28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
MUSTAXKAMLASH UCHUN SAVOLLAR 
 
1.
Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi hisobi qanday buxgalteriya 
yozuvlari yoziladi? 
2.
Jamgarilgan foyda (to’lanmagan zarar hisobi qanday? 
3.
Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasining rezerv kapitalini yaratishga 
yunaltirilishi qanday buxgalteriya yozuvlari yoziladi7 
4.
Hisobot yilining taqsimlanmagan foydasining jamgarma foydasiga 
o’tkazlishi qanday buxgalteriya yozuvlari yoziladi? 
5.
Hisobot yilida ko’rilgan zararning qanday buxgalteriya yozuvlari 
yoziladi? 

---

193 
MAVZU YUZASIDAN TAVSIY ETILADIGAN ADABIYOTLAR: 
1.
M.Ostanaqulov «Bux. hisobi nazaryasi » Darslik Toshkent 2007 y.
2. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari. Toshkent-2004. 
3. Sanaev N,Xasanov B, To’laev A, Sanaev G. Buxgalteriya hisobi 
asoslari. Kasb-xunar kollejlari uchun darslik Toshkent-2005. 
4. Sanaev N,Xasanov B, Buxgalteriya hisobi asoslari. Masalalar to’plami
Toshkent-2005. 
5. G.Sanaev. Bux. hisob. asoslari. Darslik Toshkent – 2005 y.
 
37-MAVZU: BUXGALTERIYA HISOBINI KONTSEPSTIYASI VA 
TAMOYILLARI. 
(ma’ruza 2 soat)
 
REJA: 
1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobining o’rni va roli. 
2. Buxgalteriya hisobida, xalqaro andozalarga asoslangan milliy andozalarni 
ishllashning zarurligi. 
3. Buxgalteriya hisobining konsepsiyasi va tamoyillari. 
 
Tayanch iboralar:
Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteruya hisobining 
o‘rni va roli. Buxgalteruya hisobida, halqaro andozalarga asoslangan milliy 
andozalarni qo‘llashning zarurligi. Buxgalteriya hisobining konsepsiyasi va 
tamoyillari. 
1996 yil 12 sentyabrdan amalga kiritilgan Buxgalteriya hisobi Qonuni 
Respublikamiz hisob tizimining asosiy qonuni hisoblanadi. Respublikaning bozor 
iqtisodiyotiga bosqichma - bosqich o’tish tajribasi shuni ko’rsatadiki endilikda 
xalqaro hisob qoidalariga asoslangan hisob va moliyavii hisobotvi tuzish 
tamoyillariga e'tiborni yaratish zarur. Uzbekiston Respublikasi Vazirlar 
Maxkamasining 1994 yil 26 martdagi 164-sonli "O’zbekiston Respublikasida 
buxgalteriya hisobi va hisoboti tshgrisidagi Nizomni tasdiqlash to’g’risida"gi 
qarori bilan qabul qilingan va amalga kiritilgan Nizom buxgalteriya qonunchiligiga 
1995 - 1998 yillar davomida kiritilgan o’zgarishlar qilinishi munosabati bilan 
hamda Respublikamiz hisob siyosatini xalqaro hisob andozalari darajasiga 
yetkazish maqsadlarida qayta ko’rib chiqish zaruriyatini keltirib chiqardi. Shu 
maqsadlarda, 
hamda 
hisob 
sistemasini 
mustaxkamlash 
maqsadlarida 
Respublikamiz yetakchi mutaxassislari ishtirokida buxgalteriya hisobi milliy 
andozalari tayyorlanib, Adliya Vazirligi tomonidan tasdiqlandi. 
1999 yil 5 fevralda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 54-
sonli "Maxsulot (ishlar, dizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi 
va moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi Nizomni tasdiqlash 
to’gisidagi qarori bilan 1999 yilning 1 yanvaridan boshlab, 1994 yil 26 martdagi 
164-sonli qaror bilan tasdiqlangan Nizom uz kuchini yo’qotdi. Respublikadagi 

