3. Arifmetik o‘rtacha miqdorlar va ularni hisoblash tartibi. Arifmetik o‘rtacha xossalari Arifmetik o‘rtachani «shartli moment»

2.3. Oraliqli variatsion qatorlarda arifmetik o‘rtachani hisoblash tartibi

Oraliqli qatorlarda o‘rtacha miqdor guruhiy o‘rtachalarni va ulardan umumiy o‘rtachani aniqlash yo‘li bilan topiladi, shuningdek nisbiy miqdorlar asosida ham ularni shu tartibda hisoblash mumkin.

Buning uchun dastlab har bir oraliqli guruh uchun uning quyi va yuqori chegaralari yig‘indisining yarmiga teng qilib guruhiy o‘rtachalar hisoblanadi, so‘ngra butun qator bo‘yicha umumiy o‘rtacha aniqlanadi.
Nisbiy miqdorlar qatori uchun o‘rtachani aniqlash masalasiga kelsak, u holda o‘rtacha miqdor mazmunan o‘rtalashtirilayotgan nisbiy miqdorlar singari mantiqiy tuzilishga ega deb qaralgandagina bu masala to‘g‘ri yechilishi mumkin. Masalan,
7.1-jadval
O‘rtacha nisbiy miqdorni oraliqli variatsion qatorlarda hisoblash

Shartnomani bajarish darajasi bo‘yicha korxonalar guruhi (foizda)	Korxonalar soni ni	Shartnoma bo‘yicha mahsulot yetkazib berish hajmi (mln.so‘m), fi	Shartnomani o‘rtacha bajarish darajasi %,
A	1	2	3	4	5	6	7
80 gacha 80-90 90-100 100-110 110-120 120-130 130 va undan yuqori	1 3 5 9 7 5 4	20 60 100 180 140 100 80	75 85 95 105 115 125 135	1500 5100 9500 18900 16100 12500 10800	1 3 5 9 7 5 4	75 255 475 945 805 625 540	-3 -2 -1 0 1 2 3
Jami	34	680		74400	34	3720

Birinchi guruhning quyi chegarasi noma’lum, uni shartli ravishda ushbu guruhning yuqori chegarasi (80) dan keyingi guruh oralig‘ining kengligi (90-80=10) ayirmasiga teng deb qabul qilamiz, ya’ni 80-10=70%. Natijada bu guruh uchun shartnomani bajarish o‘rtacha darajasi (70+80)/2=75%. Boshqa guruhlar uchun ham quyi va yuqori darajalar yig‘indisi yarmini hisoblaymiz. Oxirgi guruhda yuqori chegara noma’lum. Uni shartli ravishda bu guruh quyi darajasi (130%) ustiga oldingi guruh oraliq kengligini qo‘shishga teng qilib qabul qilamiz, ya’ni 130+10=140%. U holda oxirgi guruh uchun shartnomani o‘rtacha bajarish darajasi (130+140)/2=135%. Endi o‘rtacha uchun vazn belgilash kerak.

Ma’lumki, shartnomani bajarish darajasini aniqlash uchun haqiqatda yetkazib berilgan mahsulot hajmini shartnomada ko‘zlangan miqdori bilan taqqoslanadi. Demak, shartnomada ko‘zlangan mahsulotni yetkazib berishni o‘rtacha uchun vazn qilib olinadi. U haqida ma’lumotlar 2-ustunda keltirilgan. Shunday qilib:
Agarda ayrim korxonalar yoki ularning guruhi shartnomada bir xil hajmda mahsulot yetkazib berishi ko‘zlangan bo‘lsa, u holda tortilgan arifmetik o‘rtachaning vazni qilib korxonalar sonini olish mumkin. Misolimizda, barcha guruhlarda bir korxonaga nisbatan shartnomalarda o‘rtacha 20 mln. so‘m mahsulot yetkazib berish ko‘zlangan. Shuning uchun umumiy shartnomani o‘rtacha bajarish darajasini quyidagicha aniqlash mumkin: