2. Tijorat banklarining depozit va nodepozit operatsiyalarining tavsifi

4 Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklari aktivlarini boshqarish strategiyasi.
Aktivlarni boshqarishning asosiy maqsadi tavakkal qilishning eng pats darajasi sharoitida daromad foiz tushumlari va xarajatlar orasidagi farqni mumkin kadar oshirish yoki uni juda bo‘lmaganda barqaror darajada saqlab turishdan iborat ekanligi malum.
Ushbu aktivlar bo‘yicha qarzlarning o‘z muddatida to‘lanishi shubxa tug‘dirmaydi. Qarz oluvchi moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi, u etarli miqdorda kapitalga, yuqori daromadlilik darajasiga hamda barcha mavjud majburiyatlar, jumladan, mazkur qarzni qondirish uchun etarli pul mablag‘lari oqimiga ega. Qarz oluvchi amalda bajariladigan, jumladan, bozorda raqobatlasha olish, yaxshi mahsulot ishlab chiqarishga doir strategik rejani taqdim etadi va o‘z mahsulotlari uchun marketing rejasiga ega bo‘ladi. Qarzdor mavqeini baholash kreditga doir to‘lovlar tarixi, garovning bozorda sotilishi (mulk va ko‘chmas mulk, kafolat) kabi omillarni o‘z ichiga qamrab oladi. Garov "yaxshi ta’minlangan" kredit mezonlariga mos keladi. Garov amaldagi qonunchilikka muvofiq notarial jihatdan puxta tasdiqlangan bo‘lishi va zarur hollarda tegishli mulk bitimini ro‘yxatdan o‘tkazish uchun belgilangan tartibda ro‘yxatga olinishi lozim. Bank kredit qaytarilmagan holda cheklovlarsiz va erkin ravishda uni garov hisobidan undirib olishi mumkin. Ta’minotga doir taqdim etilayotgan barcha hujjatlar qonunchilikda belgilangan tartibda rasmiylashtirilishi kerak.
"YAxshi" deb tasniflangan kreditlarda ular qaytarilmasligi alomatlari bo‘lmaydi. Foizlar muddati o‘tgan ssudalar "YAxshi" deb tasniflanishi mumkin emas.
Standart. Standart toifaga kiritilgan aktivlar berilishida ikkilamchi to‘lov manbasi (kafolat yoki garov bilan) puxta ta’minlangan bo‘lishi lozim. Umuman olganda qarzdorning moliyaviy ahvoli barqaror hisoblanadi, lekin ayrim noqulay vaziyatlar yoki yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, agarda ular bartaraf etilmasa, qarzdorning kreditni o‘z vaqtida to‘lash qobiliyatiga nisbatan shubha uyg‘onishi mumkin. SHu bilan birga moliyaviy ahvol yoki garovni nazorat qilish borasida bir muncha shubhalar bo‘lishi mumkin. Kredit hujjatlarida etarlicha axborot bo‘lmagan yoki garov ta’minoti bo‘yicha hujjatlari bo‘lmagan "YAxshi" kreditlar (aktivlar) ham "Standart" aktivlar sifatida tasniflanishi mumkin. "Standart" sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank qaytarilmagan asosiy qarz summasining 10 foizi miqdorida zaxiralar tuzishi shart.
Substandart. Substandart aktivlar aniq ifodalangan kamchiliklar belgilariga ega bo‘lib, bu holat dastlabki shartnomaga muvofiє qarz qaytarilishi shartlarining bajarilishiga shubha uyg‘otadi. "Substandart" sifatida tasniflangan kreditlarda qarz to‘lashning dastlabki manbai qarzga xizmat ko‘rsatish uchun etarli darajada bo‘lmaydi va bank qarzni qaytarish uchun qo‘shimcha manbalar (garovdan undirish va qarzdor tomonidan ssuda qaytarilmaganda garovni sotish, asosiy fondlarni sotish singari manbalar)ni qidirishga majbur bo‘ladi, SHuningdek substandart aktivlar ishonchli joriy moliyaviy ahvol va qarz oluvchining to‘lov qobiliyati bilan himoyalanmagan. Substandart aktivlar odatdagiga nisbatan qoniqarli joriy moliyaviy axborotning yo‘qligi yoki garov hujjatlarining etarli emasligi bilan bog‘liq bo‘lgan tavakkalchilik darajasi ancha yuqori bo‘lgan kreditlarni ifodalaydi. (AV 22.09.2011 y. 632-2-son bilan ro‘yxatga olingan MB Boshqaruvining Qarori tahriridagi xatboshi) (Oldingi tahririga qarang)
SHuningdek quyidagi muammo yoki xususiyatlardan kamida bittasi mavjud bo‘lsa, aktiv to‘lov muddati to‘lgunicha substandart sifatida tasniflanishi mumkin:
a) asosiy to‘lov manbalari qarz to‘lash uchun etarli emas, bank garovga qo‘yilgan mulkni sotish, qarz oluvchining boshqa asosiy mablag‘larini sotish, to‘lanishi lozim bo‘lgan boshqa qarz mablag‘larini qayta moliyalash kabilarni hisobga olgan holda qo‘shimcha to‘lov manbalarini topishi kerak;
b) qarz oluvchining joriy moliyaviy holati yoki uning pul mablag‘larining mo‘ljallanayotgan oqimi majburiyatlarni qoplash uchun etarli bo‘lmagan hollarda;
v) qarz oluvchi kapitali ko‘p darajada etarli bo‘lmagan korxona bo‘lgan taqdirda;
