2-Tema. Menedjment teoriyasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı Menejmenttiń tariyxıy shárt-shárayatları Menejmenttiń ilimiy mektepleri

1. 3. Mámleketimizde basqarıwdı rawajlanıwı


O'zbekstanda ekonomikalıq processlerdi basqarıw tereń tariyxıy tamırlarǵa iye. Joqarıda aytılg'anday, basqarıw pán retinde formalang'ang'a shekem dáwirlerde de bul processtiń túpkilikli mánisi hám mazmunın tusinngen hám ámeliyatta qollagan hár qıylı quramalı adamlar toparına tabıslı túrde basshılıq etken, o'z tájiriybe hám kózqarasların keleshek áwladqa miyraslar retinde qaldırǵan ullı shaxslar bolǵan, olardı u'yrenıw házirgi zaman basqarıw pánin rawajlanıwına nátiyjeli ta'sir ko'rsetedı. Áne sonday shaxslardan Al- Xorezmiy, Abu Ólshem hám qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Farobiy, Abu Ali ibn Sino (IX-Xasrlar), Yusuf Tán Xojib (XI-XIIasrlar), Ámir Temur, Qaǵıydaulmulk (XIII-XIYasrlar), Zahriddin Muhammad Bobur, Alisher Navaiy (XYasrlar) dıń basqarıwǵa tiyisli dóretpeleri búgingi kúnde de qollanıwg'a bolatuǵın ko'rsetpeler esaplanadı. Mısalı,”Qutadgi bilik”, “Temur tuziklari” hám basqalar.
O'zbekstan Respublikası shólkemleskennen berli o'tgen 20 jıl ishinde bazar islohatlarina tiyisli qabıl etilgen nızamlar, Prezident húkimleri hám qararları, ministrler mekemesinin' qararları mámleketimizde bazar mexanizmlerin ekonomikasına engiziwge qaratılg'an. O'zbekstan ekonomikasın Prezident Islam Karimov tiykarlap bergen principler tiykarında bazar munasábetlerine otkazish bazar mexanizmlerin qáliplestiriw programması bir qatar mámleketlerde “O'zbek modeli” dep ataladı. Bul model jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısına shıdam berip, mámleketimizdi turaqlı rawajlanıwı ushın bekkem tiykar jarattı.
1. 4. Menejmenttiń shet el modelleri

Menejmenttin' payda bolıwı dáwirinde ko'plegen shet el mámleketler, o'zleriniń o'zine tán qásiyetlerin esapqa alıw menen, sanaat, awıl xojalıǵi, sawda hám basqa tarawlarda basqarıwdıń teoriyası hám ámeliyatı salasındaǵı ko'plegen mag'lıwmatlardı toplag'an.

