3- semestr reklama murojaatining mazmuni va ularni ishlab chiqishning asosiy bosqichlari

Reklama mablag’larini taqsimlash. Reklama byudjeti hajmi tushunchasi eng 
ko’p qo’llanadigan bir necha ta’riflari mavjud. Ularning ba’zilari haqida qisqacha 
to’xtalamiz. 
1. Byudjetni mavjud pul mablag’laridan kelib chiqib tuzish. Mazkur usulning 
qo’llanishi shuni ifodalaydiki, firma reklama uchun uning rahbariyati fikriga ko’ra 
qancha mablag’ ajratish lozim topilsa, shunchasini ajratadi. 
Bu usul mayda, faoliyatini endigina boshlayotgan firmalar qo’llashi mumkin 
bo’lgan yagona usul hisoblanadi. Ayni paytda reklama xarajati va reklama 
faoliyatining o’ngi natijalari orasidagi sabab va oqibat bog’lanishlari butunlay 
inkor etiladi. 
2. Sharoitning o’zgarishiga ko’ra tuzatilib boradigan reklama byudjetini uning 
oldingi davr hajmidan kelib chiqib shakllantirish.
3. Reklamaga ajratiladigan mablag’larni savdo hajmiga nisbatan qayd 
etiladigan foizlarni aniqlash yo’li bilan rejalashtiri.
Ushbu usul sodda va qo’llashga qulay. Avvalgi ikki usuldan farqli ravishda 
bunda reklama xarajatining hajmi va tovar aylanish hajmi o’rtasidagi o’zaro 
aloqadorlik tan olinadi. Ayni paytda sabab va oqibat bog’lanishlari bu vaziyatda 
teskari tus oladi: reklamaga ajratilgan mablag’ hajmi sotish hajmi bilan belgilanadi, 
lekin aksincha emas. 
4. Reklama byudjetini raqobatchi firmalar tajribasini e’tiborga olgan holda 
hisob-kitob qilish. Reklama xarajatlari hajmini raqobatchilarning xarajatlari 
darajasida belgilash usulining tarafdorlari odatda ikki asosiy dalilni keltiradilar. 
Birinchidan, bu usul, ularning fikricha, “jamoaviy donishmandlik”, “betaraf nuqtai 
nazar” natijasi ekan. Ikkinchidan, reklama byudjetining raqobatchlarniki bilan teng 
bo’lishi xaridorlarga tazyiq ko’rsatishda “reklama urushlarini” chetlab o’tish va 
muayyan muvozanatni saqlab turish imkoniyatini beradi.
Biroq bu vajlarni yetarlicha asosli deb bo’lmaydi. Masalan, raqobatchilar 
reklama xarajatlarini u qadar yaxshi rejalashtirmasliklari mumkin. Hech kim xato 
qilishdan himoyalangan emas. Bundan tashqari turli firmalarning maqsadlari, 
nufuzi, imkoniyatlari, mashhurligi turlicha, reklama samarasining esa miqdor 
ko’rsatkichi shu qadar mavhumki, o’zga firmaning reklama byudjetidan nusxa 
ko’chirib olishdan naf chiqishi amri mahol.

