıwı hám tek g'ana oǵan boysınıwı kerek.
Basqarıw daǵı insaniy munasábetler mektep (1930 -1950). M. Follett (Angliya ), E. Meyo hám A. Maslou (AQSh) onıń eń iri abıroylı wákilleri bolıp tabıladı. Bul mektep wákilleri, eger basshılıq o'z xızmetkerleri haqqındaǵı gamxorliqti asırsa, ol jaǵdayda xızmetkerlerdiń qánaatlang'anlig'i dárejesi asadı, bul bolsa anıq ónimlilikti ko'beyiwine alıp keledi dep ısengen. Olar tikkeley basshılardıń nátiyjeli háreketleri, xızmetkerler menen máslahátlesiwler hám olarǵa jumısda ushırasıwǵa keńlew múmkinshiliklerdi beriwdi óz ishine alıwshı insaniy munasábetlerdi basqarıw usıllarınan paydalanıwǵa usınıs bergen.
Ta'rbiyalıq pánler yamasa bixevioristik mektep (1950 jıldan házirgi waqıtqa shekem). Eń ko'zge ko'ringen wákilleri - F. Gertsberg, R. Laykert, D. Mak Gregor. Bul mektep insaniy munasábetler mektepden birtalay uzoqlasıp ketken. Bul jantasıwǵa ko're xızmetkerge shólkemlerdi basqarıwǵa salıstırǵanda ta'rbiyalıq pánler kontseptsiyaların qollaw tiykarında ozinin' jeke múmkinshiliklerin seziwge ko'birek dárejede járdem ko'rsetiw kerek. Bul mekteptiń tiykarǵı maqseti shólkem iskerligi natiyjeliligin onıń insaniy resursları natiyjeliligin asırıw jolı menen asırıwdan ibarat. Onıń tiykarǵı qaǵıydası : ahloq haqqındaǵı pándi tuwrı qollaw hámme waqıt, ha'm bólek xızmetkerdiń, ha'm ulıwma shólkemniń natiyjeliligin asıwına járdem beriwi kerek.
Basqarıw páni mektebi yamasa muǵdarlıq usıl (1950 jıldan házirgi waqıtqa shekem). Eń ko'zge ko'ringen ilimpazları R. Akoff, N. viner, v. Poreto hám de v. Glushkov hám L. Kantoravich (SSSR). Mektep basqarıwda anıq pánler - matematika. statistika, injinerlik pánleri mag'lıwmatlarınan paydalanıwǵa tiykarlanadı hám operatsiyalar hám jaǵdaylar modelleri izertlewleri nátiyjelerin keń qollawdı ko'zde tutadı. Biraq ekinshi jáhán urısına shekem muǵdarlıq usıllardan basqarıwda jeterlishe paydalanilmag'an. Ba'lkim, kompyuterlerdin' rawajlanıwı basqarıwda bul usıllardı qollawg'a kúshli tu'rtki bolǵan bolsa kerek. Olar o'sip baratuǵın quramalılıqtaǵı matematikalıq modellerdi qurıwǵa múmkinshilik bergen, bul modeller haqıyqatqa ko'birek dárejede jaqınlasadi, sonday eken anıqraq boladı.
jaǵdaylı jantasıw (1960 jıldan házirgi waqıtqa shekem). Bul jantasıwdın' islep shıǵilıwı basqarıw teoriyasına úlken úles qosqan, sebebi pándi anıq jaǵdaylar hám sharayatlarǵa tuwrıdan-tuwrı qollaw múmkinshiligi payda bolǵan.jaǵdaylı jantasıwda tiykarǵı tárep jaǵday, yaǵniy anıq jaǵdaylardan ibarat baladı, olar shólkemlerge bul anıq waqıtta úlken tasir ko'rsetedi. Ha'm shólkemniń o'zida, ha'm átirap ortalıqta ko'plegen bunday faktorlar ámelde bolǵanlıǵı sebepli, shólkem iskerligin basqarıwdıń birden-bir “jaqsı” usılı joq boladı. Basqarıwdıń payda bolǵan jaǵdayda koproq uyqas keliwshi usılı eń nátiyjeli baladı.
Sistemalı jantasıw (50 jıllardıń aqırınan házirgi waqıtqa shekem).
50- jıllardıń aqırında basqarıwda sistemalar teoriyasın qollanıwı menejmentke basqarıw páni mektepleri hám atap aytqanda, amerikalıq ilimpazlar J. Pol Getti hám Piter F. Drukerlarning zárúrli úlesi bolǵan. Bul jantasıw salıstırmalı qollana baslaǵanlıǵı sebepli, házirgi waqıtta bul mekteptiń basqarıw teoriyası hám ámeliyatına haqıyqıy tasirini tolıq dárejede bahalawdıń ılajı joq. Soǵan qaramastan búgin onıń tasiri kútá úlken hám ele de ol osip baradı. Sistemalı tiykarda, ba'lkim, keleshekte islep shıǵılatuǵın jańa bilimler hám teoriyalardi sintez qılıw múmkin boladı.
Processli jantasıw (1920 jıldan házirgi waqıtqa shekem). Bul jantasıw házirgi waqıtta keń qollanıladı. Ol birinshi ret administrativ basqarıw mektep wákilleri tárepinen usınıs etilgen bolip, olar menejerdiń wazıypasın ta'riyplewge háreket etken. Bul kontseptsiyanı dáslepki islep shıǵilıwı A. Fayolg'a tiyisli bolıp tabıladı. Bul jantasıwǵa ko're, basqarıw úzliksiz o'zara baylanıslı háreketler (xızmetler) processi retinde korip shıǵıladı, olardıń hár biri de, o'z gezeginde bir neshe o'zara baylanısqan háreketlerden ibarat baladı. Olar kommunikatsiyalar hám qarar qabıllawdıń baylanıstırıwshı processleri menen birlesken. Bunda basshılıq (jetekshilik) ǵárezsiz iskerlik retinde ko'rip shıǵıladı. Ol xızmetkerlerge tasir korsetiwdin' sonday múmkinshiligin ko'zde tutadı, olar ma'qsetlerge erisiw baǵdarında miynet qilsin.