250 yaşlı İnsan Böyük Rəhbərin on dörd məsumun siyasi həyat və mübarizələrinə dair çıxışlarından seçmələr

On dördüncü fəsil: İmam Kazim (ə)

Həzrət Əbülhəsən Musa ibn Cəfərin (ə) 148-ci ildən 183-cü ilə qədər sürən 35 illik imamət çağı imamların həyatının ən mühüm dövrlərindən biridir. Ən qüdrətli Bəni-Abbas xəlifələrinin ikisi - Mənsur və Harun və onların iki ən zalım şahı olan Mehdi və Hadi bu dövrdə hakimiyyətdə olmuşlar. Xorasanda, Afriqiyyədə, Mosulda, Deyləmdə, Qorqanda, Şamda, Nəsibeyndə, Misirdə, Azərbaycanda və digər yerlərdə çoxlu qiyamlar yatırıldı, böyük İslam məmləkətinin şərq, qərb və şimal sərhədlərində əldə edilən yeni zəfərlər və çoxlu qənimətlər Abbasilərin taxtını daha da möhkəmlətdi.

Bu dövrdə ideoloji və etiqadi məktəblərin bəzisi çox inkişaf etmiş, bəzisi yeni yaranmışdı; düşüncə mühiti ziddiyyətə köklənmiş, hakimlərin əlində bir silaha, xalqın dini və siyasi sayıqlığına isə təhlükəyə çevrilmişdi. Əsl İslam təlimlərinin öndərlərinə və Əli (ə) dəvətinin aparıcılarına ağır şərait yaranmışdı.

Şeir, incəsənət, fiqh, hədis, hətta zahidlik və təqva da hakim qüvvələrin xidmətində duraraq onların sərvət və güc vasitələrini tamamlayırdı. Bu zaman xilafəti nə Bəni-Üməyyə dövrünün sonlarındakı, nə Bəni-Abbas dövrünün ilk on ilindəki, nə də Harunun ölümündən sonrakı dövrdə olduğu kimi ciddi bir təhlükə təhdid etmir, xəlifənin diqqətini dərin və davamlı Əhli-beyt dəvətindən yayındırmırdı.

Bu dövrdə Əhli-beytin və onların sadiq tərəfdarlarının mübarizəsinə, ideoloji və siyasi hərəkətinə inkişaf və davam imkanı verəcək yeganə amil onların yorulmaz fəaliyyəti, təhlükəli mübarizəsi və ilahi üsul olan təqiyyədən istifadə idi. Həzrət Musa ibn Cəfərin (ə) mübarizəsinin heyrətamiz və fövqəladə böyüklüyü də bunda idi.

Qeyd etməliyəm ki, İslam tarixçiləri İmam Musa ibn Cəfərin (ə) həyatını araşdırarkən bu böyük imamın uzunmüddətli həbsindən ibarət olan böyük və misilsiz hadisəyə lazımi diqqət ayırmamış və nəticədə onun mühüm mübarizəsindən xəbərsiz qalmışlar.

35 illik imamlığının hamısını əhatə edən davamlı mübarizə amilinə diqqət yetirmədən bu uca imamın həyatını araşdırmaq, bir-biri ilə əlaqədar olmayan müxtəlif hadisələr haqda fikir bildirmək, onun elmi və mənəvi məqamını incələmək, ailəsi, səhabələri, şagirdləri, elmi-etiqadi mübahisələri və digər məsələlər haqda danışmaq yarımçıq və natamam olar. Bu amili aydınlaşdırandan sonra bu səmərəli həyatın bütün hissələri bir-birinə bağlanır, hər bir məsələnin, hadisənin və hərəkətin mənalandığı aydın, kamil və istiqamətli bir təsvir ortaya çıxır.

Nə üçün həzrət İmam Sadiq (ə) Müfəzzələ buyurur ki, bu gəncin imamlığını yalnız etimadlı şəxslərə de? O, nə üçün Əbdürrəhman ibn Həccaca açıq söyləmədən işarə ilə deyir ki, zireh onun əyninədir; Səfvan Cəmmal kimi yaxın səhabələrə də onu əlamətlə tanıtdırır? Nə üçün öz vəsiyyətnaməsində canişin kimi övladının adını birincisi Mənsur Abbasi, sonra Mədinənin hakimi, sonra isə iki qadının adının qeyd olunduğu dörd nəfərdən sonra çəkir? Belə ki, o həzrətin vəfatından sonra bəzi böyük şiələr bu 20 yaşlı gəncin onun canişini olmasını bilmirlər. Nə üçün "bir məmləkətdə iki xəlifəyə xərac gətirirlər"¹ deyən Harunla yumşaq danışır və bunu inkar edir, amma Həsən ibn Abdullah adlı nüfuzlu və zahid bir kişiyə müraciətlə imamı tanımaqdan danışır, özünün itaəti vacib buyurulan imam olduğunu bildirir?

Nə üçün Harunun sarayında yüksək vəzifə tutan və imamın müridlərindən olan Əli ibn Yəqtinə təqiyyə etməyi əmr edir, Səfvan Cəmmalı isə rejimə xidmət etdiyinə görə qınayır və xəlifə ilə əlaqəsini kəsməyə çağırır? Böyük İslam dünyasında öz dost və tərəfdarları arasında necə və hansı vasitə ilə bu qədər güclü əlaqə qurur və Çinə qədər uzanan bir şəbəkə yaradır?

Nə üçün Mənsur, Mehdi, Harun və Hadi öz dövrlərində onu öldürməyə, həbs etməyə və sürgünə yollamağa təşəbbüs götərirlər? Nə üçün o həzrət 35 illik imamlığının bir hissəsini - bəzi rəvayətlərdən anlaşıldığı kimi - məxfi şəkildə keçirərək Şamın kəndlərində, yaxud Təbəristanın bəzi bölgələrində gizlənir, dövrün xəlifəsi tərəfindən təqib olunur və öz tərəfdarlarına deyir ki, xəlifə mənim haqqımda soruşanda məni tanımadığınızı və harada olduğumu bilmədiyinizi söyləyin?

Nə üçün Harun həcc səfərində o həzrətə çox hörmət edir, başqa bir səfərdə isə sürgünə yollanmasını əmr edir? Nə üçün o həzrət əvvəldə mülayim davranıb Ələviləri həbsdən azad edən Harunun xilafətinin əvvəllərində Fədəki bütün İslam dünyasına şamil edir və xəlifə etirazla deyir ki, onda qalx, gəl mənim yerimdə otur? Və nə üçün həmin mülayim xəlifənin rəftarı bir neçə ildən sonra elə sərtləşir ki, o həzrəti ağır rejimli zindana salır və illərlə həbsdə saxladıqdan sonra buna da dözməyərək cinayətkarcasına zəhərləyib şəhid edir?

Bunlar və İmam Musa ibn Cəfərin (ə) həyatında ilk baxışdan bir-biri ilə əlaqəsiz və bəzən ziddiyyətli görünən yüzlərlə mühüm hadisə o zaman əsl mənasını tapar ki, biz o həzrətin imamlığından şəhidliyinə qədər davam etmiş əsas xətti görək. Bu, imamların 250 illik çağın hamısında müxtəlif formalarda davam edən cihad və mübarizə xəttidir. Bunda məqsəd əvvəla əsl İslamı açıqlamaq, Quranı düzgün təfsir etmək və İslam etiqadlarına dair aydın təsəvvür yaratmaq, ikincisi İslam cəmiyyətində imamət və siyasi hakimiyyət məsələsini başa salmaq, üçüncüsü isə uyğun cəmiyyəti qurmaq, böyük İslam peyğəmbərinin və bütün peyğəmbərlərin ədaləti bərqərar etməkdən, Allaha şərik çıxanları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaqdan və cəmiyyəti Allahın xəlifələrinə, saleh bəndələrinə tapşırmaqdan ibarət olan məqsədini həyata keçirməyə çalışmaqdır.

İmam Musa ibn Cəfər (ə) bütün həyatını bu müqəddəs cihada həsr etmişdi. Onun dərsi, təlimi, fiqhi, hədisi, təqiyyəsi və tərbiyəsi bu istiqamətdə idi. Təbii ki, onun dövrünün öz özəllikləri vardı, cihadı da zamana uyğun idi. İmam Səccadın (ə) dövründən İmam Əsgəriyə (ə) qədər səkkiz imamın hər birinin, yaxud hər bir neçəsinin dövr və mübarizələrində özəl xüsusiyyətləri olmuşdur. Onların həyatı ümumilikdə 250 illik həyatın müxtəlif mərhələlərə bölünən dördüncü dövrünü təşkil edir. (1989)
Yorulmaz fəaliyyət və təqiyyə metodu

