3 Fəsil I. Lənkəran vilayətinin fiziki-coğrafi şərati

Ph dərəcəsinə görə

<3.0	40	-	-	-
3.0-3.5	70	-	-	<20
3.5-4,0	80	-	<20	30
4.0-4.5	100	-	30	40
4.5-5.0	100	<20	40	50
5.0-5.5	100	30	60	60
5.5-6.0	100	50	80	80
6.0-6.5	90	70	100	90
6.5-7.0	80	90	100	100
7.0-7.5	70	100	100	90
7.5-8.0	50	100	100	80
8.0-8.5	<20	100	100	60
8.5-9.0	-	90	90	<40
9.0-9.5	-	60	60	-
9.5-10.0	-	50	30	-
>10.0	-	<20	<20	-

Şorlaşma dərəcəsinə görə

< 0.10 şorlaşmamış	100	100	100	100
0.10-0.25 çox zəif şorlaşmış	60	80	90	90
0.25-0.50 zəif şorlaşmış	50	80	80	70
0.50-1.0 orta şorlaşmış	20	60	60	50
1.0-2.0 şiddətli şorlaşmış	<20	40	20	<20
2.0-3.0 çox şiddətli şorlaşmış	-	<20	<20	-
>3.00 şoranlar	-	-	-	-

Suyadavamlı aqreqatların miqdarına görə

>80	100	100	100	100
70-80	100	100	100	100
60-70	90	90	90	90
50-60	90	90	80	70
40-50	80	70	60	50
30-40	70	60	50	40
20-30	50	50	40	<20
<20	<40	<40	<30	-

Torpağın sıxlığına görə

<1,15	<90	<90	<95	<90
1,15-1,20	100	100	100	100
1,20-1,25	100	100	100	90
1,25-1,30	100	100	100	80
1,30-1,35	90	90	100	70
1,35-1,40	80	85	90	50
1,40-1,45	65	70	80	30
1,45-1,50	40	50	60	<20
>1,50	0	0	0	-

Ərazinin hündürlüyünə (m) görə

>3000	-	-	-	-
2400-3000	-	-	<30	<20
2000-2400	-	<30	50	40
1000-2000	<20	40	80	50
500-1000	50	70	90	70
200-500	80	90	100	90
<28-200	100	100	100	100

Yağıntlara görə

˂200	-	˂ 50	˂ 30	˂ 30
200-300	˂ 20	90	80	70
300-500	40	100	100	90
500-700	70	90	100	100
700-1200	100	70	90	90
˃1200	100	˂30	˂50	˂50

Md göstəricisinə görə

˃0.45	100	˂ 50	˂60	˂ 50
0.35-0.45	90	80	100	90
0.25-0.35	60	100	100	100
0.15-0.25	30	90	100	90
0.15-0.10	˂0.10	70	80	70
˂0.10	-	˂20	˂40	˂ 40

∑T ˃10° görə

˂2000	˂ 30	˂ 50	˂ 70	˂60
2000-3000	60	80	95	80
3000-4000	95	95	100	90
4000-5000	100	100	95	100
˃5000	100	90	˂70	90

Bioiqlim potensialına ( BİP) görə

BİP ( Əyyubova görə, 1975)	Bonitet balı
1	2
˂0.8	24
0.8-1.2	24-35
1.2-1.6	35-47
1.6-2.2	47-65
2.2-2.8	65-82
2.8-3.4	82-100
˃3.4	˃100

Cədvəllərdən göründüyü kimi, çay, üzüm,tərəvəz və taxılın ekoloji tələbinə uyğun olaraq torpaq ( həmçinin mühit) əlamətlərinin təzahür dərəcəsini balla ifadə etməkdən ötrü seçilmiş amillər iki qrupa bölünmüşdür :

1. Mühit amilləri- ərazinin hündürlüyü, yağıntılar, Md göstəricisi , ∑T ˃10°, bioiqlim potensialı ;

2. Torpaq amilləri – pH, şorlaşma , suyadavamlı aqreqatların (˃0.25 mm) miqdarı Lənkəran vilayəti torpaqlarının ayrı-ayrı əlamətlərinin təzahür dərəcəsinə görə xüsusi qiymətləndirmə şkalaları vilayət torpaqlarının ekoloji şəraitinin qiymətləndirilməsində , ekoloji qiymətləndirmə şkalasının tərtibində istifadə olunmuşdur. Torpaqların ekoloji şəraitinin qiymətləndirilməsi şkalası qurularkən çay,taxıl və üzüm altında daha geniş istifadə olunan sarı dağ meşə (meşəaltından çıxmış), sarı podzollu, sarı podzollu qleyli, yuyulmuş dağ-qəhvəyi, karbonatlı dağ-qəhvəyi,bərkimiş yuyulmuş qəhvəyi, yuyulmuş çəmən-qəhvəyi, tünd boz-qəhvəyi torpaqlar götürülmüşdür.

Torpaqların ekoloji qiyməti hesablanarkən torpağın ekoloji şəraiti haqqında üç qrup məlumatdan istifadə olunmuşdur:

1. Torpaq və onun münbitliyinin formalaşdığı mühit amilləri (torpağın yayıldığı ərazinin hündürlüyü , yağıntıların miqdarı . Md rütubətlənmə əmsalı göstəricisi ∑T >10; bioiqlim potensialı-BİP ) haqqında məlumat:

2. Torpaqların qiymət meyarları (humus, azot, fosfor, kaliumŞ udulmuş əsasların cəmi) əsasında tapılmış boniet balları. Bu meyar vilayət torpaqlarının əsas bonitet şkalalrından götürülmüşdür. Şkalaya daxil edilmiş , sarı bağ meşə, sarı podzollu qleyləşmiş torpaqlar üçün bu torpaq qrupları üzrə , yuyulmuş dağ qəhvəyi, karbonatlı dağ qəhvəyi, bərkimiş yuyulmuş qəhvəyi, yuyulmuş çəmən-qəhvəyi, tünd boz-qəhvəyi torpaqlar üçün yarımtiplər üzrə verilmişdir.

3. Torpaqların bonitirovkası zamanı meyar və ya təshih əmsalları kimi götürülməmiş əlamət və xassələrinin (pH, suya davamlı aqreqatların miqdarı, sıxlıq) təzahir dərəcəsinə görə xüsusi qiymətləndirmə şkalalarında balla ifadə olunmuş göstəricilər. Konkret torpağın ekoloji qiyməti tapılarkən bizim tərəfimizdən irəli sürülmüş aşağıdakı düsturdan istifadə olunmuşdur:

E_b=

Burada E_b-konkret götürülmüş torpağın ekoloji bonitet balı, m1+m1+m3+mn..- qiymətləndirmədə iştirak edən mühit amillərinin (hündürlük, yağıntıların miqdarı , Md, ∑_t˃10°, BİP) balla ifadə olunmuş göstəricisi: B_b- torpağın qiymət meyarları (humus,azot,kalium,fosfor,UƏS və s.) əsasında tapılmış bonitet balı: t1+t2+t3+tn...- qiymətləndirmədə iştirak edən torpaq amillərinin (pH, suyadavamlı aqreqatlar, sıxlıq) balla ifadə olunmuş göstəricisi: Sn – ekoloji qiymət meyarlarının sayı.

Hər 3 qrup göstəricidən istifadə etməklə Lənkəran vilayətinin əsasən çay, üzüm və taxılaltı torpaqlarının bu bitkilərin tələbinə uyğun ekoloji qiyməti tapılmış və bunun əsasında ekoloji qiymət şkalası qurulmuşdur. Torpaqların ekoloji qiymətləndirilməsi ilə bağlı irəli sürülmüş yeni yanaşma üsulu, yuxarıda qeyd edildiyi kimi , əvvəlki tədqiqat işləri ilə ümumi nəzəri əsasa malik olsa da , bir sıra cəhətlərinə cəhətlərinə görə əvvəlkilərdən fərqlənir. Cədvəllərdəndə göründüyü kimi , vilayət daxilində yayılmış torpaqlar istər əlamətlərin təzahür dərəcəsinə görə, istərsə də özlərinin yekun ekoloji balını taparkən əvvəlki işlərdən fərqli olaraq anlayışlar (yüksək,orta,yaxşı və s.) səviyyəsini aşaraq, konkret rəqəmlərlə ifadə olunmuşdur. Bu rəqəmlər , yəni torpaqların ekoloji bonitet balı düstur vasitəsilə tapılmışdır. Təklif edilən bu yanaşma qaydası metodiki baxımdan da bir sıra özünə məxsus cəhətlərə malikdir:

I. Torpaqların nisbi müqayisəli qiymətləndirici prinsipinə əsaslanan torpaqların bonitrovkası nəticəsində əldə edilmiş bonitet ballarından fərqli olaraq, torpaqların ekoloji qiymət göstəricisi, torpaqların təzahür dərəcəsini əks etdirən şkalalar əsasında tapılır. Burada yalnız bir göstərici “torpaqların meyarlar əsasında tapılmış bonitet balı” Lənkaran vilayəti torpaqlarının çay, üzüm və taxıl üçün tərtib edilmiş əsas şkalalarından əsas şkalalarından götürüldüyü üçün müqayisəli qiymətləndirmə prinsipinə əsaslanmışdır.

II. Şkalada torpaqların iki iyerarxik səviyyəsi, torpaq qrupları (sarı dağ-meşə, sarı podzollu, sarı podzollu qleyli torpaqlar) və yarımtiplər (yuyulmuş dağ qəhvəyi, tipik dağ qəhvəyi, karbonatlı dağ qəhvəyi, bərkimiş yuyulmuş qəhvəyi, yuyulmuş çəmən qəhvəyi, tünd boz-qəhvəyi) üçün ekoloji qiymət göstəricisinin tapılması bu yanaşmanın universallığını göstərir.

Geniş informasiyanın olduğu şəraitdə torpaqların ekoloji qiymətləndirilməsinin yeni yanaşmasını daha aşağı iyerarxik səviyyələr üçün həyata keçirmək mümkündür.