3 I. Bob. Hamkorlikda oʻqitish texnologiyasi

I.BOB.HAMKORLIKDA O`QITISH TEXNOLOGIYASI
1.1.Hamkorlikda о ‘qilish texnologiyasining о ‘ziga xos xususiyatlari va asosiy g'oyasi.
1-modul. Hamkorlikda 0‘qitish g'oyasi turli mamlakatlardagi, jumladan,
Amerikadagi J. Xopkins universiteti professori R. Slavin (1990), Minnesot universiteti professorlari R. Jonson, D. Jonson (1987), Kalifomiya universiteti professori J. Aronson (1978), Isroildagi Tel-Aviv universiteti professori Sh. Sharan (1988) tomonidan ishlab chiqilgan.Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o‘qitish asosan, o'quvchilarda DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko‘nikma va malakalami shakllantirish, Isroil va Yevropa olimlari tom onidan tavsiya etilgan hamkorlikda o ‘qitish yuqorida qayd etilganlar bilan bir qatorda, ko‘proq o'quvchilar tomonidan o‘quv materialini qayta ishlash, loyihalash faoliyatini rivojlantirish, o ‘quv bahsi va m unozaralar o'tkazishni nazarda tutadi.Mazkur g'oyalar bir-birini to'ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini taqozo etadi.
Hamkorlikda o'qitish g'oyasi didaktikada 1970- yillarda paydobo'lgan. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada,G'arbiy Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, Yaponiya, Isroil mamlakatlari ta’lim muassasalarida keng qo'llanila boshlagan.Hamkorlikda o'qitishning asosiy g'oyasi o'quv topshiriqlami nafaqat birgalikda bajarish, balki hamkorlikda o'qishni o'rganishdir.Hamkorlikda o'qitish har bir o'quvchini kundalik qizg'in aqliy mehnatga, ijodiy va mustaqil fikr yuritishga o'rgatish, shaxs sifatida ongli mustaqillikni tarbiyalash, har bir o'quvchida shaxsiy qadr-qimmat tuyg'usini vujudga keltirish, o'z kuchi va qobiliyatiga bo'lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda mas’uliyat hissini shakllantirishni ko'zda tutadi.Hamkorlikda o'qitish texnologiyasi har bir o'quvchining tahsil olishdagi muvaffaqiyati guruh muvafTaqiyatiga olib kelishini anglagan holda muntazam va sidqidildan aqliy mehnat qilishga, o'quv topshiriqlarini sifatli bajarishga, o'quv materialini puxta o'zlashtirishiga, o'rtoqlariga hamkor bo'lib, o'zaro yordam uyushtirilishiga zamin tayyorlaydi. O'qituvchi ta’lim jarayonida hamkorlikda o'qitish metodlaridan foydalanish maqsadida quyidagilarni:
- hamkorlikda o'qitish metodlaridan foydalanib qaysi mavzulami o'rganish mumkinligini aniqlashi va mazkur darslarni taqvim-rejada belgilashi;
- ushbu mavzu bo'yicha o'quvchilarga tavsiya etiladigan o'quv topshiriqlari va ularni bajarish yuzasidan ko'rsatm alarni tayyorlashi;
— hamkorlikda o'qitish metodlaridan foydalanib o'tiladigan dars turi, dars strukturasi va borishini loyihalashi;
— o'tilgan va yangi mavzular yuzasidan o'quvchilar bilimini nazorat qilish uchun test topshiriqlarini tuzishi kerak.Mazkur metodlardan foydalanganda shuni nazarda tutish kerakki,o'quvchilar o'z sheriklari bilan hamkorlikda o'quv topshiriqlami to'g'ri bajarishlari barobarida guruh a’zolarining faolligi, hamkorlikning vujudga kelishi, ular o'rtasidagi muloqotda muloqot madaniyati tamoyillariga amal qilinishi ham hisobga olinadi.Shunday qilib, guruh a’zolari bir vaqtning o'zida ikkita topshiriqni bajaradi:
1. Akademik topshiriq — bilish va ijodiy izlanish orqali o'quv topshiriqlaridan ko'zlangan maqsadga erishish;
2. Ijtimoiy-psixologik topshiriq — dars davomida yuksak muloqot madaniyatiga ega bo'lish, odob osoyishtaligini saqlash;
O'qituvchi har ikkala topshiriqning yuqori saviyada bajarilishini nazorat qiladi.
O'qituvchi biologiya ta’limi jarayonida hamkorlikda o'qitish metodlaridan foydalanishi uchun ushbu texnologiyaning o'ziga xos xususiyatlariga oid bilim, ko'nikma va malakalami, o'quvchilarning mustaqil ishlari, o'quv bahsi va munozaralami samaraii tashkil etish yo'llarini egallagan, o'quvchilarda esa darslik, ilmiy-ommabop adabiyotlar ustida mustaqil va ijodiy ishlash, o'z fikrini qisqa va aniq bayon etish, fikrlami asoslash va dalillash, mantiqiy fikr yuritish, o‘quv bahsi va munozaralarda faol qatnashish ko'nikmalari shakllangan va ongli intizom vujudga kelganbo'lishi lozim. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasining bir nechta metodlari mavjud:
Komandada o'qitish (R. Slavin) da o'quvchilar teng sonli ikkita komandaga ajratiladi. Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi.Komanda a ’zolari o'quv topshiriqlarini hamkorlikda bajarib, har bir o'quvchi mavzudan ko'zda tutilgan bilim, ko'nikma va malakalami o'zlashtirishiga e’tibomi qaratadi. Hamkorlikda o'qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo'lgan R. Slavinning ta’kidlashicha, o'quvchilarga topshiriqlami hamkorlikda bajarish bo'yicha ko'rsatma berilishi yetarli emas. O'quvchilar o'rtasida tom m a’nodagi hamkorlik, har bir o'quvchining qo'lga kiritgan muvaffaqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiy-psixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirish sifatini aniqlashda ularni birbiri bilan emas, balki har bir o’quvchining kundalik natijasi aw al qo’lga kiritilgan natija bilan taqqoslanadi. Shundagina o’quvchilar o’zining davomida erishgan natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda ma’suliyatni his qilib, ko’proq izlanishga, bilim, ko’nikma va malakalami puxta o’zlashtirishga intiladi.
3-modul.Kichik guruhlarda hamkorlikda o'qitish (R. Slavin 1986). Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o'quvchidan tashkil topadi. O'qituvchi awal mavzuni tushuntiradi, so'ngra o'quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O'quvchilarga berilgan o'quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o'quvchi topshiriqning m a’lum qismini bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o'quvchi o'zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, o'rtoqlarini o'qitadi, so'ngra guruh a’zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa chiqariladi. O'qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test topshiriqlari yordamida bilimlarni nazorat qilib baholaydi. O'quvchilarning kichik guruhlardagi o'quv faoliyati o'yin (musobaqa) shaklida, individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin.
4-modul. Hamkorlikda 0‘qitishning zigzag yoki arra metodi.(E. Aronson 1978). Pedagogik amaliyotda bu metod qisqacha «arra» m etodi deb nomlanadi. Mazkur metodda kichik guruhlar 6-8 ta 0‘quvchidan tashkil topadi. Dars davomida o'rganiladigan mavzu mantiqan tugallangan qism (blok yoki modul)laiga ajratiladi. Har bir qism yuzasidan o'quvchilar bajarishi lozim bo'lgan o‘quv topshiriqlar tuziladi. Har bir o'quvchilar guruhi mazkur topshiriqlaming bittasini bajaradi va shu qism bo'yicha «mutaxassis»ga aylanadi. So'ngra guruhlar qayta tashkil etiladi. Bu guruhlarda har bir qism (blok yoki modul) «mutaxassisi» bo'lishi shart, mazkur «mutaxassis»lar o'zlari egallagan bilimlarni xuddi «arra» tishlari ketma-ket kelganidek, navbat bilan o'rtoqlariga bayon qiladi. Mazkur guruhlarda o'quv materiali mantiqiy ketma-ketlikda qayta ishlab chiqiladi. Shuni qayd etish kerakki, ushbu darsda o'quvchilar ikki marta guruhlarga ajratiladi. Birinchi guruh «mutaxassislar» tayyorlash guruhi. Mazkur mavzu bo'yicha o'quv materiali mantiqiy tugallangan flkrli to'rtta qismdan iborat bo'lganligi sababli, darsda qatnashayotgan 32 ta o'quvchi dars boshlanishidan oldin 4 xil rangdagi kartochkalar yordamida teng sonli to'rtta 8 ta o'quvchidan iborat «mutaxassislar» guruhiga ajratiladi. Ular o'zlariga tegishli o'quv topshiriqlami bajaradi va shu qism bo'yicha «mutaxassislar»ga aylanadi. Ikkinchi guruh «mutaxassislar» uchrashuvi guruhi. Rangli kartochkalaming har birining orqa tomonida 1 dan 8 gacha raqamlar yozilgan bo‘lib, barcha rangli kartochkalardagi raqamlar yig‘indisi sinfdagi o'quvchilar soniga teng bo'lishi lozim. «Mutaxassislar» uchrashuvi kartochkalaming orqa tomonidagi raqamlar asosida 8 ta guruh tashkil etilib, bu guruhlar tarkibiga bir xil raqamli 4 xil rangdagi kartochkalarga ega bo'lgan 4 ta o'quvchi kiradi. Shuni qayd etish kerakki, bu guruhlarda har bir qism (blok yoki modul) «mutaxassisi» bo'lishi shart. Mazkur uchrashuvda «mutaxassislar» o'zlari egallagan bilimlarni xuddi «arra» tishlari ketma-ket kelganidek, navbat bilan o'rtoqlariga bayon qiladi. Ushbu guruhlarda o'quv materialining 4 ta qismi mantiqiy ketma-ketlikda qayta ishlab chiqiladi. So'ngra o‘quv materiali yuzasidan tuzilgan topshiriqlar yaxlit holatga keltirilib, guruhlar 0‘rtasida savoljavob, munozara o'tkaziladi. O'quvchilar bilimlarni puxta egallashning yagona yo'li o'z hamkorining axborotini diqqat bilan tinglash ekanligini anglagan holda, mushohada yuritishga, kerakli ma’lumotlami daftarga yozishga harakat qiladi. Bu yerda o'qituvchi faqat o'quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etadigan tashkilotchi vazifasini bajaradi. Dars oxirida o'qituvchi o'quvchilarning bilim darajasini test topshiriqlari yordamida aniqlaydi. Har bir o'quvchining bilimi sifatidagi o'sish hisobga olinadi. 1986- yili R.Slavin «arra» metodini qisman o'zgartirib «агга-2» metodini yaratdi. Mazkur metodga ko'ra, kichik guruh 4—5 o'quvchidan tashkil topadi. Barcha guruh a’zolari o'quv materiali yuzasidan tuzilgan yagona topshiriq ustida ishlaydi. Guruh ichida o'quvchilar topshiriqlami qismlarga ajratib, bo'lib oladilar. Har bir o'quvchi o'ziga tegishli qismini puxta o'zlashtirib «mutaxassis»ga aylanadi. Dars oxirida har bir kichik guruhlardagi «mutaxassis»lar uchrashuvi qayta tashkil etilgan guruhlarda o'tkaziladi. O'quvchilar bilimi test savollari yordamida individual tarzda o'tkazilib nazorat qilinadi va baholanadi. Guruh a’zolarining ballari jam lanadi, eng yuqori ball to'plagan guruh g'olib sanaladi.
5-modul. Hamkorlikda o'qitishning «Birgalikda o'qiymiz» metodi 1987- yili Minnesota universiteti professorlari J. Jonson, R. Jonsonlar tomonidan ishlab chiqilgan. Sinf o'quvchilari 3-5 boladan iborat kichik guruhlarga ajratiladi. Har bir guruh darsda bajarilishi lozim bo'lgan topshiriqning m a’lum qismini bajaradi. Guruhlar topshiriqlami to'liq bajarishi natijasida o'quv materialining yaxlit o'zlashtirilishiga erishiladi. Mazkur metodning asosiy tamoyillari — komandani taqdirlash, o'quvchilarga individual yondashish, muvafFaqiyatlarga erishish uchun bir xil imkoniyatlarni vujudga keltirish sanaladi.
6-modul. Kichik guruhlarda ijodiy izlanishni tashkil etish metodi. Bu metod 1976- yili Tel-Aviv universiteti professori Sh. Sharan tomonidan ishlab chiqilgan. Bu metodda ko'proq o'quvchilarning mustaqil va ijodiy ishiga e’tibor qaratiladi. O'quvchilar alohida individual yoki 6 o'quvchidan iborat kichik guruhlarda ijodiy izlanish olib boradilar. Ijodiy izlanish kichik guruhlarda tashkil etilganda darsda o'rganish lozim bo'lgan o'quv materiali kichik qismlarga ajratiladi. Keyin bu qism lar yuzasidan topshiriqlar har bir o'quvchiga taqsimlanadi. Shunday qilib, har bir o'quvchi umumiy topshiriqning bajarilishiga o'z hissasini qo'shadi. Kichik guruhlarda topshiriq yuzasidan munozara o'tkaziladi. Guruh a’zolari birgalikda m a’ruza tayyorlaydi va sinf o'quvchilari o'rtasida o'z ijodiy izlanish natijasini e’lon qiladi. Kichik guruhlar o'rtasida o'tkazilgan o'quv bahsi, munozara o'quvchilar jamoasining hamkorlikda bajargan mustaqil faoliyatning natijasi, yakuni sanaladi. Hamkorlikda ishlash natijasida qo'lga kiritilgan muvaffaqiyatlar sinf jamoasidagi har bir o'quvchining, muntazam va faol aqliy mehnat qilishiga, kichik guruhlaming, umuman, sinf jamoasini jipslashtirishga, aw al o'zlashtirilgan bilim, ko'nikma va malakalami yangi va kutilmagan vaziyatlarda qo'llab, yangi bilimlarni o'zlashtirilishiga zamin tayyorlaydi.