---

194 
barcha yuridik korxonalar 1999 yil 1 yanvaridan boshlab buxgalteriya hisobining 
tasdiqlangan va amalga kiritilgan (amalga kiritilmoqda) milliy andozalari asosida 
olib borishlari lozim. 
Ushbu andozalarni qo’llash amaliyotini ko’rib chiqishda dastlab moliyaviy 
hisobotni tayyorlash va taqdim etishning konseptual asoslaridan boshlash lozim. 
Ushbu konseptual asos O’zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi 
to’gisidagi Qonuni asosida ishlab chiqilgan va foydalanuvchilarda moliyaviy 
hisobotni tayyorlash va taqdim etish tartibini belgilab beradi. Konseptual asosni 
o’rganishda dastlab quyidagi itisodiy terminlar mazmunini yoritish kerak. 
Jumladan: Moliyaviy hisobot deganda-qanday xo’jalik yurituvchi sub'ektning 
ma'lum bir davrdagi faoliyatini ko’rsatuvchi moliyaviy axborotni taqdim etish 
usuli tushuniladi. Moliyaviy hisobotni maqsadi- xo’jalik yurituvchi sub'ektning 
moliyaviy axvoli uning faoliyat ko’rsatkichlari to’gisida hamda pulmablag’’lari 
xarakati haqida iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun foydalanuvchilar keng 
doirasiga zarur bo’lgan axborotni taqdim etish hisoblanadi. 
Moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar deganda, doimiy va bo’lg’usi 
investorlar kreditorlar maxsulot yetkazib beruvchilar, xaridorlar, xodimlar, 
shuningdek xukumat muassasalari vazirliklar, idoralar, jamoatchilik va boshqa 
manfaatdor foydalanuvchilar tushuniladi. Ushbu konseptual asosda quyidagi 
moliyaviy hisobotning tamoyillari ham keltirilgan.
Moliyaviy hisobot deganda-qanday xo’jalik yurituvchi sub'ektning ma'lum bir 
davrdagi faoliyatini ko’rsatuvchi moliyaviy axborotni taqdim etish usuli 
tushuniladi. Moliyaviy hisobotni maqsadi- xo’jalik yurituvchi sub'ektning 
moliyaviy axvoli uning faoliyat ko’rsatkichlari tugrisida hamda pul mablag’lari 
harakati haqida iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun foydalanuvchilar keng 
doirasiga zarur bo’lgan axborotni taqdim etish hisoblanadi. Moliyaviy hisobotdan 
foydalanuvchilar deganda, doimiy va bo’lgusi investorlar kreditorlar maxsulot 
yetkazib beruvchilar, xaridorlar, xodimlar, shuningdek xuqumat muassasalari 
vazirliklar, idoralar, jamoatchilik va boshqa manfaatdor foydalanuvchilar 
tushuniladi. Ushbu konseptual asosda quyidagi moliyaviy hisobotning tamoyillari 
ham keltirilgan.
-hisoblash tamoyili, daromadlar va xarajatlar buxgalteriya hisobida etirof etiladi va 
kelgan davrda tushushi yoki paydo bo’lishiga qarab (pul mablag’larini olish yoki 
tulash asosida emas) moliyaviy hisobotlarda aks ettiriladi. 
-ikki yoklama yozuv tamoyili, ikki yoqlama yozuv usulida hisob-kitobni 
yuritish deganda shu narsa tushuniladiki, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ikki
yoqlama yozuv tizimi asosida buxgalteriya operasiyalarini qayd etishi 
kerak, ikki yoqlama yozuv shundan iboratki, bitta operasiya bo’yicha bitta
summaning o’zi buxgalteriya hisobining ikkita hisob varaqlarida, yani 
bittasining debetida va boshqasining kreditida aks ettiriladi. 
- 
uzluksizlik tamoyili, xo’jalik yurituvchi sub’ekt uzluksiz ishlaydigan,
yani belgilangan kelajakda ishlashni davom ettiradigan sub’ekt deb
hisoblanadi. Uning o’z faoliyatini tugatish yoki faoliyat qo’lamini ancha
qisqartirish niyat ham, zarurati ham yo’q deb taxmin qilinadi. 