---

5 Shroer uslubi. Bu usuldan bir necha hududda sotiladigan va turib qolgan 
markalarning reklama byudjetlari strategiyasini ishlab chiqishda foydalaniladi. 
Uning birlamchi shart-sharoittlari reklama qilinayotgan tovar toifasi o’z 
yashovchanlik davrining etuklik bosqichiga o’tganligi haqida taxmin qilishdir. 
Shuning uchun unga bo’lgan talab boshqa oshmaydi, va bu shundan dalolat 
beradiki, sotishni rivojlantirishning yagona chorasi asosiy raqobatchini siqib 
chiqarish orqali bozordagi o’z ulushini kengaytirishdan iborat bo’lib qoladi. 
Shundan so’ng ikki ko’rsatkich tadqiq etiladi: kommunikator va 
raqobatchisining bozor ulushi va shu firmalarning “ovoz ulushlari”. Keyingi 
ko’rsatkich reklamaning kategoriya bo’yicha umumiy hajmidagi ulushni nazarda 
tutadi. Shundan so’ng reklama byudjetini o’zgartirish tendenstiyalarini izlash 
uchun quyidagi matristadan foydalanish mumkin bo’ladi. 
6. Reklama byudjetini kommunikatsiya darajasi va iste’molchining munosabati 
orasidagi bog’liqlikni modellash asosida ishlab chiqish. 
Ushbu usulninig qo’llanishiga rejalangan sotish hajmini bajarish uchun 
yetarli miqdorga xaridorlarga ega bo’lib, ularning har biri muayyan miqdordagi 
tovar birliklarini bir donasining narxiga sotib olishlari kerak, degan taklifning 
tushishi birlamchi sabab bo’ladi. Buning uchun tovar bozorga kirib borgan 
vaqtdan boshlab bir yil davomida muayyan darajada tanilishi, xarid etib 
ko’rishga undash, xarid sur’atini ushlab turish qobiliyatlari egallab olishi zarur. 
Xarid qilishga tayyorlikning ko’rsatilgan bosqichida turgan auditoriyalar 
orasidagi miqdoriy nisbat reklama tadqiqotlari natijasida aniqlanadi. Ular 
aniqlangach, ta’sir qamrovi va tezligining kerakli darajasi hisobga olinadi, 
reklama vositalarinini qo’llash rejasi ishlab chiqiladi. Shundan keyingina 
reklama xarajatlarining taxminiy hajmini belgilash mumkin. 
Mazkur usulning afzalligi shundaki, u reklama xarajatlari, ularning qo’yilgan 
kommunikastion maqsadlar bilan o’zaro mos kelishini xolisona asoslaydi. 
Kamchiliklari: murakkabligi, ko’p mehnat talab qilishi, o’ta qimmatligi.
7. Reklama byudjeti hajmini ekspert baholash asosida bashorat qilish usuli. 
Mazkur usul jarayonining mohiyati quyidagicha. Besh-o’nta kishidan iborat 
ekspertlar guruhi taklif etiladi. Ammo, ular kommunikatorning reklama 
bo’limlarida ishlashlari shart emas. Ekspertlar sotish hajmiga ta’sir ko’rsatadigan 
omillarning qisqacha ro’yxati va har bir omilning sotish hajmiga qanday va qay 
darajada ta’sir ko’rsatishi haqida ma’lumotga ega bo’lishlari maqsadga muvofiq. 
Keyin ekspertlar bir-birdan mustaqil ravishda o’zlarining reklama byudjeti hajmi 
loyihalarini ishlab chiqadilar. Loyihalardagi ma’lumotlarning o’rtacha 
ko’rsatkichlari hisoblab chiqiladi.
Ekspert baholash usulining zamonaviy shakllari mavjud. Ular qatoriga Dj. 
Rossiter va L. Persi taklif etgan NUPG’5V usuli kiradi. 
Mazkur usulning afzalligi uning kam xarajatli ekanligidadir. Ayni paytda 
ekspert baholarni etarlicha aniq deb bo’lmaydi.
8. Reklama xarajatlari va sotish hajmining o’zgarishi o’rtasidagi 
aloqadorlikning har xil matematik modellarini qo’llash. Bunday modellarni 
ko’plab uchratish mumkin. Biz esa, usulning qo’llanishini M. Vaydel - X. Volf 