Musa ibn Cəfərin (ə) həyatı heyrətamiz və qəribədir. Əvvəla onun yaxınlarına hər şey aydın idi, yaxınları və xüsusi səhabələri arasında nə üçün çalışdığını bilməyən yox idi. Musa ibn Cəfərin (ə) özü də söz, işarə və məxfi işləri ilə bunu digərlərinə göstərirdi. İmamın yaxınlarından olan bir rəvayətçi deyir ki, imam öz otağında oturmuşdu. Mən içəri daxil olanda otaqda üç şey gördüm: Biri cod parçadan qeyri-adi bir paltar idi, döyüş geyiminə bənzəyirdi. Musa ibn Cəfər (ə) bu paltarı geyinmirdi, simvolik bir şey idi. Bundan əlavə, orada tavandan, ya da divardan asılmış bir xəncər və bir Quran vardı.¹ Görün necə gözəl simvollardır! O həzrətin xüsusi səhabələrindən başqa bir kəsin daxil olmadığı otağında bir ideoloji döyüş adamının əlamətləri müşahidə olunur. Xəncər məqsədin cihad olduğunu göstərir. Cod paltar göstərir ki, vasitə sərt hərbi və inqilabi həyatdır. Quran da göstərir ki, bu vasitələrlə və çəkdiyimiz məşəqqətlərlə Quran həyatına nail olmaq istəyirik. Həzrətin düşmənləri də bunu təxmin edirdilər.

Əvvəla Musa ibn Cəfərin (ə) imamlığı ən ağır dövrdə başlandı. Məncə İmam Səccaddan (ə) sonra heç bir dövr bu qədər ağır olmadı. Musa ibn Cəfər (ə) hicrətin 148-ci ilində atası İmam Sadiqin (ə) vəfatından sonra imamlığa çatdı. 148-ci ildə Abbasilər ilk vuruşmaları, daxili ixtilafları və xilafətlərinin əvvəlində Bəni-Abbas arasında yaranan döyüşləri arxada qoymuşdular, onların xilafətini təhdid edən şəxsiyyətləri, məsələn, İmam Həsənin (ə) nəvələri olan Məhəmməd ibn Abdullah ibn Həsən, İbrahim ibn Abdullah ibn Həsən və Abbasilər əleyhinə mübariz və qiymaçılardan ibarət olan digərlərinin hamısını məğlub etmişdilər. Mənsur Abbasinin ölümündən sonra açılan anbarda çoxlu böyük şəxsiyyətlərin cəsədləri peyda oldu. Mənsur Bəni-Həsən, Bəni-Haşim qəbilələrindən, öz qohum və yaxınlarından o qədər məşhur adam öldürmüşdü ki, bir anbar skelet yığılmışdı. Bunların hamısını həll edəndən sonra növbə İmam Sadiqə (ə) çatdı və hiylə qurub onu da zəhərlətdi. Abbasilərin siyasi həyatı üçün başqa heç bir problem qalmamışdı. Mənsurun zahiri iqtidarın zirvəsində durduğu belə bir şəraitdə gənc Musa ibn Cəfər (ə) imam oldu. İmam Sadiqdən (ə) sonra kimə müraciət etməli olduqlarını öyrənmək istəyənlər də onu çətinliklə tapırdılar. İmam onlara tövsiyə edirdi ki, ehtiyatlı olun, məndən söz eşitdiyinizi, təlim aldığınızı, mənimlə əlaqədə olduğunuzu bilsələr, sizi öldürərlər. Musa ibn Cəfər (ə) belə bir şəraitdə imamlığı üzərinə götürdü və mübarizəyə başladı.

Siz Musa ibn Cəfərin (ə) imamlığa çatanda mübarizəyə necə başladığını, nə iş gördüyünü, kimi topladığını, haralara getdiyini, bu 35 ildə hansı hadisələrin baş verdiyini soruşsanız, təəssüf ki, konkret cavab verə bilməyəcəyəm. Bu, İslamın erkən həyatına dair təəssüflü məsələlərdəndir. Bu 35 illik dövrə dair əlimizdə yazılı tarix yoxdur. Buna görə deyirəm ki, kitab yazılmalı, tədqiqat işləri görülməlidir. Hələliksə bəzi pərakəndə materiallar var və bunlardan çox şey anlamaq olar.

Biri budur ki, İmam Musa ibn Cəfərin (ə) 35 illik imamlığı dövründə dörd xəlifə hakimiyyətdə olmuşdur. Biri Mənsur Abbasidir. Musa ibn Cəfərin (ə) imamlığının ilk 10 ilində xəlifə o idi. Ondan sonra oğlu Mehdi xəlifə oldu. O da 10 il hakimiyyətdə qaldı, sonra Mehdinin oğlu Hadi Abbasi bir il xəlifə oldu, ondan da sonra isə Harun ər-Rəşid. Musa ibn Cəfər (ə) Harunun xilafəti zamanı yaşadığı təxminən 12-13 ildə də imamətin təbliği ilə məşğul idi. Bu dörd xəlifənin hər biri Musa ibn Cəfəri (ə) bir növ təzyiq və məşəqqət altında saxladı.

Mənsur imamı məcburən Bağdada çağırdı, daha doğrusu sürgün etdi. Bu qeyd etdiklərim həmin hadisələrin bəzisidir. Musa ibn Cəfərin (ə) həyatında belə hadisə çox olmuşdur. Bunların biri onun Mədinədən Bağdada gətirilməsidir. Onu bir müddət Bağdadda nəzarət altında saxladı. Rəvayətlərdən ona çoxlu problemlər yaradıldığı anlaşılır. Bu birinci dəfəsidir; nə qədər sürməsi də bəlli deyil. Yenə də Mənsurun dövründə güman ki, onu ikinci dəfə İraqda Əbcər adlı bir yerə gətirdilər və bir müddət orada saxladılar. Bəzi rəvayətçilər orada Musa ibn Cəfərlə (ə) görüşmüş və bəzi hadisələri qeyd etmişlər. Mehdi Abbasinin dövründə ən azı bir dəfə onu Mədinədən Bağdada gətirdilər. Rəvayətlərdən məlum olur ki, bir neçə dəfə aparmışlar. Mənim zənnimcə, Mehdinin xilafəti dövründə onu 2-3 dəfə Bağdada çağırmışlar. Bir rəvayətçi deyir ki, mən imamla görüşüb təəssüf və narahtlığımı bildirdim. Buyurdu ki, narahat olma, mən bu səfərdən salamat qayıdacağam, onlar bu dəfə mənə zərər yetirə bilməyəcəklər. Bu da Mehdinin dövrü.

Hadi Abbasinin dövründə də imamı öldürmək məqsədi ilə Bağdada çağırdılar. Xəlifənin ətrafındakı fəqihlərin biri narahat oldu, Peyğəmbər (s) övladının belə zülm görməsinə dözməyib vasitəçilik etdi, Hadi Abbasi də fikrindən daşındı. Məncə Harunun dövründə də imamı bir neçə dəfə Mədinədən ayırmışlar. Qəti bilinən isə budur ki, bir dəfə imamı gətirib müxtəlif yerlərdə, o cümlədən Bağdadda həbsdə saxladılar və axırda Sindi ibn Şahəkin zindanında şəhid etdilər.

Görürsünüz ki, imaməti təbliğ etdiyi, vəzifəsini yerinə yetirdiyi və mübarizəsi ilə məşğul olduğu 34-35 il ərzində Musa ibn Cəfəri (ə) dəfələrlə Bağdada çağırmışlar. Bundan əlavə, dövrün xəlifələri Musa ibn Cəfəri (ə) öldürmək üçün bir neçə dəfə plan qurdular. Mənsurun oğlu Mehdi Abbasi xəlifə olanda öz vəziri, yaxud keşikçibaşı olan Rəbiə dedi ki, Musa ibn Cəfəri (ə) məhv etmək üçün bir şey düşün; onun çox təhlükəli olduğunu hiss edirdi. Qeyd etdiyim kimi, Hadi Abbasi də xəlifəliyinin əvvəlində onu öldürmək qərarına gəldi, hətta bu məqsədlə bir şeir də qoşdu. Şeirdə deyilirdi ki, Bəni-Haşimə güzəşt dövrü bitdi; mən qəti qərara gəlmişəm ki, sizdən heç kəsi sağ qoymayım və məhv edəcəyim birinci şəxs Musa ibn Cəfər (ə) olacaq. Ondan sonra Harun ər-Rəşid də bu işi görmək istəyirdi və gördü də. O, sonda bu böyük cinayəti törətdi. Görün Musa ibn Cəfərin (ə) həyatı necə macəralı keçmişdir!

Bunlardan əlavə, Musa ibn Cəfərin (ə) həyatında aydın olmayan çox zərif məqamlar var. Musa ibn Cəfər (ə) bir müddət məxfi yaşamış, harada olduğu bilinməmişdir. Dövrün xəlifəsi müxtəlif insanlardan Musa ibn Cəfər (ə) haqda soruşur, yerini araşdırırdı, onlar da bilmədiklərini söyləyirdilər. Bir rəvayətə əsasən, Musa ibn Cəfər (ə) bir nəfərə dedi ki, səni çağırıb mənim haqqımda soruşacaqlar, məni gördüyünü inkar et və görmədiyini söylə. Elə də oldu: Musa ibn Cəfərin (ə) yerini soruşmaq üçün onu zindana apardılar.

Siz görün hansı insanın həyatı belə keçə bilər?! Yalnız ibadət hökmlərini deyən, İslamdan danışan, hökumətlə heç bir işi olmayan və siyasi mübarizə aparmayan bir şəxs belə təzyiqlərə məruz qalmaz. Mən hətta bir rəvayətdə gördüm ki, Musa ibn Cəfər (ə) bir müddət Mədinədə olmamışdır; dövrün hakim rejimi tərəfindən təqib olunur, Şam kəndlərində gizlənir, casuslar tərəfindən güdülür, bu kənddən o kəndə, o kənddən bu kəndə gedir, geyimini və görkəmini dəyişirmiş. İmam həmin ərəfədə bir mağara ilə rastlaşır, içəriyə daxil olur və orada bir məsihi ilə söhbət edir; yəni o zaman da həqiqəti bəyan etməkdən ibarət olan ilahi vəzifəsini unutmur. O, məsihi ilə söbhət edir və məsihi müsəlman olur.¹

Musa ibn Cəfərin (ə) macəralı həyatı belə keçmişdir. Siz görün bu həyat necə təlatümlü və həyəcanlıdır. Biz elə bilirik ki, Musa ibn Cəfər (ə) Mədinədə yaşayan məzlum, səssiz və başıaşağı bir kişi olmuşdur, məmurlar onu Bağdada, Kufəyə, yaxud Bəsrəyə gətirib zindana salmış, sonra da zəhərləmişlər, vəssalam. Halbuki belə deyil. O ətrafına çoxlu insanlar toplayıb uzun müddət mütəşəkkil mübarizə aparmışdır. Bütün İslam bölgələrində Musa ibn Cəfəri (ə) sevənlər vardı. Musa ibn Cəfərin (ə) hakim rejimə bağlı olan naxələf qardaşoğlusu Harunla danışanda deyir ki, ey Harun, yer üzündə yalnız sənin xəlifə olduğunu, xalqın yalnız sənə xərac və vergi verdiyini sanma. Əslində iki xəlifə var: biri sənsən, biri isə Musa ibn Cəfər (ə); xalq sənə də vergi və pul verir, Musa ibn Cəfərə (ə) də. Bu bir həqiqət idi. O, bədxahlıqla deyirdi, söz aparmaq istəyirdi, amma dedikləri həqiqət idi. Bütün İslam bölgələrindən Musa ibn Cəfərlə (ə) əlaqəsi olan şəxslər vardı, amma bu əlaqələr açıq silahlı mübarizəyə başlamağa kifayət etmirdi. Nəhayət, növbə Harun ər-Rəşidə çatdı. O zaman İslam məmləkətində qiyam baş verməsə və hakimiyyət təxminən rahat şəkildə işlərini görsə də, Musa ibn Cəfərin (ə) həyat tərzi və təbliğat dairəsi onun fiziki məhvini çətinləşdirirdi. Harun ağıllı və bacarıqlı bir xəlifə idi. Məşhur tarixçi olan Təbəri ehtimalla, yaxud qəti şəkildə deyir ki, Harun ər-Rəşid həcc niyyəti ilə Məkkəyə yola düşdü, amma əsas məqsədi Mədinəyə gedib Musa ibn Cəfəri (ə) yaxından görmək idi. Barəsində bu qədər danışılan, bu qədər dostu, hətta Bağdadda da tərəfdarları olan bu şəxsiyyəti tanımaq, ondan qorxmalı olub-olmadığını bilmək istəyirdi. O, Musa ibn Cəfərlə (ə) bir neçə dəfə görüşdü. Bu görüşlər olduqca əhəmiyyətli və həssas görüşlərdir. Musa ibn Cəfər (ə) bir dəfə güman ki, tanınmaz şəkildə Məscidül-həramda Harunla rastlaşır, onların arasında sərt müzakirə gedir və imam oradakıların qarşısında xəlifənin əzəmətini sındırır. O zaman Harun Musa ibn Cəfəri (ə) tanımır.

Mədinəyə gələndə Harunun imamla bir neçə mühüm görüşü olmuşdur. Mən yalnız işarə vururam ki, tədqiqatçılar ətraflı araşdırsınlar. Harun ər-Rəşid bu görüşlərdə bir müxalif insanı və həqiqi mübarizi ələ almaq üçün lazım olan hər bir işi görür: hədələyir, tamahlandırır və hiyləgərlik edir. (1985)

Eşitmisiniz ki, Harun xəlifə olandan sonra Mədinəyə gəlib Musa ibn Cəfərə (ə) hörmət ifadə etdi. Bu barədə Harunun oğlu Məmunun danışdığı məşhur əhvalat kitablarda yazılıb. Deyir ki, Musa ibn Cəfər (ə) uzunqulaqla gəlib Harunun oturduğu yerə daxil oldu. Uzunqulaqdan enmək istəyəndə Harun and verdi ki, enmə və mənim yanıma qədər belə gəl. Sonra Harun onu hörmətlə qarşıladı. Gedəndə bizə dedi ki, cilovu tutub ötürün. Həmin rəvayətdə Məmun deyir ki, atam Harun hamıya beş min və ya on min dinar bağışlayırdı, Musa ibn Cəfərə (ə) isə yalnız iki yüz dinar verdi. Halbuki söhbət edəndə onun vəziyyətini soruşmuş, o da demişdi ki, çoxlu övladlarım, problemlərim var və məişət vəziyyətim yaxşı deyil. Məncə bu söhbətlər də çox maraqlıdır; bizim üçün çox tanış və tamamilə başadüşüləndir. İnsan Haruna necə deyə bilər ki, bəli, vəziyyətimiz yaxşı deyil, güzəranımız ağır keçir və sair. Bu, əsla dilənmək və alçalmaq deyil. İnsan özü etmiş olsa, bunun nə olduğunu bilər.

Bilirəm ki, zalım rejim dövründə sizin çoxunuz belə etmisiniz və bu tamamilə başadüşüləndir. Hər halda, bu sözlərdən sonra Harun deməli idi ki, məsələn, al bu əlli min dinar da sənin olsun, amma yalnız iki yüz dinar verir. Məmun deyir ki, sonra atamdan nə üçün belə etdiyini soruşdum. Dedi ki, çox pul versəydim, Xorasının əli xəncər tutanlarını səfərbər edib iki yüz min insanı mənim canıma salardı. Bu, Harunun fikridir və o, düzgün anlamışdı. Bəzi adamlar elə bilirlər ki, imama şər atırdı. Xeyr, həqiqət idi. Harunla mübarizə apardığı zaman Musa ibn Cəfərin (ə) pulu olsaydı, çoxları onun kənarında dayanıb vuruşardılar. Biz buna dair nümunələri imamlardan qeyrilərində görmüşük. Harundan öncə Fəxx şəhidi olan Hüseyn ibn Əli və digərləri qiyamlar etmişdilər. Onların işi göstərirdi ki, imamlar öz ətraflarına nə qədər insan toplaya bilərlər. Odur ki, Harun düzgün anlamışdı. (1986)

Orada Musa ibn Cəfərlə (ə) söhbət edərkən deyir ki, siz Əli (ə) ailəsi Fədəkdən məhrum edilmisiz, mən onu sizə qaytarmaq istəyirəm, de görək Fədək haradır, əhatəsi nə qədərdir? Bəllidir ki, bu bir hiylə idi. O, Peyğəmbər (s) ailəsinin məhrum edildiyi haqqını qaytarmaqla özünə hörmət qazanmaq istəyirdi. İmam dedi ki, çox gözəl, qaytarmaq istəyirsənsə, mən yerini müəyyən edərəm. Sonra başlayır Fədəkin ərazisini təyin etməyə. İmam Musa ibn Cəfərin (ə) Fədək üçün təyin etdiyi sahə ozamankı bütün İslam dünyasını əhatə edirdi. Fədək budur, sən bizim ozamankı mübahisəmizin bir bağ və bir neçə xurma ağacı üstündə olduğunu düşünürsənsə, çox sadəlövhsən. O zaman da bizim problemimiz bir neçə xurma ağacı və Fədək bağı deyildi. Söhbət Peyğəmbər (s) canişinliyi və İslam hakimiyyətindən gedirdi. Lakin o zaman düşünürdülər ki, Fədəki almaqla bizi bu hüquqdan tam məhrum edə bilərlər. Biz buna görə bu məsələ üzərində israrla dayanırdıq. Bu gün sənin bizdən qəsb etdiyin isə Fədək bağı deyil, İslam cəmiyyəti və İslam ölkəsidir. Musa ibn Cəfər (ə) dörd tərəfi təyin edib deyir ki, Fədək budur, vermək istəyirsənsə, ver. Yəni orada açıq şəkildə hakimiyyət və xilafət iddiasını ortaya qoyur. (1985)

Dedi ki, Fədəkin hüdudlarını təyin et, onu sənə qaytarım. İmam əvvəlcə bundan imtina etdi, sonra buyurdu ki, tam şəkildə versən, alaram. O dedi ki, çox yaxşı, hüdudlarını müəyyən et. Çox maraqlıdır ki, həzrət onun hüdudlarını təyin edərək deyir: "Bir tərəfi Ədəndir". Bunlar Mədinədə, ya da Bağdadda oturub söhbət edirlər. Deyir ki, bir tərəfi Ərəbistan yarımadasının sonu olan Ədəndir. Bunu deyəndə Harunun rəngi dəyişdi. Sonra buyurdu ki, bir tərəfi Səmərqənddir. Bu zaman Harunun rəngi qızardı. Buyurdu ki, üçüncü tərəfi Tunisdir. Bu zaman Harun ər-Rəşidin rəngi qaraldı. Dedi ki, maraqlıdır! Sonra buyurdu ki, dördüncü tərəfi dənizlərin kənarı, adalar, misal üçün, Aralıq dənizidir və sair. Harun ər-Rəşid dedi ki, bəs bizə nə qaldı; onda qalx gəl, mənim yerimdə əyləş. İmam Kazim (ə) buyurdu: "Sənə dedim ki, hüdudlarını təyin etsəm, qaytarmayacaqsan". Rəvayətçi deyir ki, bu zaman Harun ər-Rəşid onu öldürmək qərarına gəldi.¹ (1986)

Harun ər-Rəşid Mədinədə Peyğəmbərin (s) məqbərəsinə daxil oldu. O, xəlifənin ziyarətinə tamaşa edən müsəlmanlara özünü göstərmək və Peyğəmbərlə (s) qohum olduğunu bildirmək üçün qəbrə yaxınlaşıb belə salam verdi: "Salam olsun sənə, ey əmioğlu!" O bununla özünün Peyğəmbərin (ə) əmisi oğlu olduğunu bildirmək istəyirdi. Musa ibn Cəfər (ə) dərhal qəbrin önündə dayanıb dedi: "Salam olsun sənə, ey ata!" Yəni Peyğəmbər (s) sənin əmin oğludursa, mənim atamdır. İmam həmin məclisdə Harunun hiyləsini puça çıxardı.

Harun ər-Rəşidin ətafında olanlar da xilafət üçün ən böyük təhlükənin Musa ibn Cəfərdən (ə) ibarət olduğunu duydular. Hakimiyyətə yaxın adamlardan biri orada dayanmışdı. Gördü ki, uzunqulağa minmiş bir şəxs sadə şəkildə, zadəgan olduğundan xəbər verəcək qiymətli bir ata minmədən oraya gəldi və gələn kimi yolu açdılar. Zənnimcə bu hadisə həmin səfərdə Mədinədə baş verdi. Soruşdu bu kimdir ki, hamı ona hörmət göstərdi və xəlifənin ətrafındakılar ona yol açdılar. Cavab verdilər ki, bu, Musa ibn Cəfərdir (ə). İmamın adını eşidən kimi dedi ki, bu axmaqlığına görə vay olsun Bəni Abbasa! Onların ölümünü istəyən, hökumətlərini devirəcək adama belə hörmət edərlər?! Onlar bilirdilər ki, Musa ibn Cəfər (ə) xilafətə çox elmli, təqvalı, düzgün olan və onu tanıyan hər kəsin bundan xəbərdar olduğu böyük bir rəhbər qədər təhlükəlidir. İslam dünyasının hər bir tərəfində onun heç kimdən qorxmayan şücaətli dostları, sevənləri var. Buna görə də Harunun zahiri əzəməti önündə belə qorxmadan danışır.

Bütün İslam dünyasında tərəfdarları, İslam hökuməti və İslam quruluşu üçün planı olan belə bir mübariz, mücahid və Allaha güvənən şəxsiyyət Harunun hakimiyyətinə ən böyük təhlükədir. Buna görə Harun bu təhlükəni önündən götürmək qərarına gəldi. O, siyasətcil adam idi, bu işi birdəfəyə görmədi. Əvvəlcə dolayı yolla bu işi görmək istədi, sonra gördü ki, yaxşısı budur onu həbs etsin, bəlkə zindanda onunla bazarlıq edə, ona imtiyaz verə və ya təzyiq altında təslim edə bilər. Bu məqsədlə Musa ibn Cəfərin (ə) həbsinə fərman verdi. Mədinə əhalisinin qıcıqlanmaması və Musa ibn Cəfərin (ə) taleyinin necə olmasını bilməmələri üçün iki karvan hazırlayıb birini İraqa, birini isə Şama sarı yolladılar və əhali onun haraya aparıldığını bilmədi. Onu xilafətin paytaxtı Bağdada gətirib zindana saldılar. Bu dustaqlıq uzun çəkdi. Qəti olmasa da, ehtimal var ki, imamı bir dəfə zindandan azad edib, yenidən tutdular. Qəti olan budur ki, sonuncu dəfə imamı öldürmək məqsədi ilə tutdular və bu işi gördülər.