---

195 
--xo’jalik operasiyalar aktivlar va passivlarni pul bilan baxolash, barcha
operasiyalar va voqealar moliyaviy hisobotlarda axborotlarni 
umumlashtirish maqsadida pul bilan badolanadi. 
-ishonchlilik, axborot, unda jiddiy xatolar va taxminlar bo’lmasa va 
unga
foydalanuvchilar asoslanishsa, ishonchli bo’ladi, extietkorlik, qarorlar qabul 
qilishda extiyotkorlik qoidasiga rioya qilish aktivlar va daromad qaytadan 
baxolanmasligi, majburiyatlar yoki xarajatlar esa yetarlicha baxolanmasligiga yo’l 
quymaslik maqsadida noaniqlik sharoitida baxo chiqarish uchun zarurdir. 
--mazmunning shakldan ustunligi, agar hisob kitob hujjatlarida va moliyaviy 
hisobotda axborot operasiyalar va voqealarning mazmunini ishonchli darajada aks 
ettirsa, bunday axborot uning xuquqiy shakli bilangina emas, balki moxiyati va 
iqtisodiy realligi bilan muvofiq holda hisobga olinishi va taqdim etilishi zarur. 
--ko’rsatkichlarni qiyosiyligi, moliyaiy axborot foydali va mazmunli bo’lishi 
uchun, bir hisobot davridagi axborot boshqa hisobot davridagisi bilan 
qiyoslanadigan bo’lishi kerak. Foydalanuvchilar xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
moliyaviy hisobotni tayyorlashda foydalanadigan hisob-kitob siyosatidan, ana shu 
siyosatdagi barcha o’zgarishlardan va shunday o’zgarishlarning natijalaridan
habardor bo’lishlari lozim. 
Moliyaviy hisobotdagi betaraflik, moliyaviy hisobotda beriladigan axborot 
ishonchli bo’lishi uchun taxminlardan mustaqil bo’lishi lozim: 
--hisobot davrida daromadlar bilan xarajatlarning muvofiqligi, hisobot davrida 
bo’lgan daromadlar bilan xarajatlarning muvofiqligi shuni anglatadiki, mazkur 
davrda ushbu hisobot davridagi daromadlarni olinga asos bo’lgan xarajatlargina 
aks ettiriladi. Agar daromadlar bilan xarajatlarning o’rtasidagi bevosita bog’liqlikni 
o’rnatish qiyin bo’lsa, xarajatlar biron-bir taksimlash tizimiga muvofiq bir necha 
hisobot davrlari o’rtasida taqsimlanadi. Bu masalan, bir necha yilga 
taqsimlanadigan amortizasiya xarajatlariga ta’luqlidir. 
--aktivlar va majburiyatlarni haqiqiy baxosi, aktivlar va majburiyatlarning
haqiqiy
baxolash qoidasi shundan iboratki, ularning tannarxi yoki sotib
olish qiymati asosiy baxodir. Standartlarda ko’zda tutilgan ayrim xollarda 
haqiqiy baxo sotib olish qiymatidan farq qilishi mumkin. 
--tushunarlilik, moliyaviy hisobotlarda berilayotgan axborot 
foydalanuvchilarga tushunarli bo’lishi kerak, ahamiyatlilik, moliyaviy axborot 
foydalanuvchilar qarorlar qabul qilish jarayonida ularning extiyojlarini qondirish 
va ularga operasion, moliyaviy va xo’jalik faoliyatiga baxo berishda ko’maklashish 
uchun ahamiyatli bo’lishi kerak. 
--jiddiylik, agar axborotni kiritmaslik yoki noto’g’ri taqdim etish axborotdan 
foydalanuvchilarning moliyaviy hisobot asosida qabul qilingan iqtisodiy
qarorlariga ta'sir etsa, u jiddiy hisoblanadi. Axborotlarning ahamiyatiga uning
moxiyati dam, shuningdek uning qimmati (jiddiyligi) ham ta’sir o’tkazishi 
mumkin. 
--haqqoniy va holis taqdim, moliyaviy hisobotlar foydalanuvchida xo’jalik
yurituvchi subektning moliyaviy axvoli, operasiyalar natijalari, pul

---

196 
mablag’lari xarakati to’g’risida xaqqoniy va xolis tasavvur yaratishi kerak, 
tugallanganlik, moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta’minlash maqsadida 
axborot yetarlicha to’la hajmda taqdim etilishi kerak, izchillik, hisob siyosati bir 
davrdan ikkinchi davrga izchil o’tkazilib boradi, deb hisoblanadi. Foydalanuvchilar 
xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy axvolidagi o’zgartirish tamoyilini 
belgilash uchun har hil hisobot davrida ularning moliyaviy hisobotlarini takdoslash 
imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak. 
--o’z vaqtida taqdim, hisobot axborotlarining asosiz darajada kechiqtirilishi bilan
u uzining iqtisodiy ahamiyatini yo’qotadi. Axborotni o’z vao’tida
taqdim etish uchun bitimning yoki boshqa voqeaning barcha jixatlari 
malum bulgunga qadar hisobotga zarurat paydo bo’lishi mumkin, bu esa
uning ishonchliligini buzadi. Boshqa tomondan, agar hisobot barcha jixatlar 
malum bulgunicha kechiqtirilsa,xatto eng ishonchli axborot ham
foydalanuvchilarga katta foyda keltirmaydi, chunki ular ilgariroq qror
qabul qilishga majbur bo’ladilar. Ahamiyatlilik bilan ishonchlilik urtasida 
mutanosiblikka erishish maqsadida iqtisodiy qarorlarni qabul
qilishda foydalanuvchilarning extiyojlarini qanday qilib eng yaxshi tarzda 
qondirish masalasini hal etish kerak. Aktivlar - xo’jalik yurituvchi sub'ektlar 
qiymati baxosiga ega bo’lgan moddiy, shu jumladan pul mablag’lari, debitorlik 
qarzlari va nomoddiy mulkdir. Majburiyatlar - xo’jalik yurituvchi sub'ektning 
boshqa yuridik va jismoniy shaxslar oldida joriy mas’uliyatli ekanligini 
ifodalaydi.Xususiy sarmoya - ustav, qushilgan, rezerv sarmoyadan va 
taqsimlanmagan foydadan iborat. Rezervlar-xo’jalik yurituvchi sub'ektning va 
kreditorlarni zaralari oqibatlarida qushimcha tarzda himoya qilishni ta'minlash 
uchun rezervlarni vujudga keltirish. Daromadlar - xo’jalik yurituvchi sub'ektning 
asosiy va asosiy bo’lmagan faoliyatdan olingan daromadlarni uz ichiga oladi. 
Xarajatlar - mulkni ishlab chiqarishni boshqarish bilan, hamda maxsulot sotish, 
ishlarni bajarish xizmatlar ko’rsatish va zararlar bilan bog’liq xarajatlarni o’z 
ichiga oladi.