---

modeli misolida ko’rib chiqamiz. Model tovar savdosi hajmining birinchi davrdagi 
o’zgarishi to’rt omilning, reklama xarajatlari, reklamaning, bozorning reklama 
qilinayotgan tovarlarga to’laligi darajasining savdoga ta’sirini ifodalovchi 
konstantlari; sado hajmining pasayishini aks ettiruvchi konstantlarninig natijasi 
degan farazga asoslanadi.
Usulning afzalligi shundaki, reklama xarajatlari nafaqat sotish hajmining 
ko’ngildagidek o’sishiga, balki bozor xususiyatlariga ham mos keladi. Kamchiligi 
murakkabligi va ko’p mehnatni talab etishidadir. Budan tashqari, reklama ta’siri 
miqdorining mavhumligi uning ajralmas xususiyati bo’lib qolar ekan, model 
ko’rsatkichlararo funkstional tobelikni ham nazarda tutadi. Tenglama 
parametrlarini belgilashda, keyinroq esa, ularninig yordamida amalga oshiriladigan 
hisob-kitoblarda yo’l qo’yiladigan xatolar ekspert baholash, tajribali amaliyotchi 
mutaxassislardan foydalanishda yo’l qo’yiladigan kamchliklarga nisbatan ancha 
ko’p bo’lishi mumkin.
9. Reklama byudjetini xarajatlarni rejalash asosida ishlab chiqish. Reklama 
xarajati rejasi qo’yilgan maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan har xil reklama 
tadbirlariga sarflanadigan xarajatlar smetasidan iborat. Mazkur usul reklama 
byudjetini ishlab chiqish masalalarining ikkinchi katta bloki – reklamaga 
ajratiladigan mablag’ni taqsimlash, bilan bevosita aloqador. 
Reklamaga ajratilgan mablag’ni taqsimlash quyidagi yo’nalishlarda amalga 
oshiriladi: 
a) reklama faoliyatining vazifalariga ko’ra;
b) sotish hududlariga ko’ra;
v) reklama vositalariga ko’ra;
g) reklama qilinuvchi tovarga ko’ra.
Vazifalariga ko’ra reklama byudjetining asosiy moddalari quyidagilardir:
1) ma’muriy xarajatlar – reklama xizmati xodimlarining oylik ish haqlari, 
ustama xarajatlar va boshqalar;
2) reklama tarqatish makonini uchun sarflanadigan xarajatlar (eng katta 
moddalardan biri) — gazeta sahifalaridan o’rinlar, televidenie va radio efirlari 
vaqtini, maxsus reklama shchitlaridan beriladigan joylarni, varaqalar yopishtirish 
va turli reklama tashuvchilarni transport va boshqalarda joylashtirish uchun 
o’rinlar sotib olish. 
3) reklama tashuvchilarni – videoroliklar, plakatlar, bosma reklamaning boshqa 
vositalari, tashqi reklama tashuvchilari va boshqalarni ishlab chiqarishga 
sarflanadigan xarajatlar;
4) reklama agentliklari gonorarlari (qalam haqlari);
5) reklama xarajatining boshqa turlari (masalan, ma’lumotlar bazasini sotib 
olish, pochta, transport xarajatlari va boshqalar).
Reklamaga ajratilgan xarajatlar yo’nalishini belgilovchi qolgan uch mezonning 
mohiyati ularning nomlarida o’z ifodasini topgan: sotilish hududlari bo’yicha; 
reklama vositalari bo’yicha; reklama qilinuvchi tovarga ko’ra. 
Reklama byudjetini ishlab chiqishning bayon etilgan usullari tahliliga yakun 
yasar ekanmiz, shuni qayd etish joizki, keltirilgan usullarning hech birini umumiy 
deb tan olish va ular reklama xarajatlarining aniq va yagona hisob-kitobi darajasini 

---

kafolatlaydi deb ishonish mumkin emas. Kommunikator mustaqil tarzda, o’z 
marketing va reklama faoliyati xususiyatlarini hisobga olib, eng samarali usulni 
tanlashi lozim.
Reklama faoliyati – reklama agentliklarini amalga oshirishda reklama 
beruvchilarning asosiy hamkorlari faoliyati xususiyatlari haqida batafsilroq 
to’xtalamiz. 
1. Reklama xarajatlari hajmini belgilovchi asosiy omillar quyidagilardir: bozor 
hajmi va o’lchamlari; reklama qilinuvchi tovarning o’ziga xosligi va yashovchanlik 
davrining qaysi bosqichida ekanligi; reklama beruvchining andozalari va qudrati; 
reklama beruvchining marketing strategiyasida reklamaga berilgan o’rin, asosiy 
raqobatchi sarflaydigan reklama xarajatlarining hajmi va boshqalar. 
2. Reklama byudjetini ishlab chiqish bo’yicha chiqariladigan qarorlarning 
barchasini shartli ravishda ikki katta blokka bo’lish mumkin: reklama uchun 
ajratiladigan mablag’ning umumiy hajmini belgilashga oid va reklama byudjeti 
mablag’larini uning xarajatlari moddalari bo’yicha taqsimlashga oid qarorlar.
3. Reklama uchun ajratilgan mablag’ni taqsimlash quyidagi yo’nalishlarda olib 
boriladi: reklama faoliyatining vazifalariga ko’ra; sotilish hududlari bo’yicha; 
reklama vositalari bo’yicha; reklama qilinuvchi tovarlar bo’yicha.
4. Yuklatilgan vazifalariga ko’ra reklama byudjetining asosiy moddalari 
quyidagilar: ma’muriy xarajatlar; reklama makoniga ega bo’lish uchun 
sarflanadigan xarajatlar; reklama tashuvchilarni ishlab chiqarish uchun ketadigan 
moddiy sarf-xarajatlar; gonorarlar va xarajatlaning boshqa turlari.