İmam Musa ibn Cəfər (ə) zindanda da işıqlı məşəl kimi özünün bütün ətrafına nur saçır. Baxın, haqq budur. İslam təfəkkürü və Qurana əsaslanan mübarizə belə bir şeydir, heç zaman, ən ağır şəraitlərdə belə dayanmır. Musa ibn Cəfər (ə) bu işi gördü. Bu haqda çoxlu əhavalat və rəvayətlər var. Siz bilirsiniz ki, məşhur Sindi ibn Şahək çox güclü və qəddar zindanban, Bəni-Abbasın muzdurlarından və xilafətə sadiq qüvvələrdən idi. İmam Musa ibn Cəfərin (ə) zindanbanı o idi; öz evində çox ağır şəraitli bir zirzəmidə imamı dustaq etmişdi. Sindi ibn Şahəkin ailəsi bəzən bir bacadan zindana baxıb Musa ibn Cəfərin (ə) ağır vəziyyətindən təsirlənirdilər, ürəklərində Əhli-beytə sevgi yaranırdı. Sindinin övladlarından olan Kəşacim Şiə məzhəbinin böyük şəxsiyyətlərindəndir. Sindidən iki, yaxud bir nəsil sonra yaşamış bu insan öz dövründə ən böyük Şiə ədiblərindən, şairlərindən olmuşdur. Bunu hamı qeyd etmişdir; adı Kəşacim Sindidir.

Musa ibn Cəfərin (ə) məhbəs həyatı belə keçmişdir. Dəfələrlə gəlib onu hədələmiş, vədlər vermiş, razı salmağa çalışmışlar. O isə ilahi qüdrətlə, Allaha və onun lütfünə sığınmaqla müqavimət göstərmişdir. Həmin müqavimət bu günə qədər Quranı və İslamı qorumuşdur. Bilin ki, biz bu gün imamlarımızın azğın cinahlar qarşısında müqavimətləri sayəsində həqiqi İslamı tapa bilirik. Onların sayəsində bu gün müsəlmanlar və bəşər nəsilləri Şiə və hətta Əhli-sünnə kitablarında İslam, Quran və Peyğəmbər (s) sünnəsi adlı bir şey görürlər. Əgər bu 250 il boyu imamların çətin mübarizələri olmasaydı, bilin ki, Bəni-Üməyyə və Bəni-Abbas dövrlərinin muzdur yazar və natiqləri İslamı tədricən dəyişib əvəzləyərdilər və bir-iki əsrdən sonra İslamdan heç bir şey qalmazdı; Quran ya qalmazdı, ya da təhrif olunardı. Bu uca bayraqlar, işıqlı məşəllər və hündür minarələr tarixdə yaşayıb İslamın şüasını ətrafa elə saçdı ki, təhrif etmək və qaranlıq mühitdə həqiqətləri dəyişdirmək istəyənlər buna imkan tapmadılar. İmamların şagirdləri yalnız şiələr deyil, bütün İslam firqələrindən olmuşlar. Şiə amalına, yəni imamətə etiqad bəsləməyən çoxlu insanlar imamlara şagirdlik etmiş, onlardan təfsir, Quran, hədis və Peyğəmbər (s) sünnəsini öyrənmişlər. İslamı bu günə qədər bu müqavimətlər saxlamışdır.

Nəhayət, Musa ibn Cəfəri (ə) zindanda zəhərlədilər. İmamların həyatının acı hadisələrindən biri Musa ibn Cəfərin (ə) şəhid edilməsidir. Bu işdə də insanları aldatmaq istəyirdilər. Sindi ibn Şahək son günlərdə Bağdaddan bir qrup məşhur şəxsiyyəti imamın yanına gətirdi, göstərdi ki, baxın, vəziyyəti normaldır, problemi yoxdur. İmam orada buyurdu ki, bunlar məni zəhərləmişlər. İmamı bir neçə xurma ilə zəhərlədilər. Boynunda, əlində və ayağında ağır zəncirlər olduğu halda böyük, məzlum və əziz imamın ruhu zindanda ruhani aləmə qovuşdu, o, şəhid oldu.

Yenə də qorxurdular. İmam Musa ibn Cəfərin (ə) cənazəsindən də, qəbrindən də qorxurdular. Musa ibn Cəfərin (ə) cənazəsini zindandan çıxaranda deyirdilər ki, bu, hakimiyyət əleyhinə qiyam etmiş adamdır. Onun şəxsiyyətini kölgədə qoymaq üçün bu sözləri deyirdilər. Bağdadın vəziyyəti rejim üçün o qədər etimadsız idi ki, Bəni-Abbas zadəganlarından və Harunun əmisi oğlu olan Süleyman ibn Cəfər ibn Mənsur Abbasi bu vəziyyətin onlar üçün problem yarada biləcəyini görüb üzərinə başqa bir rol götürdü. O, Musa ibn Cəfərin (ə) cənazəsini qiymətli kəfənə bürüdü. Onu hörmətlə Bağdadın yaxınlığındakı Qüreyiş qəbiristanında, bu gün Kazimeyn kimi məşhur olan yerdə dəfn etdi. Musa ibn Cəfərin (ə) cihad və mübarizə dolu həyatı bununla sona çatdı. (1985)