3 Fəsil I. Lənkəran vilayətinin fiziki-coğrafi şərati

Bolqarçay hövzəsi. Lənkəran vilayətində sahəsinə görə Bolqarçay hövzəsi çay hövzələri içərisində ən irisi hesab olunur.Onun ümumi sahəsi 2170 km² olub,Lənkəran vilayətinin 1/3 hissəsini əhatə edir.

Astaraçay hövzəsi kimi, Bolqarçay hövzəsinin də sağ sahili Azərbaycan Respublikasının,sol sahili isə İran Respublikasının ərazisinə düşür.Hövzənin meylliyi 26%-ə bərabərdir.Lənkəran vilayətinin digər çay hövzələrindən fərqli olaraq Bolqarçay hövzəsində meşəli sahələr azlıq təşkil edir.Burada çəmən-bozqır,bozqır və bozqırlaşmış(meşəsizləşmiş)sahələr daha çox üstünlük təşkil edir.Bu da hövzə daxilində gedən proseslərin ümumi xarakterinə təsir göstərmişdir.

Bolqarçay hövzəsi Lənkəran vilayətinin digər çay hövzələri ilə müqayisədə eroziya proseslərinə daha çox məruz qalmışdır. Burada insanın təsərrüfat fəaliyyəti də az rol oynamamışdır. Bolqarçay hövzəsi də Lənkəran vilayətinin Viləşçay hövzəsi kimi meşəsizləşməyə daha erkən dövrlərdə məruz qalmışdır.

Bəzi tədqiqatçıların [ 25 ] fikrincə, artıq XIX əsrin ikinci yarısından Lənkəran vilayətinin şimal hissəsinin dağətəyi sahələri (bura Bolqarçay hövzəsinin böyük hissəsi daxildir)meşələrdən azad edilmişdir. Nəticədə eroziya proseslərinin intensivliyi artmış,torpaqların münbitlik göstəriciləri pisləşmişdir. Bunu Bolqarçay hövzəsinin tranzit ekoloji rayonunun tipik dağ-qəhvəyi və tünd dağ boz-qəhvəyi torpaqların monitorinqindən də görmək mümkündür(cədvəl 3.6).

Cədvəl 3.6

Bolqarçay hövzəsi tranzit ekoloji rayonu torpaqlarının münbitlik

göstəricilərinin monitorinqi ( Məmmədova S.Z. [ 5 ] )

Münbitlik göstəriciləri	Tipik dağ-qəhvəyi			Tünd dağ boz-qəhvəyi
	1953- 1997- 1956 2005 fərq			1953- 1997- 1956 2005 fərq
1	2 3 4			5 6 7
Humusun miqdarı, %	4.80 2.10 -2.70			3.06 1.79 -1.27
Humusun ehtiyatı, t/ha 0-20 sm 0-50 sm 0-100 sm	115 65 -50 210 135 -75 307 220		-50 -2.70 -75 -87	76 44 -32 142 88 -54 261 171 -90
Ümumi azot,%	0.30 0.21		-0.09	0.25 0.15 -0.10
Ümumi fosfor, %	0.22	0.20	-0.02	0.22	0.21	-0.01
Ümumi kalium,%	3.36	3.1	0.26	2.10	1.5	-0.6
Udulmuş əsasların cəmi, mq-ekv/100 q, torpaqda	37.2	34.3	-2.9	33.9	32.6	-1.3
pH (su)	6.9	7.0	+0,1	7.5	7.7	+0.2
pH (duz)	5,8	6.5	+0.7	7.1	7.9	+0.4

Cədvəldən göründüyü kimi, Bolqarçay hövzəsinin tranzit ekoloji rayonunun tipik dağ-qəhvəyi və tünd dağ boz-qəhvəyi torpaqlarında müşahidə müddətində potensial münbitlik göstəricilərinin dəyişkənliyi digər çay hövzələrinin analoji rayonlarının torpaqlarından daha kəskin şəkildə olmuşdur. Monitorinqin nəticələrindən göründüyü kimi, hər iki torpaqda, demək olar ki, münbitlik üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən biogen elementlərin (humus, azot, fosfor, kaliumun ) azalması, bəzi hallarda iki dəfədən çox olmuşdur;humusun ümumi miqdarı tipik dağ-qəhvəyi torpaqlarda 56%,tünd dağ boz-qəhvəyi torpaqlarda 41,5% azalmışdır ki,bu da özünü humusun ehtiyyat formalarının,azot,fosfor və digər göstəricilərin də azalmasında göstərmişdir. Bolqarçay hövzəsində münbitlik göstəricilərinin bu cür kəskin pisləşməsi, güman etmək olar ki, əsasən antropogen səbəblərdən baş vermişdir: ərazidə meşə örtüyünün məhv edilməsi, aridləşmə, relyefin meyilliyi və baxarlılığı gözlənilmədən dağ əkinçiliyinin aparılması və s. bu prosesləri sürətləndirmişdir.