28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

NAZORAT SAVOLLARI: 
 
1.
Balans haqida qanday tushunchaga ega buldingiz? 
2.
Balans qaysi davrga tuziladi ? 
3.
Balansdagi o’zgarishlar qanday? 
4.
Balans ma’lumotlaridan nima uchun foydalanamiz? 
5.
Balansda mablag’’ va ularning vujudga kelish manbalari qanday 
aks ettiriladi? 
6.
Xo’jalik operatsiyalari tahsirida balansda qanday o’zgarishlar 
sodir etiladi? 
 MAVZU YUZASIDAN TAVSIY ETILADIGAN 
ADABIYOTLAR: 
 
1. Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi 
Qonuni. Toshkent-1996 
2. Ostonoqulov M. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik. 
Toshkent-1993. 
3. Hoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik. Toshkent-
2004. 
4. Buxgalteriya hisobi M.Umarova, O’.Eshboev, K.Ahmadjonov. 
Toshkent 1999. 
5. Buxgalteriya hisobining milliy standartlari. Toshkent-2004. 
6. Sanaev N,Xasanov B, To’laev A, Sanaev G. Buxgalteriya hisobi 
asoslari. Kasb-xunar kollejlari uchun darslik Toshkent-2005. 

---

16 
MAVZU-3 BUXGALTERIYA HISOBI SCHYOTLARI, ULARNING 
TUZILISHI
(ma’ruza – 2 soat) 
REJA: 
1.
 
Schyotlar tizimi haqida tushuncha. 
2.
 
Schyotlarning tarkibiy tuzilishi. 
3.
 
Schyotlar va balans o’rtasidagi bog’lanishlarning ahamiyati. 
Mavzuning maqsadi:
Schyotlar tizimi haqida tushuncha berish, 
schyotlarning tarkibiy tuzilishini, schyotlar va balans o’rtasidagi bog’liqlikni 
tushuntirib berish. 
Tayanch iboralar: 
Schyot, debet, kredit, oy boshiga qoldiq, oy 
davomidagi oborotlar, oy oxiriga qoldiq, salpdo, aktiv, passiv.
Korxonaning xo’jalik mablag’’lari va ularning tashkil topish 
manbaalari 
to’g’risidagi 
umumlashgan 
mao-lumotlarni 
buxgalteriya 
balansidan olish mumkin. Buxgalteriya balansi xo’jalik mablag’’lari va 
ularning manbaalarini maolum bir davrga bo’lgan holatini aks ettiradi. 
Korxonaning kundalik xo’jalik faoliyatida esa turli tuman bir qancha 
xo’jalik operatsiyalari (ta’minototchilardan xom ashyo kelib tushishi, 
ishchilarga ish haqi hisoblanadi, asosiy vositalarni eskirishi summasi 
hisoblanadi ) ro’y beradi. Ushbu xo’jalik operatsiyalarini joriy nazorat qilish 
va ularni maolum bir tizimiga solish zarurati tug’iladi. Bu operatsiyalarni 
balansda bevosita aks ettirish imkoniyati yo’q, chunki har bir xo’jalik 
operatsyasidan keyin yangi balans tuzishga to’g’ri keladi. 
Faraz qilaylik korxona xo’jalik faoliyatida bir oy davomida 10000 ta 
xo’jalik operatsiya ro’y bersa, u holda 10000 marta balans tuzishga to’g’ri 
keladi. SHuning uchun oyning boshida balans tuzilib oy davomida ro’y 
bergan operatsiyalarni bir tizimga solib turish uchun buxgalteriya hisobi 
schyotlaridan foydalanamiz. SHuning uchun bu oraliq davr mobaynida 
xo’jalik operatsiyalar natijasida ro’y bergan o’zgarishlarni xo’jalik 
mablag’’lari va ularning tashkil topishi manbaalariga ta’siriini buxgalteriya 
hisobi schyotlarida aks ettiriladi. 
Buxgalteriya hisobi schyotlari deb xo’jalik 
mablag’’lari va ularning tashkil topish manbaalari 
hamda xo’jalik jarayonlarini xolati va ro’y bergan 
xo’jalik operatsiyalarining iqtisodiy mazmuniga 
ko’ra guruxlash va joriy nazorat qilishga aytiladi. 
Har bir buxgalteriya hisobi schyoti tuzilishi bo’yicha faqat bir turdagi 
mablag’’larni va ularni tashkil topish manbaalarini aks ettiradi. Xo’jalik 
mablag’’lari va ularni tashkil topish manbaalari hamda xo’jalik jarayonilari 
uchun alohida schyotlar ochiladi. Ochilgan schyotlarda dastlab xo’jalik 
mblaglari va ularni tashkil topish manbaalarining xolati boshlangich qoldiq 
sifatida yoziladi va so’ngra ro’y bergan xo’jalik operatsiyalari aks ettiriladi. 
Muammo:
Buxgalteriya 
hisobi schyotlari tizimi 
mazmungini tushunish.
 

---

17 
Ro’y bergan xo’jalik operatsiyalari natijasida xo’jalik mablag’’lari va 
ularni tashkil topish manbaalarini ko’payishi va kamayishi alohida - alohida 
aks ettiriladi. SHuning uchun schyotlarning tashqi ko’rinishi ikki tomonli 
jadvalga o’xshaydi. Schyotning bir tomoni yaoni chap tomoni Debet ung 
tomoni Kredit deb ataladi. Debet so’zi lotincha so’zdan olingan blib kazdor 
degan, Kredit so’zi xam lotinchadan olingan bo’lib “ishonadi” mao’nolarni 
bildiradi.
Xozirgi paytda o’zining tub maonosini yo’qotgan “Debet” va “Kredit” 
so’zlari buxgalteriya faning dastlabki rivojlanish yo’llarida qo’llanilgan 
bo’lib, bugungi kunda shunchaki schyotning o’ng va chap tomonlari degan 
sharli belgi bo’lib kolgan. 
Esda tuting: