3 Fəsil I. Lənkəran vilayətinin fiziki-coğrafi şərati

3.2 . Lənkəran vilayəti torpaqlarının ekoloji monitorinqi

Respublikamızda təbii komplekslərlə və torpaq örtüyünə antropogen təsirlərin ardicil artdiğı regionlardan biri də Lənkəran vilayətidir. Əvvəlki fəsillərdə qeyd edildiyi kimi, əlverişli torpaq-iqlim şəraiti Lənkəran vilayətində bir sıra kənd təsərrüfati bitkilərini, o cümlədən rütubətli subtropiklərin çay, sitrus (limon, apelsin, kivi, naringi) və feyxua kimi qiymətli bitkilərini yetişdirməyə imkan verir. Digər tərəfdən vilayətdə nadir landşaft komplekslərinin yayılmasi, ərazinin digər rekreasion imkanları təsərrüfatinın bir sira sahələrinin inkişafı üçün qeyri-məhdud imkanlar açmişdır. Bununla belə bu regionun landşaft kompleksləri və torpaq örtüyü son on illiklərdə antropogen amillərin (meşələrin qirilması, yaşayiş məntəqələrinin genişlənməsi, kənd təsərrüfatına yararlı tyorpaqların kəmiyyətcə azalmasi, keyfiyyətcə pisləşməsi) təsiri altinda ardıcıl olaraq dəyişikliklərə uğramaqdır: belə ki, vaxtiylə ərazisinin 60-65% təşkil edən meşələr azalaraq 25-30%-ə düşmür, ovalığı örtən palıd tərkibli kserofil və hirkan tipli meşələr tamamilə məhv edilmişdir. Bu tip meşələr hazırda yaknız dağlıq ərazilərdə massivlər şəklində qalmışdır. Düzən sahələrdə bu meşələrin yalnız fraqmentlərinə təsadüf etmək mümkündür. Lənkəran vilayətində meşə örtüyü təkcə ərazi baxımından deyil, tərkibcə də qarışmış və pisləşmişdir. Təmiz fıstıq və palıd tərkibli meşələr qarışıq meşələrlə əvəz olunmuşdur.

İstər təbii ekosistemlərin, istərsə də aqroekosistemlərin normal funksional fəaliyyəti və yüksək məhsuldarlığı üşün torpaq örtüyün böyük əhəmiyyəti vardır. Lakin son bir əsrdə Lənkəran vilayyətinin bəzi təbii komplekslərində təbii və ya antropogen səbəblərdən bitki örtüyünün məhv olması, tərkibcə dəyişməsi və ya digər torpaq əmələgətirən amillərdə (qrunt suyunun səviyyəsi, iqlim şəraitində və s.) dəyişikliklər torpaq örtüyündə də öz təsirini göstərmişdir. İnzibati rayonların torpaq tədqiqat materialları üzrə aparılmış araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Lənkəran vilayətinin dağlıq və dağətəyi ərazilərində kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların 15,4%-i və ya 43261,3 hektarı bu və ya digər dərəcədə eroziyaya uğramışdır. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının eroziyaya uğrama dərəcəsinə görə vilayətdə Lerik rayonu birinci yerdə durur. Rayonun bu kateqoriyadan olan torpaqlarının 36,3%-i və ya 24467 hektarı eroziyaya uğramışdır. Astara rayonunda bu göstərici 32,1% və ya 4528 ha. Yardımlıda 13,6% və ya 6141 ha, Lənkəranda 27,4% və ya 6603 ha, Cəlilabadda 1,58% və ya 1522,3 hektara bərabərdir [ 8 ] .

Lənkəran vilayəti ərazisinin çox hissəsi iqlim-relyef şəraitinə görə(illik yağıntıların yüksək olması, dağlıq və dağətəyi rayonların təbii drenliyi və s.) torpaq profilində sida həll olan duzların toplanması üçün əlveriçsizdir. Lakin vilayətin çimal və şimal-şərq hissəsində iqlim şəraitinin qulaqlığı, yağıntıların orta illik miqdarının 300 mm-dən çox olmaması, həmçinin torpaq ehtiyyatlarının bir qisminin düzən ərazilərdə cəmlənməsi və intensiv suvarma torpaq profilində duzların toplanması üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bununla bağlı vılayətın əkınəyararlı torpaqlarınin 12.69% və ya 19503 ha-ı bu və ya digər dərəcədə şorlaşmaya məruz qalmışdır. Şorlaşmaya məruz qalmış torpaqların 79.71%-i və ya 155546 hektarı Cəlilabad, 18.15%-i və ya 3539 hektarı Masallı, 2,15% -i və ya 418 hektarı Lənkəran rayonunun payına düşür. Qeyd etmək lazımdır ki, şoranların 100% -i və ya 2556 hektarı , şiddətli şorlaşmaya məruz qalmış torpaqların 92,36 %-i və ya 9816 hektarı Cəlilabad rayonu ərazisindədir. Araşdımalar göstərir ki, Lənkəran vilayətində şorlaşmaya məruz qalmış torpaqların 23,4%-i və ya 4558 hektarı bu və ya digər dərəcədə şorakətləşməyə məruz qalmışdır. Vilayət daxilində landşaft komplekslərinin transformasiyası, torpaq deqradasiya proseslərinin inkişafı Azərbaycanın bu əhəmiyyətli regionunda ekoloji monitorinqin, həmçinin torpaq monitorinqinin təşkilini zəruri etmişdir.