28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Muammo:
 Oborot 
qaydnomalarining nazorat 
uchun ahamiyatini anglab 
olish.

---

39 
Sintetik schyotlar oborot qaydnomasi. 
1- aprel 2003 yil. 
11- jadval 
 
№ 
Schyotlar nomi 
shifri Oy 
boshiga 
qoldiq 
Oy 
davomida 
oborot 
Oy oxirgi qoldiq 
 
 
 
D-t 
K-t 
D-t 
K-t 
D-t 
K-t 
1 
2 
3 
4 
5 
Asosiy vositalar 
Materiallar 
Kassa 
Mol etkazib beruvchilar va 
pudratchilar bilan hisob-
kitoblar 
Kreditorlar 
01 
10 
50 
60 
76
 
150000 
300000 
150
 
 
 
 
 
 
350000 
100150
 
100000 
80000 
20000 
50000 
40000 
18000 
50000 
42000 
200000 
340000 
2150 
400000 
142150 
 
Jami:
450150 
450150 
200000 
200000 
542150 
542150 
 
9-jadval maolumotlaridan ko’rinib turibdiki, sintetik schyotlar oborot 
qaydnomasida uch juft summalari bir biriga teng ustunlar mavjud. 
Birinchi juft tenglik: to’rtinchi ustun summalarining jami, beshinchi 
ustun summalarining jamiga teng bo’lishi kerak. Bu tenglik o’tgan hisobot 
davrining balansidan yoki xo’jalik mablag’’lari va ularning tashkil topish 
manbaalarining tengligidan kelib chiqadi. CHunki, schyotlarning oy boshiga 
qoldig’i o’tgan hisobot davrining balansidan olib yoziladi. 
Ikkinchi juft tenglik: oltinchi ustun summalarining jami, ettinchi ustun 
summalarining jamiga teng bo’lishi kerak. Bu tenglik xo’jalik 
operatsiyalarini buxgalteriya hisobi schyotlarida ikkiyoqlama yozish usulidan 
kelib chiqadi. Bunda har bir xo’jalik operatsiyasi bir schyotning debetiga, 
ikkinchi bir schyotning kreditiga teng summalarda yoziladi. SHuning uchun 
barcha schyotlarning debet oborotlari summasining jami ularning kredit 
oborotlari summasining jamiga teng bo’ladi.
Uchinchi juft tenglik esa, birinchi va ikkinchi juft tenglik laridan kelib 
chiqadi.
Agar to’rtinchi va beshinchi ustun tengliklari buzilsa, unda yo’l 
qo’yilgan xatolik quyidagicha topiladi: 
1.
Oborot qaydnomasining to’rtinchi, beshinchi ustun jamlari yana bir bor 
jamlab chiqiladi. Agar arifmetik qo’shishda xatolikka yo’l qo’yilgan 
bo’lsa, xatolik topiladi; 
2.
Schyotlarning oy boshiga qoldig’ini oborot qaydnomasiga yozib chiqish 
tekshirib ko’riladi. Agar schyotlarning oy boshiga qoldig’ini oborot 
qaydnomasiga ko’chirib yozishda xatolikka yo’l qo’yilgan bo’lsa, xatolik 
topiladi. 
3.
O’tgan hisobot davr balansidan schyotlarning oy boshiga qoldig’i to’g’ri 
ko’chirib yozilganligi tekshirib ko’riladi. Agar schyotlarning oy boshiga 
qoldig’ini o’tgan hisobot davr balansidan ko’chirib yozishda xatolikka yo’l 
qo’yilgan bo’lsa, xatolik topiladi.
Agar oltinchi va ettinchi ustun tengliklari buzilsa, unda yo’l qo’yilgan 
xatolik quyidagicha topiladi: 

---

40 
1.
Oborot qaydnomasining oltinchi va ettinchi ustun jamlari yana bir bor 
jamlab chiqiladi. Agar arifmetik qo’shishda xatolikka yo’l qo’yilgan 
bo’lsa, xatolik topiladi; 
2.
Schyotlarning oy davomidagi debet va kredit oborotlarini oborot 
qaydnomasiga yozib chiqish tekshirib ko’riladi. Agar schyotlarning oy 
davomidagi debet va kredit oborotlarini oborot qaydnomasiga yozib 
chiqishda xatolikka yo’l qo’yilgan bo’lsa, xatolik topiladi. 
3.
Buxgalteriya hisobi schyotlarining debet va kredit oborotlarining jami 
qayta hisoblab ko’riladi. Agar schyotlarning oborotlarini jamlashda 
arifmetik xatolikka yo’l qo’yilgan bo’lsa, xatolik topiladi. 
4.
Xo’jalik operatsiyalari bo’yicha tuzilgan provodkalarni buxgalteriya hisobi 
schyotlariga teng summalarda yozib chiqish tekshirib ko’riladi. Agar 
provodkalarni buxgalteriya hisobi schyotlariga yozib chiqishda xatolikka 
yo’l qo’yilgan bo’lsa, xatolik topiladi. 
Agar sakkizinchi va to’qqizinchi ustun tengliklari buzilsa, unda yo’l 
qo’yilgan xatolik quyidagicha topiladi: 
1.
Oborot qaydnomasining sakkizinchi va to’qqizinchi ustun jamlari yana bir 
bor jamlab chiqiladi. Agar arifmetik qo’shishda xatolikka yo’l qo’yilgan 
bo’lsa, xatolik topiladi; 
2.
Schyotlarning oy oxiriga qoldig’ini oborot qaydnomasiga yozib chiqish 
tekshirib ko’riladi. Agar schyotlarning oy oxiriga qoldig’ini oborot 
qaydnomasiga ko’chirib yozishda xatolikka yo’l qo’yilgan bo’lsa, xatolik 
topiladi. 
3.
Schyotlarning oy oxiriga qoldig’i summalar to’g’ri topilganligi qayta 
tekshirib ko’riladi. Agar schyotlarning oy oxiriga qoldiqlarini hisoblashda 
xatolikka yo’l qo’yilgan bo’lsa, xatolik topiladi. 
Sintetik hisob schyotlari bo’yicha oborot qaydnomalarni tuzishdan oldin 
ayrim sintetik schyotlar bo’yicha ochilgan va yuritilgan analitik schyotlar 
bilan o’sha sintetik schyot maolumotlarining mosligi tekshirib ko’riladi. 
Buning uchun sintetik schyotga tegishli bo’lgan analitik schyotlarning oborot 
qaydnomasi tuzib chiqiladi. 
Analitik schyotlarning oborot qaydnomasi quyidagi maolumotlarni 
o’zida aks ettiradi: 
1.
Oy boshiga qoldiq (natural va qiymat o’lchovlarida); 
2.
Kirim (natural va qiymat o’lchovlarida); 
3.
CHiqim (natural va qiymat o’lchovlarida); 
4.
Oy oxiriga qoldiq (natural va qiymat o’lchovlarida); 
Analitik schyotlarning oborot qaydnomasiga, analtik schyotlarning 
quyidagi maolumotlari natural va qiymat o’lchovlarida ketma-ket yozib 
chiqiladi: oy boshiga qoldiq, kirim, chiqim, oy oxiriga qoldiq. 
Analitik hisob schyotlarining oborot qaydnomasini maolumotlarini 
jami, tegishli sintetik schyotning quyidagi maolumotlariga teng bo’lishi 
kerak. 
1.
Oy boshiga qoldiq, Oy boshiga qoldiqqa; 
2.
Kirim, debet oborotga; 
3.
CHiqim, kredit oborotga; 

---

41 
4.
Oy oxiriga qoldiq, Oy oxiriga qoldiqqa. 
Sintetik va analitik schyotlari bo’yicha oborot qaydnomalardan 
tashqari amaliyotda sintetik schyotlar bo’yicha shaxmat oborot 
qaydnomalaridan ham foydalaniladi. Ularning mohiyati shundaki, bu 
qaydnomalar schyotlardagi qoldiqlar va oborotlar yig’indisini ko’rsatibgina 
qolmas dan balki, ularning mazmunini va schyotlarning o’zaro bog’lanishini 
ham aks ettiradi (2- jadval). 
Ammo shaxmat oborot qaydnomalari amalda kam qo’llaniladi. 
CHunki, korxonadagi har bir schyot bo’yicha shaxmat oborot qaydnomalar 
qo’llanilsa, u holda ishlash juda noqulay va murakkab bo’ladi. 
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklini yuritishda ham bu 
yozuvlarning asosini ko’rish mumkin. SHuning uchun ham shaxmat oborot 
qaydnomalarining asoslarini kengroq nazariy o’rganish, amaliyotda undan 
unumliroq foydalanish imkoniyatlarini yaratadi.