g) ushbu sohaga nisbatan yo‘nalish va istiqbollar barqaror bo‘lmagan holda;
d) kreditlar (aktivlar), garov qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech bo‘lmaganda asosiy qarzning to‘lanmagan summasiga teng bo‘lgan holda (ya’ni kredit qisman ta’minlangan bo‘lsa).
"Substandart" sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarzning to‘lanmagan summasining 25 foiziga teng bo‘lgan zaxiralarni shakllantirishi lozim.
SHubxali. SHubhali kreditlar substandart deb tasniflanuvchi kreditlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘lib, mavjud sharoitda aktivlarning to‘liq qaytarilishini shubha ostiga qo‘yadi va kam ishonchli qilib qo‘yadi. Ziyon ko‘rish ehtimoli yuqori bo‘lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud bo‘lgan ushbu kreditlar sharoit oydinlashguncha "shubhali" deb tasniflanmaydi.
Quyidagi omillarning kamida bittasi mavjud bo‘lsa, aktiv "shubhali" deb, tasniflanishi mumkin:
a) "substandart" aktivlarning hech bo‘lmaganda bironta ko‘rsatkichi, shuningdek ayrim boshqa noqulay tavsiflari mavjud bo‘lsa (bozorda oson sotiluvchan garovning mavjudligi yoki qarz oluvchining bankrot deb e’lon qilinishi);
b) yaqin kelajakda aktivning qisman to‘lanishi ehtimolining mavjudligi, shuningdek ushbu paytda aktivning "umidsiz" deb tasniflanishi zarur emasligi;
v) foizlar va asosiy qarz bo‘yicha to‘lash jadvaliga binoan to‘lanmagan to‘lovlar mavjudligi.
Aktivni "umidsiz" deb tasniflashga imkon beruvchi muhim omillarga quyidagilar kiradi:
- bank aktivlar bo‘yicha ayrim to‘lov turlarini yoki hech bo‘lmaganda, qisman to‘lovlarni oladi;
- bank garovni undirib olish bo‘yicha Huquqiy xatti-harakatlarni qo‘llay boshlaydi va ta’minot sotuvini o‘z vaqtida amalga oshiradi (90 kun ichida);
- qarzdor tomonidan keyinchalik aktivni to‘liq ta’minlaydigan qo‘shimcha ta’minotni taqdim etish harakatlarining amalda boshlanishi.
"SHubhali" deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarz to‘lanmagan summasining 50 foizi miqdorida zaxirani tashkil etishi shart.
Umidsiz deb tasniflangan kreditlarga qaytarilmaydigan kreditlar kiradi. Qiymati juda pastligi tufayli bank aktivlari sifatida ularning Hisobini yuritish maqsadga muvofiq emas, deb Hisoblanadi. Bunday tasniflash kreditlarda umuman Hech qanday tugatiladigan qiymat mavjud emasligini bildirmaydi. Lekin banklar o‘z balanslarida bu qarzdorlikning Hisobini yuritishni davom ettirishlari maqsadga muvofiq emas. Bank garovga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni bartaraf etish choralarini ko‘rishi yoki uni qaytarish choralarini qo‘llashi kerak
Quyidagi muammolar yoki tavsiflarning kamida biri mavjud bo‘lganda aktiv "umidsiz" deb tasniflanadi:
shartnoma jadvaliga muvofiq oraliq to‘lovlarni to‘lash kuni 180 va undan ortiq kunga kechiktirilgan bo‘lsa;
aktiv shartnomada belgilangan muddatda to‘lanmagan bo‘lsa;
sudda ishni ko‘rish jarayonida bo‘lgan aktivlar;
qarz oluvchining yomon moliyaviy aHvoli va to‘lovga qodir emasligi sababli to‘lash muddati uzaytirilgan aktivlar bo‘lsa;
qarz oluvchi va lizing oluvchidan undirilgan mol-mulk bank maqsadlarida foydalanilmaydigan Hamda garovga qo‘yilgan mol-mulkka bo‘lgan Huquqlardan foydalanish yo‘li bilan bank balansiga qabul qilingan kundan boshlab uch oylik muddatda bank tomonidan realizatsiya qilinmagan bo‘lsa.
Aktiv shartnomada belgilangan muddatda qaytarilmasligidan dalolat beruvchi dalillar yoki alomatlar mavjud bo‘lganda ushbu aktiv Ham "umidsiz" deb tasniflanadi
Umidsiz deb tasniflangan aktivlar bo‘yicha bank asosiy qarzning to‘lanmagan summasining 100 foizi miqdorida zaxiralar yaratishi kerak.
Aktivlarni samarali boshkarish kuyidagilardan iborat:
• bank daromadi va xarajati urtasidagi marja kurinishidagi farkning usishi :
• daromad va kredit resurslari tavakkalchiligiga etarli darajada rioya kilish:
• bank aktivlarda % stavkasi uzgarishi bilan % tavakkalchiligini kamaytirish maksadida e’tiborini karatish.
• Bank aktivlarini turli aktivlarga joylashtirish yukori likvidlik darajasini ushlab turish va malum yukori daromad olish extiyojini belgilab beruvchi mavjud konun va tartibga soluvchi aktlardan kelib chikadi. «Likvidlilik- daromadlilik» dillemasini echishga urinishlar aktivlarni boshkarishda 3 usulni keltirib chikaradi.
Tijorat bank aktivlarini boshqarish usullari:

1. 
   Aktivlarni boshqarishning umumiy fond mablag‘lari usuli;
   
2. 
   Aktivlarni taqsimlash metodi;
   
3. 
   Ilmiy boshqarish metodi;
   

Xulosa
Bankning kassali aktivlari asosan daromad keltirmaydigan aktivlar hisoblanadi. SHuning uchun ularning aktivlar umumiy hajmidagi salmog‘ini pasayishi aktivlar daromadliligini oshishiga, ular salmog‘ini oshishi esa aktivlar daromadliligini pasayishiga sabab bo‘ladi. Bank kapitaliga bankning o‘z mablag‘larining asosiy elementlari kiradi, ya’ni qonunchilikka muvofiq tashkil topgan asosiy fondlar, bank faoliyatini ta’minlash maqsadida ichki manbalar hisobiga tashkil topgan rezervlar kiradi.
Bankning o‘z kapitali deganda,- bankning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga, ko‘rilishi mumkin bыlgan zararlarni qoplashga qaratilgan maxsus tashkil qilinadigan fond va rezervlarni tushunimiz kerak. Bank kapitaliga ustav kapitali, rezerv kapitali, ta’sis foydasi, bank ixtiyorida qoldirilgan o‘tgan va joriy yilda taqsimlanmagan foydasi, turli risklarni qoplash uchun tashkil qilingan rezervlar kiradi va u bank faoliyatida muhim funksiyalarni bajaradi. Agar omonatga qo‘yilganligi omonat daftarchasi, omonat sertifikati yoki bank tomonidan omonatchiga berilgan, qonunga muvofiq belgilangan bank qoidalarida va bank amaliyotida qo‘llaniladigan ish muomalasi odatlarida bunday hujjatlar uchun nazarda tutilgan talablarga javob beradigan boshqa hujjat bilan tasdiqlangan bo‘lsa, bank omonati shartnomasining yozma shakliga rioya qilingan hisoblanadi.
Muomala layoqatiga ega bo‘lgan har qanday jismoniy shaxs — o‘z nomiga va boshqa shaxs nomiga omonat qo‘yishi, o‘zining bank omonat hisobvarag‘idagi mablag‘ini o‘zi yoki vakili orqali mustaqil tasarruf etishi, shuningdek, boshqa shaxslar omonat mablag‘larini tasarruf etish uchun vakil bo‘lishi mumkin.Fuqaro omonatchi bo‘lgan bank omonati shartnomasi ommaviy shartnoma deb hisoblanadi.