3--mavzu: borliq- falsafaning fundamental kategoriyasi reja

«Ikkilamchi tabiat». Inson yaratgan narsalar borlig’i ko’p jihatdan insonning o’z borlig’i bilan bog’lanadi, zero u bunyod etgan «ikkilamchi tabiat» avvalo uning turli-tuman ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi.Shu sababli «ikkilamchi tabiat»ning aksariyat predmetlari borlig’i odamzot borlig’i kabi o’tkinchidir.Umuminsoniy ahamiyat kasb etadigan muhim asarlar, odamlarning ko’plab avlodlari uchun qimmatli bo’lgan moddiy madaniyat mahsullarigina o’z borlig’ini ma’lum darajada uzaytirish imkoniyatiga egadir.
Ammo tarix «birlamchi tabiat»ga xos bo’lgan vayronkor jarayonlar parchalanish, yemirilish, oksidlanish va sh.k., shuningdek tez-tez takrorlanib turadigan tabiiy ofatlar va ijtimoiy tangliklar bu oz sonli imkoniyatni yanada kamaytiradi. Shunga qaramay insonning yangi narsalar yaratish jarayoni ularning yo’q bo’lish jarayonidan ildamroq kechmoqda. Shuningdek, kuni bitgan eski narsalar o’zining avvalgi borlig’ini yo’qotib, asosan chiqindi, axlatga va tabiiy muhitga yot bo’lgan o’zga lash-lushlarga aylanadi.
Pirovardida sun’iy muhit tinimsiz yangilanib, hajman ko’payadi va kengayadi, tabiiy muhitni chetga chiqarib, uning o’rnini egallay boshlaydi. Yerda odamlar soni o’sgani sari bu jarayon tobora faollashib boradi.
Ammo Yer, ayniqsa uning inson yashashi uchun yaroqli hududlari sayyoraning olti milliarddan ortiq aholisi uchun torlik qilmoqda.Holbuki, ko’rsatilgan vaziyatga qaramay, Yer aholisi soni jadal sur’atlarda o’sishda davom etmoqda. Bu nomutanosiblik so’nggi vaqtda «birlamchi» va o’ta kattalashgan «ikklamchi» tabiat o’rtasida yuzaga kelgan ziddiyatni yanada kuchaytirmoqda.
Tirik tabiat yoki hayotning paydo bo’lishi. Tirik tabiat borlig’i hayot bilan bevosita aloqada qaralishi lozim.Jonli mavjudot uchun bo’lish – yashash, bo’lmaslik – hayotdan mahrum bo’lish, o’lish, ya’ni jonli organizm sifatida boshqa mavjud bo’lmaslik demakdir. Yerda hayotning paydo bo’lishi muammosi doimo insonning diqqat markazida bo’lgan va odamzot uchun ulkan jumboqlardan biri bo’lib qolgan. U mazkur jumboqning tagiga yetish uchun barcha zamonlarda o’z aqli va tasavvuri kuchidan to’la foydalangan. Ammo insonning tadqiqotchilik imkoniyatlari behad oshgan, biologiya fanlari esa o’z rivojlanishida ancha olg’a siljigan bugungi kunda ham bu muammo o’zining to’la yechimini topgan deb aytish mushkul.Ayni shu sababli jonli modda jonsiz moddadan evolyusiya yo’li bilan paydo bo’lgani haqidagi ilmiy tasavvurlar bilan bir qatorda hayot kelib chiqishining o’z ildizlari bilan tarixga, xususan falsafa tarixiga bog’lanadigan turli nazariyalar ham amal qilishda davom etmoqda.
Ibtidoiy jamoa davridayoq odamlar hayotni har xil ruhlar, jonlarning mavjudligi bilan tushuntirishga harakat qilganlar. Ularning fikricha, bunday ruhlar va jonlarga nafaqat odamlar, balki hayvonlar, shuningdek atrof borliqning barcha narsalari va hodisalari ham ega bo’lgan. Tegishli e’tiqodlar animizm degan nom olgan (bu haqda birinchi mavzuda to’liq ma’lumot berilgan).
Aristotel (mil. av. 384-322 yillar) asarlarida, keyinchalik o’rta asr sxolastikasida va Leybnis (1646-1716) asarlarida faol asos, harakatlantiruvchi kuch sifatida talqin qilinadigan «entelexiya» (yunon. Entelechia – o’z-o’zida maqsadga ega bo’lgan) atamasiga duch kelamiz. Jonli moddaning mavjudligini va uning jonsiz moddadan farqini butun tiriklik zamirida yotuvchi qandaydir jismsiz, irrasional sabab, «hayot kuchi» mavjudligini tan olish orqali tushuntiradigan falsafiy ta’limot – vitalizm (lot. vitalis – jonli) zamirida ayni shu tushuncha yotadi. Hayot paydo bo’lishining ilohiy asoslari, «hayot hujayralari» Yerga kosmosdan kelgani, go’yoki Yerda tajriba o’tkazayotgan o’zga sayyoralik kelgindilar va hokazolar haqida juda ko’p har xil g’oyalar ilgari surilgan.
Shu bois, Koinotda bizning sayyoramizdan boshqa joyda ham hayot bormi, degan savol mutlaqo o’rinlidir. Quyosh kabi yulduzlar Koinotda son-sanoqsiz ekanligi, ularning atrofida ham sayyoralar aylanishi mumkinligi haqidagi fikrning o’ziyoq Yerdan boshqa joyda ham hayot mavjudligini taxmin qilish uchun asos bo’ladi. Shuningdek, Koinot miqyosida juda kichkina va hozirgi inson o’rganishi uchun imkoniyat mavjud bo’lgan Quyosh sistemasi xususida ham hayotning biron-bir shakllari mavjudligi yoki mavjud emasligini qayd etish uchun yetarli axborot hozircha yo’q. Mazkur vazifa faqat mushohada yuritish yo’li bilan hal qilinishi mumkin emas va eksperimental tadqiqotlar o’tkazishni talab qiladi. Inson ilmiy-texnika imkoniyatlarining o’sish sur’atlariga qaraganda, Quyosh sistemasida Yerdan boshqa joyda hayot mavjudligi yoki mavjud emasligi masalasi yaqin kelajakda o’z yechimini topsa kerak.Ammo butun koinotga nisbatan (u inson bilishi uchun cheksizligi tufayli) bu masala saqlanib qoladi. Shuningdek, hayot u Yerda va faqat shunday usulda mavjud bo’lishi mumkin, deb aytish uchun biron-bir asos mavjud emas.