Menejmenttiń amerika modelin u'yrenıw ma'lim qızıg'ıwshılıqlardı oyatadi. Amerikasha menejment AQShga batıs mámleketler arasında jetekshi orindı iyelewge múmkinshilik bergen.
Amerikansha menejment hámmeden aldın baslanıwında F. Teylor turǵan ilimiy basqarıw mektep ta'limlerine tiykarlanadı.
Amerikansha mejentment taǵı o'zine tiykarlawshisi Anri Fayol bolǵan klassik mektep tiykarların da sindirib alǵan. Ol basqarıwdıń amerikansha teoriyasındag'i barlıq jo'neliskeri qáliplesiwine de úlken ta'sir ko'rsetgen.
20 -30 jıllarda xojalıq júrgiziwdiń ekstensiv usıllarınan intensiv usıllarına o'tiw basqarıwdıń jańa formaların izlep tabıwdı talap etken.
A'ste-aqırınlıq penen kapitalıstik islep shıǵarıwdı jasap qalıwı ushın kárxana daǵı jumısshılar jaǵdayına munasábetti o'zgertiw, motivatsiya hám xızmetkerler hám isbilermenler ortasındag'ı sherikliktiń jańa usılların islep shıǵıw zárúr ekenligin túsiniw payda bolǵan. “Insaniy munasábetler mektepleri” atın alǵan jańa kontseptsiyanın' qáliplesiwi amerikalıq sotsiolog hám psixolog E. Meyo atı menen baylanıslı bolıp tabıladı.
“Insaniy resurslar menejmenti” termini 60 -jıllarda payda bolǵan. Amerikalıq sotsiolog R. e. Maylz ozinin' dóretpelerinin' birinde “Insaniy munasábetlar” modeline “Insaniy resurslar” modlelini keri qoygan. “Insaniy resurslar” modeli strategiyalıq, shólkemniń tiykarǵı maqsetlerin sheshiwge ko'meklesiwshi retinde ko'rip shıǵılǵan. “Insaniy resurslar” modeli shaxstıń shólkemdegi aktiv ornına qaratılǵan. Hár bir kisi o'z miynetiniń nátiyjelerine juwap beriwi, shólkemniń ulıwma maqsetlerin biliwi hám o'z miyneti menen olarǵa erisiwge ko'meklesiwi kerek. O'z gezeginde shólkem o'z xızmetkerleriniń jeke ǵayratın materiallıq marapatlaw hám xızmette ko'teriliw járdeminde bolıwı kerek.
Zamanagóy amerikansha menejment tómendegi u'sh tariyxıy shárt-shárayatlarǵa tiykarlanadı :
bazardıń bar ekenligi;
islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń sanaat usılı ;
isbilermenliktiń tiykarǵı forması retindegi korporatsiya.
Korporatsiyalar yuridikalıq shaxs poziciyasina, olardıń aktsiyadarlari bolsa paydanıń o'zlerine tiyisli bolǵan aktsiyalar muǵdarına ten' bolǵan bólegine iyelik qılıw huqıqına iye. Korporatsiyalar barlıq múlk qarjı iyesine tiyisli bolǵan hám iyeleri jumısshılar iskerligin tolıq qadaǵalaw etiwshi kishi kárxanalar ornina kelgenler.
Menejment teoriyashılarının' pikirine ko're, korporatsiyalardi shólkemlestiriwdi o'z artınan mulkti oǵan iyelik qılıwdı baqlawdan, yaǵniy húkimranlıqtan ajratılıwına alıp kelgen. Korporatsiyalardı basqarıw boyınsha haqıyqıy húkimranlıq onı basqarıwshı hám menejerler (islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw hám basqarıw salasındaǵı qániygeler) ge o'tgen. Házirgi waqıtta amerikansha menejment modellerinde korporatsiyalar tiykarǵı strukturalıq birlik boladı.
Amerika korporatsiyalari o'zleriniń xızmetlerinde strategiyalıq basqarıwdan keń. SXM básekige shıdamlı ónimdi o'z waqtında islep shıǵarıw jáne onı satıw, túrler boyınsha ónimdi óndiriwdiń islep shıǵarıw programmasın qáliplestiriwge juwap beredi.
Házirgi waqıtta AQShda basqarıwǵa jumısshılardı tartıwdıń to'rt tiykarǵı formaları keń tarqalǵan :
1.Jumısshılardı tsex dárejesine miynet hám ónim sapasın basqarıwda qatnasıwı.
2. Jumısshılar hám basqarıwshılardıń jumısshı keńesleri (qosımsha sho'lkem) in du'ziw.
3.Paydada qatnasıw sistemaların islep shıǵilıwı.
4. Jumısshılar wákillerin korporatsiyalar direktorlar keńeslerine jalp etiliwi.
Menejmenttiń yapon modeli da úlken qızıg'ıwshılıq oyatadı. Yaponiya jáhán bazarında jetekshi orinlardan birin iyeleydi. Bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri ol ta'repinen qollanıp atırǵan menejmenttiń insan faktorg'a qaratılǵan modeli bolıp tabıladı. Yaponiyada milliy xarakterdiń o'zine tán belgilerine uyqas keliwshi miynet hám hulq usılları payda bolǵan.
Yaponlar insan resursların mámlekettiń tiykarǵı baylıǵı dep esaplaydi. Xojalıq júrgiziwdiń yapon sisteması tariyxıy payda bolǵan toparlı baylanısqanlıq hám yaponlardi joqarı sapalı ónimlerdi jaratılıwına umtılıwı u'rp-adetlerine súyenedi.
Únemlew hám puxtalıq yapon xarakteriniń ajralıp turıwshı belgileri boladı. Ekonomika hám puxtalıqtı talap qılıw tikkeley joqarı sapalı ónim islep shıǵarıw menen baylanısqan.
Yapon menejmentiniń mánisi adamlardı basqarıwdan ibarat esaplanadi. Bunda yaponlar amerikalıqlarǵa uqsap bir adam (shaxs ) g'a emes, bálki adamlar toparına qaraydı. Bunnan tısqarı, Yaponiyada tutqan orni topar tárepinen maqullanatuǵın jası boyınsha úlkenlew kisige boysınıw tradiciyası payda bolǵan.
Yaponlar miynettiń aldında bas iyedi. Olardı ko'binshe “miynetsu'yerler” dep ataydı. Yapon xalqi baylıqları iererxiyasında miynet birinshi orinda turadı. Yaponlar jaqsı orınlanǵan isten qanıgıwdı sezim etedi. Sol sebepli olar qatal ıntızam, keskinlik hám jumıs waqtınan tısqarı islewge shıdawǵa razı.
Menejmenttiń yapon modeli “social insanga” arnalǵan. “Social insan” marapatlaw hám motivatsiyanıń o'zine tán sistemasına iye esaplanadı. Xoshametlew mıynet haqı, miynet sharayatları, basshılıq usılı, xızmetkerler ortasındag'ı shaxslar aralıq munasábetler kiredi. Xızmetkerdiń miynet degi tabısları, onıń xızmetlerinin' tán alınıwı, xızmet degi osiw, kásiplik jetilisiwine, dóretiwshilik jantasıw miynetke motivatsiya boladı.
Keyingi jıllarda amerikalı isbilermenler kopincha Yaponiyanıń ilgor tájiriybesi, yaponlarni tabısqa alıp kelgen jańalıqlardı az kárxanalarına kochirish ushın háreketler etkenler. Bul “anıq waqıtta”, “sapa togaraklari”, xızmetkerlerdiń uzaq múddetli yamasa “ómirlik jallaw” hám basqalar bolıp tabıladı. Biraq olardı barlıǵı da uzaq yashay almaǵan.
O'tgen ásirdiń ortalarında jaǵday keri bolǵan. Yapon firmaları islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, islep shıǵarıw texnologiyası, shólkemlestirilgen strukturanı shólkemlestiriw hám basqa amerikansha principlerdi qabıl etken. Ataqlı “sapa do'gerekleri” hám “anıq waqtında” jetkizip beriw sisteması Amerikada payda bolǵan, biraq barinen burın ol jerde keń tarqalmaǵan. Olar birinshi ret yapon firmalarında qollanıla baslanǵan hám jaqsı nátiyjeler alıp kelgen. Sonıń menen bir waqıtta amerikasha “insaniy resurslar”di basqarıw usılları Yaponiyada qollanılmag'an. Bul menejmenttiń bir modelin basqa mámleket ekonomikasına onıń o'zine tán qásiyetlerin jeterlishe esapqa almastan kóshiriw múmkin emesliginen bildiredi.