3. Elektr mashinalarining klasifikatsisi

 
2. Elektr mashinalarni qisqacha rivojlanish tarixi. 
Har qanday sohani yaxshi tushinish uchun uning rivojlanish tarixini bilish lozim.
Elektrmashinalarining rivojlanish tarixi o’ziga xos diqqatga sazovordir. Hammamiz
bilamizki elektr mashinalari tarixi 1821-yil M. Faradey kashfiyotidan boshlangan (1.2-
rasm). U doimiy magnit 1 va 2, uning atrofida aylanib turuvchi tokli o’tkazgich (simob)

---

kontakt idishi 3 va 4-yuqori tayanchdan iborat. Faradey motorida doimiy tok magnit
maydoni ta’sirida hosil bo’lgan elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirib bergan. 
1.2- rasm.M.Faradey motori 
Faradey kashfiyoti tasoddif emas edi. Ko’plab fiziklar tomonidan tayyorlangan edi. 
1799-yilda Italayan olimi Volt elektrokimyoviy generator (rux va mis disklardan
tayyorlangan, ho’llangan kislotali doka bilan
ajratilgan disk) ustuni yaratildi. 
Rus akademigi V. V. Petrov 1802-yilda 4200 mis va rux plastinkalardan quvvati
1700 Vt li, foydali quvvati esa 85 Vt li batareya yaratdi. U 1-bo’lib elektr yoy
hodisasini ham tuzdi. 
1820-yil fransuz olimi J. Bio va F. Savarman tomonidan tok va magnit qonunlari
yaratildi. O’sha yili G. Ersted elektr toki tasirida magnit strelkasining chetlanishi
to’g’risida maqola e’lon qildi. F. Arogo esa solinoidni taklif qildi. 1821-yili X. Devi esa
xarorat materialning o’tkazuvchanlikka tasirini o’rgandi. G. Om (Om qonunini) izlanish
natijalarini esa 1827-yili ixtiro qilindi. Elektr bo’yicha birinchi maqola magnit jinslar va
katta magnit yer haqida deb nomlangan edi. Bu maqolani ingliz olimi U. Gelbert yozgan
edi. Gilbert elektrlanib qolish qobilyatiga ega jismlarni o’rgangan va fanga elektrlashib
qolish atamasini kiritgan. 
O. Gereki 1650-yil 1-elektr mashinalarini tasvirlab berdi. Bu mashinaning ishlash
prinsipiga asosan oltingugurtli sharcha va inson qo’liga asoslangan edi. Elektr toki bilan
ko’p olimlar M. V. Lomonosov, G. V. Rixman, B. Franklinlar shug’ullangan. 1785-yili SH.
Kulon elektr zaryadi va magnit qutblarini o’zaro ta’siri haqida qonun yaratdi. Bu vaqtda
Rossiyada A. T. Bolotovim, P. Klubnim va boshqa olimlar davolash va psixologik
sinovlar uchun mo’ljallangan elektr mashinasini yaratdi. 
X1X asrlarda bu mashinalar rivojlanishda davom etdi. Lekin amalyotda induktiv
mashinalar keng qo’llanildi. 1823-yili P. Borlou g’ildirak va doimiy magnitdan iborat
elektr motor g’oyasini taklif etdi. Xuddi Faradey mashinasi kabi sirg’anuvchi kontakt
simob yordamida yaratilgan bo’lib, bankaga solingan edi va o’tkazgichdan iborat bo’lib
nolga ulangan edi(1.3 rasm). 
1.3-rasm. Barlou g’ildiragi 
1824-yili F. Arago mis diskni aylantirilganda magnit strelkasi disk aylangan
tomonga harakatlanganini kuzatgan. Bu holat elektromagnit induksiya topilgandan keyin
o’z isbotini topdi. 
1831-yil Faradey minglab sinovlar o’tkazib magnitizmni elektr energiyaga
aylanishini isbotladi va elektromagnit induksiya qonuni yaratdi. Faradey o’z tajribalarida

---

induksiyani 2 turga ajratdi: elektrik induksiya va magneto elektro induksiya yoki
magnitoelektirik induksiya. Lekin u keyinchalik ikkala induksiya o’rtasida farq yo’qligini
angladi. 
Tajribalarning 1-guruhida Faradey induktiv tokning 2 lamchi va 2 lamchi
zanjirlarning o’zaro ta’sirlaridan yoki 1 lamchi va 2 lamchi zanjirlarning o’zaro ta’siridan
kelib chiqishini aniqladi. Bunda po’lat o’zakdan foydalandi. (1.4,a-rasm). Shuni aytib o’tish
joizki ushbu qurilma transformatorning barcha belgilariga ega edi. 
b)
1.4- rasm . M.Faradey elektromagnit induksiya hodisasini o’rgangan qurilmaning tuzilishi 
Tajribalarni ikkinchi guruhida induksion tok magnitni yoki g’altakni nisbiy ko’chirish
paytida yoki magnit zanjirini qo’shish va ajratish vaqtida paydo bo’ladi. Faradey bu kuzatishlar 
asosida orasida magnit disk aylanadigan magnit va qutbli diskdan tuzilgan elektromagnit 
generatorlarni qurish mumkinligini aytgan ( 1.4.b rasm). Agar bitta cho’tkani diskning chetki 
qismiga yotqizsak , boshqasini g’ildirakning o’qiga va zanjirga galvonometrni kiritamiz , shunda 
diskning aylanish vaqtida elektr toki qayd qilinadi[8]. 
Nihoyat Faradeyning ishini samarali va asosiy qismida elektromagnit maydon haqida 
tasavvur hosil bo’ldi, qaysiki u dastlab “materiyaning elektron holatini” qandayligi ko’rsatib 
berdi. U birinchi marta magnit kuch chiziqlari haqida g’oyalarni kiritdi. Faradey magnit va 
so’ngra elektr kuch chiziqlarini fizik reallikda qo’shimcha ravishda yozib qo’ydi , og’irlik 
xususiyatlari bilan bu liniyani tayyorladi, shuningdek bir qancha moddiy muhitlar ya’ni 
elektromagnit hodisasining hosil bo’lishi va uzatilishi borasida tasavvurlarni shakllantirdi. 
Faradey ishlarining davomchisi uning vatandoshi D.K.Maksvell faqat Faradeyning 
g’oyalarini matematik ifodasini yaratdi. Ammo shu bilan birga o’zining o’tmishdoshining 
qarashlariga ajoyib sharh berdi:
“Faradeyning ishlarini o’rganishga urinishlarda, men uning metodini, hodisa bo’yicha g’oyalari 
shuningdek matematik bo’ldim, garchi oddiy matematik simvollar bilan ifodalanmagan bo’lsa 
ham”Faradey kuch chiziqlarini , barcha bo’shliqni, u yerda matematiklar ko’rgan kuch 
markazini, ya’ni masofadan tortishishni ko’rgan; Faradey ular masofadan boshqa hech narsani 
ko’risholmagan joyni ko’rgan; Faradey hodisaning manbai va sababi real harakatlarda, 
o’rtasidagi oqib o’tishda deb taxmin qilgan, ular qayd etuvchi elektr flyunda bilan ularning 
masofadan ta’sirlashishini topishdan qoniqishgan. 
Londonning shaharchasidan temirchining o’g’li, muqovachi, so’ngra kimyo 
laboratoriyasida laborant M.Faradey elektromexanikada ulkan figura bo’ldi. U 68 ilmiy jamoa va 
akademiya a’zosi, buyuk olim va kamtar odam, chuqur ilmiy ishlar va ommaviy fanlar muallifi 
bo’lgan.
1832-yilda E.Lens induktiv tok yo’nalishi haqida qonunni, shuningdek elektr 
mashinalarining tiklana olish prinsipini shakllantirdi. 1838-yilda E.Lens doimiy tok mashinasini 
generator va motor rejimida ishlashi mumkinligini tajriba yo’li bilan ko’rsatib berdi. 
Bug’ 
mashinalarining 
yaratilishi 
elektr 
mashinalarining 
konstruksiyasidagi 
elktromexanikaning rivojlanishining birinchi bosqichida omadli sezilarli ta’sirini ko’rsatdi, 
qaysiki valning aylanma harakatida porshenning oldinga va orqaga harakati o’zgartirildi. 1831-

---

yilda Amerikalik fizik D.Genri motorning oldinga va orqaga harakatini qo’zg’aluvchan 
elektromagnit 1 navbati bilan doimiy magnitga tortiladi 2 va undan itariladi, galvanik element 
batareyasi 3 uziladi va ulanishini taklif qildi (1.5-rasm). 
D.Genrining motori 75 ayl/min bajardi va quvvati 0,04 Vt bo’ldi. Navbatdagi urunishda 
oldinga va orqaga harakatlanadigan elektrmotori yaratildi, ammo navbatdagisi elektr mashinalari 
uchun aylanma harakat bo’ldi. 
1.5 –rasm. D.Genrining oldinga va orqaga harakatlanuvchi motori 
1834-yilda Peterburg akademigi B.S Yakobi elektrmagnitni tortilishi va itarilishi hisobiga 
ishlaydigan eletrmotorini yaratdi. 
B.S.Yakobining motorida ikki xil elektromagnit bo’lgan: biri- aylanuvchi1, ikkinchisi-
qo’zg’almas 2(1.6-rasm). Qo’zg’aluvchan elektromagnit qutblarini o’zgartirish uchun izolyasion 
ulamasi bo’lgan xalqalardan tuzilgan kommutatordan 3 foydalanilgan. To’rtqutbli mashinalarda 
to’rtta misli va to’rtta izolyasion ulamasi bo’lgan. Kontakt xalqa bo’ylab sirpandi va aylanish 
vaqtida harakatlanuvchi elektromagnit cho’lg’amlarida tokning yo’nalishi o’zgardi. Kuchlanish 
galvanik elementdan kontaktlar 4 tomon harakatlandi. 
1.6-rasm. B.S.Yakobi motori. 
1838 yili B.S. Yakobi ikkita valda ishlaydigan 40 ta elektr motorni birlashtirdi. Galvanik 
elementlar o’rniga 320 ta elementdan tuzilgan , bu motor kichik qayiqga o’rnatildi, qaysiki Neva 
bo’ylab bir necha soat kuchli shamol va qarama-qarshi oqim bo’ylab 12 kishi bilan birga suzdi. 
Bu elektr mashinalarining birinchi amalda birga ishlashi bo’ldi. Garchi qayiqning elektr harakati 
atigi 100 yil davomida qo’llanilgan bo’lsada, bu prinsip rivojlana olmadi, B.S.Yakobining ishi 
elektromexanikaning rivoji uchun katta poydevor bo’ldi [8]. 
B.S.Yakobining motorini tatbiqi galvanik elektr energiya manbai kuchli elektr 
motorlarini uzoq vaqt energiya bilan taminlay olmasligini ko’rsatib berdi. Zudlik bilan elektr 
energiyaning manbasini yaratish zarur bo’ldi.Ular generator rejimida ishlovchi elektr mashinalari 
edi. 

---

Ya’na 1832-yilda aka-uka Piksilar Faradey ishlari asosida aylanuvchi doimiy magnit 1 
bilan generatorni loyihalashtirdi. Qo’zg’almas g’altakda 2 doimiy magnitning aylanish vaqtida 
o’zgaruvchan tok hosil bo’ldi (1.10-rasm). Bu birinchi o’zgaruvchan tok generator edi. Ammo 
o’zgaruvchan tok bu vaqtgacha qo’llanilmagandi va to’g’rilash uchun mexanik kommutatorlar 
ishlatildi. 
1.7-rasm.Aka-ukaPiksilarninggeneratori 
Ishtiyoq elektr mashinalarining quvvatini oshirdi, doimiy magnitlarning sonini oshishiga olib 
keldi. Birinchi elektr mashinalari og’ir va beso’naqay bo’lgan. O’tgan asrning 40-60 yillarida 
fransuz firmasi “Alyans” yakorida 40-50 ta doimiy magnit ketma-ket yoki parallel holda 
joylashtirilgan o’ntalik g’altakdan iborat o’zgarmas tok mashinasini chiqardi. Mashinani asosiy 
massasi doimiy magnitdan tuzilgan . 
V.Simens ketma-ket qo’zg’aluvchi generator uchun mustaqil paydo bo’lish prinsipini 
tatbiq qilgach, 1867-yildan keyin qo’zg’otish cho’lg’ami yakorga qo’shiladigan mustaqil 
qo’zg’atuvchi mashinalar paydo bo’ldi. Mustaqil qo’zg’atuvchilar uchun birinchi patentni 
S.Xiortom 1854-yilda va A.Edlikom 1856-yilda olganlar. 
1870-yilda nemis olimi Z.Gramm mustaqil qo’zgaluvchi xalqa yakorli generatorlar uchun 
patent oldi (1.8- rasm). Xalqasimon yakorga 1 po’lat simlardan o’ralgan, xalqali tutashtirilgan 
cho’lg’am 2 joylashtirilgan. Simlari kavsharlangan cho’lg’amdan kollektor plastinkalariga 3 
chiqadi hamda cho’tka 4 bo’ylab sirpanadi. Staninada qutb poynakli 6 elektromagnit 5 bor . 
Qo’zg’atish cho’lg’ami yakor va yuklama cho’lg’ami bilan ketma-ket ulangan. 
1.8-rasm. Pachinotti-Grammalarning halqasimon cho’lg’amli elektr mashinasi. 
Grammagacha 10-yil uchun Italyan Pachinotti halqa cho’lg’amli yakorga patent olgan, 
ammo u qo’llanilmagan. Xalqasimon yakorni Pachinotti-Gramma yakori deb ,taqsimlash 
cho’lg’amini esa Grammoviyning cho’lg’ami deb atash qabul qilingan. Xalqasimon 
cho’lg’amning yaratilishi elektr mashinalarining rivoji uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Agar 
M.Faradey motori mazmunan qutbsiz mashina bo’lganda ayni vaqtda chegaraviy qo’llanilgan 
bo’lardi. B.S.Yakobining motori yakor cho’lg’ami g’altakdan tuzilgan va uzilgan bo’lsa, shunda 
cho’lg’amning ulanishi barcha zamonaviy mashinalar uchun asos bo’ldi. Cho’lg’amning uzilishi 
g’altakning o’chishi va yonishiga olib keladi, bu vaqtda qo’shimcha magnit maydonidagi barcha 

---

energiya issiqlikka aylanadi. Grammoviyning davriy cho’lg’amida kommutatsiya paytida 
cho’lg’amlarning bo’limsi bir parallel shoxdan boshqasiga o’tadi, magnit maydon amaliy 
o’zgarmasdan qoladi.
Gramma mashinasining yakor cho’lg’amidagi yakor o’zagi atrofi o’ralgan, foydalanish 
noqulay bo’lgan, chunki EYUK faqat yakor o’zagining tashqarisida joylashgan qutblardagi 
shoxlarining qismlarida bo’lardi. 1873-yilda F.Gefner-Altenik va V.Simens zamonaviy 
o’zgarmas tok mashinasidagi asosiy elementlardan iborat baraban yakorli mashina yaratdi (1.9-
rasm ). 
1.9-rasm. Baraban yakorli elektr mashinasi. 
1880-yilda T.Edison listlarni bir-biridan izolyasiyalangan temirdan shixta bilan doimiy 
tok mashinasining yakorini tayyorlashni taklif qildi. Ayni shu yilda sovutishni yaxshilash uchun 
X.Maksim yakorni paketlarga bo’lishni taklif qildi.1884-yilda kompensatsiyalovchi 
cho’lg’amning, 1885-yilda o’zgarmas tok mashinalarining kommutatsiyasini yaxshilovchi 
qo’shimcha qutblarnitaklif qilishdi[8]. 
O’tgan asr 70-yilining oxirlarida elektr energiyasi yoritish uchun qo’llanildi va 
o’zgaruvchan tokdan ancha vaqtgacha foydalanilmadi. Birfazali o’zgaruvchan tokning rivojiga 
katta ta’siri ko’cha va binolarni yoritish uchun chiroqni (1878) , Induktor generator (1877) va 
ajratilgan o’zakli bir fazali taransformatorni (1876) taklif qilgan rus ixtirochisi P.N.Yablochkov 
ning ishi bo’ldi. Garchi M.Faradey elektromagnit induksiya qonunini yaratgan bo’lsada, 
B.S.Yakobi va G.Rumkorflar XX asrning 40-50 yillarida induksiong’altaklardan foydalanganlar, 
ikkita alohida cho’lg’amdan iborat P.N.Yablochkovning yaratgan kuch transformatori 
elektrotexnikaning rivojida katta ahamiyat kasb etdi. 
P.N.Yablochkovning transformatoridagi transformatsiya koeffitsienti 1 ga teng edi.
1882-yilda L.Golyar va E.Gibbs transformatsiya koeffitsienti 1 ga teng bo’lmagan va 
sudraluvchi o’zak yordamida asosan kuchlanishi boshqariladigan bir fazali transformatorni taklif 
qilishdi. 1884-yilda Angliyada aka-uka Gopkinsonlar berk o’zakli va yuqori va quyi kuchlanish 
cho’lg’amlari ketma-ket joylashtirilgan bir fazali transformatorni yaratishdi. 1885-yilda 
Vengeriyalik elektrotexniklar O.Blati, M.Deri va K.Sipernovskiylar yuqori texnika- tejamkor 
ko’rsatkichlari bo’lgan halqali , himoyalangan va sterjenli transformatorlarni yaratdi. Ular
“transformator” terminini kiritdi. Birinchi transformatorni (1.10-rasm) o’zagi 1 temir 
o’tkazgichdan tayyorlangan. Kichik kuchlanish cho’lg’ami 2 o’zakka yaqin o’ralgan, uni ustidan 
esa yuqori kuchlanish cho’lg’ami 3 o’ralgan. Transformatorlarni moyli sovutish D.Svinbergom 
tomonidan 1880-yilda qo’llanilgan.
1.10-rasm. O.Blati, M.Deri va K. Sipernovskiylarning transformatori 

---

O’tgan asrning 70-80-yillarida xotirada qolgan ish qilindi. 1879-yilda V.Simens Berlin 
ko’rgazmasida birinchi temir tayanchli liniyalarni ko’rsatdi. 1882-yilda M.Depre kuchlanishi 
1500-2000 V quvvati 2kVt li o’zgarmas tokni 57 km masofaga uzatdi.
F.Engels 1883-yilda bu to’g’risida “...bu katta revol Yusiya. Bug’ mashinasi bizga 
issiqlikni mexanik harakatga aylanishini o’rgatdi, ammo elektr energiyasining yaratilishi bizga 
uni barcha turdagi energiyaga: issiqlikka, mexanik harakatga, elektrga, magnitga, yorug’likga, 
biridan ikkinchisiga aylantirish ularni sanoatda qo’llash imkonini beruvchi yo’lni ochdi va bu 
sanoatdagi barcha chegaralarni ochdi, joydagi sharoitlar bilan ta’minladi, shuningdek uzoqdagi 
suvning energiyasidan foydalanish imkoni berdi, albatta bu ish dastlab faqat shaharlar uchun 
foydali bo’ldi, lekin oxir oqibat bu shahar va qishloqlar orasidagi qarama-qarshiliklarni bartaraf 
etish uchun ulkan kuchli richak bilan turdi ” deb yozgan edi. 
Bir fazali o’zgaruvchan tok garchi elektr energiyani uzoq masofalarga uzatish imkonini 
bersada, ishlab chiqarishda o’zgaruvchan tokni qo’llash bo’yicha muammolar hal bo’lmadi. 
O’zgaruvchan tokning bir fazali motorini ishga tushurish toki yo’q edi, kichik tok 
ko’rsatkichlariga ega edi va elektr yuritmada qo’llash uchun yaramadi. XX asrning 80-yillarini 
oxirlarida G.Ferraris va N.Tesla g’altak bilan aylanuvchi magnit maydon hosil bo’ladigan ikki 
fazali o’zgaruvchan tok mashinasini yaratishdi bunda siljish fazoda 90
0
ga , tok va siljish 
orasidagi fazalar farqi 90
0
ga teng bo’ldi.G.Ferrarisning ikki fazali motorining moduli 1.14-
rasmda ko’rsatilgan. 
1.11-rasm. Ferrarisaning ikki fazali asinxron motorining moduli. 
1889-yilda buyuk rus elektrotexniki M.O.Dolivo-Dobrovolskiy o’zgaruvchan tokning uch 
fazali sistemasini taklif qildi va ayni shu yilda birinchi uch fazali asinxron motorni va 
transformatorni yasadi. 
M.O.Dolivo-Dobrovolskiy uch fazalining manbasi sifatida o’zgarmas tok mashinasidan 
foydalandi, 120
0
ostida cho’lg’amlardan kavsharlangan simlarni yasadi va ularni uchta halqaga 
chiqardi. 1889-yilning bahorida birinchi quvvati 180 Vt bo’lgan rotori qisqa tutashgan uch fazali 
asinxron motor qurildi. So’ngra rotor cho’lg’amlari qisqa tutashtirilgan va faza rotorlarni yanada 
quvvatli motorni tayyorlash boshlandi (1.12-rasm).
1.12-rasm. M.O.Dolivo-Dobrovolskiyning motorini umumiy ko’rinishi. 

---

1891-yilda uch fazali transformatorlar cho’lgamlari radial joylashtirilgan holda qurildi. 
M.O.Dolivo-Dobrovolskiy bir tekislikda joylashgan parallel sterjenli uch fazali transformatorlar 
uchun patent oldi. Hozirgi kunda xuddi shu ko’rinishdagi transformatorlar qo’llanilmoqda.
Allaqachon 1891-yildagi umumjahon elektrotexnika ko’rgazmasida 170 km masofaga 15 
kV kuchlanish vaqtida 230 kVA quvvatli uch fazali o’zgaruvchan tokning uzatilishi ma’lum 
bo’lgandi. Maksimal uzatishning FIK=75,2 % bo’lgandi. O’tgan asrning 90-yilini boshlaridan 
o’zgaruvchan tokning uch fazali sistemalari energetikaga kirib keldi. 
1899-yilda ilk bor bug’ turbinasi quvvati 1 MVt bo’lgan turbogenerator bilan ulandi. 
Sanoatning barcha tarmoqlarida elektrni tatbiq qilish ishlari boshlandi. Ulkan sinxron va 
asinxron mashina, transformatorli kuchli elektro stansiya qurildi. Keyinchalik aloxida stansiyalar 
yagona energosistemaga birlashib 100 million kilovatt quvvatga erishishdi. XX asr sanoatining 
boshqa tarmoqlari elektr sanoati bilan rivojlandi. 
Mashinalarning quvvati 100-1000 baravar oshdi, quvat o’lchovida materiallarning isrofi 
10-100 marta kamaydi. Texnikaning turli xil sohalarida ulkan elektr mashinalari nafaqat kuchli 
o’zgartirgich sifatida balki avtomatikaning aniq navigatorlari va boshqa sistemalari uchun 
indikator sifatida ham qurildi.
So’nggi o’n yillikning har yilida patent beruvchi tashkilot dunyo bo’ylab avtorlik 
guvohinoma va “Elektr mashinasi” nomidagi patentlarni topshirdi. Ulkan ixtirolarni bu oqimdan 
ajratib olish qiyin, chunki murakkab masalalarni yechishga yordam beruvchi noyob 
elektromexanik sistemalar juda ko’p qurilgan edi. Elektr mashinalari dunyo bo’ylab hayotimizga 
mustahkam o’rnashdi. Odamlar unga tez ko’nikdi va jamiyat rivojlanish asrida, yutuqlarning 
hayratlanarli ko’rinishlaridan ajablanmay qo’yishdi. XX-asrning o’rtalarida mashina qurollari va 
boshqaruv elementlari, magnit kuchaytirgichlar va yarim o’tkazgichli o’zgartirgichlar bilan 
elektr mashinalarida o’zgarishlar sodir bo’ldi. 
Maxsus mashina sanoati rivojlandi. Kuchaytirgich mashinalar, motorning turli 
ishlatilishi, oldimlovchi motorlar, impuls generatorlar, MGD-generatorlari va ko’plab noyob 
elektr mashinalari paydo bo’ldi. Biroq ularning yaratuvchilari uning o’xshashlarini tarixiy izoh 
sifatida xuddi qoidadek ko’rsatishdi, garchi unchalik o’xshash bo’lmasada o’tgan asrning 
ixtirochilari, olimlari bo’lgan[8]. 
Elektr maydonida energiyani elektromexanik o’zgarishlari asosida ishlovchi mashinalar 
bilan o’z tarixini boshladi, X1X va XX asrda induktiv elektr mashinalari tufayli elektromexanika 
ulkan yutuqlarga erishdi, qaysiki magnit maydon bilan elektr maydoni hosil qilindi. Bu vaqtga 
qadar sig’im mashinalarda faqat alohida texnik omadli echim bo’ldi. 1870- yilda Unimsherst 
maktablardagi fizika kursida namoyish etgan sirpanish mashinalarini yaratdi. 1936-yilda Van-de-
Graf kuchlanishi 6 mln. V va quvvati 6 kVt bo’lgan generatorni qurdi va doimiy yuqori 
kuchlanish olish uchun sinov o’rnatishlarida qo’llanildi. Buyuk fiziklar A.F.Ioffe, N.D.Papaleksi, 
L.I.Mandelshtam va boshqalarning urinishlariga qaramasdan xuddi kuchli sig’im o’zgartiruvchi 
mashinalar kabi amaliy qo’llanma topisha olmadi. Ammo bu hech qanday ahamiyat kasb etmadi, 
sig’im mashinalarining kelajagi yo’q edi , ular boshqa imkoniyatlarni o’zlariga to’xtatish va 
elektromexanika rivoji uchun o’zlarining xissalarini qo’shishlari kerak edi.
Elektr mashinalarining yaratilishi bilan bir vaqtda energiyaning o’zgarish 
elektromexanika nazariyasi ham rivojlandi. XVIII va XIX asrning deyarli barcha buyuk olimlari 
elektrotexnika rivojiga o’zlarining xissalarini qo’shishdi. Elektr mashinalarining nazariyasi 
M.V.Lomonosov, A.Amper, G.Om, D.Djoul, E.Lens, G.Gelmgols va boshqa buyuk fiziklari 
bilan bog’liq.
Elektromagnit nazariyasining rivojlanishida asosiy xizmat D.K.Maksvellga tegishli, 
qaysiki “Elektr va magnitizm haqidagi ilmiy asar” da elektromagnit maydonning matematik 
nazariyasini bayon etgan. Maksvell tenglamasi maydon nazariyasini ta’rifladi va energiyaning 
o’zgarishi elektromexanika nazariyasi uchun asos paydo bo’ldi.
Elektr mashinalari nazariyasi uchun professor N.A.Umov va D.Poyitingning ishlari katta 
ahamiyat kasb etdi.

---

Elektr mashinalaring loyihasi bo’yicha birinchi nazariy ish deb E.Arnoldning 1891-yilda 
chiqqan cho’lg’amlarning konstruksiya va nazariyasi bo’yicha ishlarini hisoblash mumkin.
1893-yilda bir fazali motorlar va transformatorlar nazariyasi bo’yicha G.Ferrarisning ishi 
muhim asos bo’ldi. M.O.Dolivo-Dobrovolskiyning transformatorlarning loyihasi va nazariyasi 
asoslari, asinxron motorning loyihalash asoslari kabi ishlari muhim asos bo’ldi (1893-yil). 
O’tgan asrning 90-yillarida transformatorlar nazariyasi bilan G.Kappa, Ben-Eshenburg va 
boshqalar samarali shug’ullandi.
Asinxron mashinalarning aylanma diagrammasini A.Geyland (1884-yil), yanada 
aniqrog’ini esa Osanna (1900–yilda) taklif qildi. Asinxron mashinalarning aylanma 
diagrammasini 
mavjud 
matematik 
tasdiqlarini 
K.A.Krug 
1907-yilda 
berdi. 
Elektr 
mashinalarining nazariyasining rivojida 1897-yilda I.Shteynmetsomning simvolli metodi va 
asrimizning 20-yillarida Forteskning simmetrik tashkil etuvchilar metodining kirib kelishi 
muhim asos bo’ldi.
Ko’plab olimlarning 30-yillardagi ishlari bilan, birinchi navbatda E.Arnold, A.Blondel, 
M.Vidmar, L.Dreyfus, K.A.Kruga, B.S.Kulebakin, R.Rixtera, K.I.SHenfera va boshqalar, elektr 
mashinalarining o’rnatish rejimining klassik nazariyasi yaratildi. Elektr mashinalarining barcha 
turlari bo’yicha elektr mashinalarining o’rnatish rejimlari nazariyasi ifoda etilgan klassik 
qo’llanmalar bu vaqtgacha yozib bo’lindi. Elektr mashinalarining rivojiga ikkinchi jahon 
urishigacha va urushdan keyin sobiq ittifoq olimlari A.I.Voldek, V.T.Kasyanov, M.P.Kostenko, 
A.N.Larionov, P.A.LYuter, G.N.Petrov, L.M.Piotrovitskiy, P.S.Sergeev, V.A.Tolviniskiy va 
boshqalar ulkan xissa qo’shganlar. 
Elektr mashinalarining rivojida muhim asr bo’lib G.Kronning umumiy elektrmashinalari 
bo’yicha 30-40- yillarda qilgan ishlari bo’lib hisoblanadi. G.Kron induktiv mashinalarning 
barcha ko’rinishlaridan olinishi mumkin bo’lganidan umumiylashgan mashinalarning 
tenglamasini va modelini taklif qildi. Umumiy xulosa elektr mashinalari nazariyasida G.Kroin 
asosli siljitishlar qildi.
So’nggi o’n yillikning hisoblash mashinalri murakkab sistemadagi differensial 
tenglamalarni, elektr mashinalarining nochiziqli hisoblari bilan o’rnatish va davriy rejimlari 
ta’rifi , nosinusoidal kuchlanish manbai, analog jarayonida behisob energiya o’zgarishidan oldin 
stator va rotor hamda boshqa faktorlardagi ko’plab tarmoqlar amallarni yecha oldi. 
B.Adkins, G.Vudson, A.A.Gorev, L.N.Gruzov, E.YA,Kazovskiy, I.Kovach, G.N.Petrov, 
I.Ratsa, I.I.Treshev, D.Uayt kabi ko’plab olimlarning ishlari bilan elektr mashinalrining davriy 
jarayoni nazariyasi oldinga siljidi.
Elektr mashinalarining rivojlanish tarixi bugungi kunda boshliq I.A.Glebov, 
I.M.Postnikov, B.B.Romanov, N.S.Siunov, G.A.Sipaylov, V.A.Yakovenko va ko’plab boshqa 
olimlar bilan minglab ishlab chiqarishlarda, elektromexanikaning ilmiy va o’quv kollektivlarida 
davom etmoqda.