3-ma’ruza Mavzu: Populyatsiyalar ekologiyasi

Turli mamlakatlarda aholining o`sishi. 1-jadval

Mamlakatlar	Tug’ilish	O’lish	O’sish (foizda)
Rivojlanmagan mamlakatlar
Iordaniya	38.8	5.5	3.3
Uganda	50.8	21.8	2.9
Zimbabve	34.3	9.4	5.2
Rivojlangan mamlakatlar
Germaniya	9.4	10.8	-1.5
Shvetsiya	10.8	10.6	0.1
AQSH	14.8	8.8	0.6

Ozuqa va makon.O’rmonda yashaydigan tirik jonzotlar har doim ham yetarli ozuqa va yashash joyiga ega bo’lavermaydi. Gida qizilishton (5- rasm) Sonoran Arizona cho’li va Meksikada yashaydi. Qizilishton Saguara kaktusida teshik hosil qilish yo’li bilan uya yasaydi. Qizilishtonlar har bir makon uchun o’zaro kurashadi. Belashuv qachonki ikki yoki undan ortiq jonzotlarning bir vaqtda bir xil manbani egallash uchun bo’ladi.
Populyatsiya soni. Ekologlarga zimmasiga populyatsiya sonini baholash vazifasi yuklatiladi. Bu ma’lumotlar populyatsiyaning o’sishi yoki aksincha holatni ko’rsatib beradi. Populyatsiya hisobi yo’qolib ketish havfida turgan organizmlarni aniqlab bera oladi.
Ba’zi tirik organizmlarni o’lchash oson kechadi. Agar siz qora shigirtkalarni ko’paytirayotgan bo’lsangiz siz konteunerdagi barcha shigirtkalar sonini hisoblash orqali aniqlashingiz mumkin. Agarda siz 2 ta konteynerdagi qora chigirtkalar sonini aniqlamoqchi bo’lsangiz nima qilasiz? Siz konteyneringizning metr kvadratidagi ma’lum shigirtkalarni sanashingiz mumkin. Ma’lum hududdagi ajratilgan qism “populyatsiya zichligi” deyiladi. 6-rasmda Yerning populyatsiya zichligi miqdori ko’rsatilgan.
Populyatsiya o’lchami. Qora shigirtkalar sonini sanash tadqiqotchini chalg’itishi mumkin. Ular juda bir-biriga o’xshash, tez harakatlanadi va berkinadilar. Ba’zi bir qora shigirtkalar bir necha maratobadan ko’p sanalishi mumkin va boshqalari esa umuman qolip ketadi. Ekologlar yovvoyi tabiat populyatsiya o’lchamini larini hisoblayotganlarida bir xil muammoga duch keladilar. Ular foydalanadigan eng qulay usullardan biri “Qopqon qo’yib belgilamoq“ deb nomlanadi. Masalan, yavvoyi quyonlarni hisoblashni faraz qilib ko’ring. Quyonlar yer ostida yashaydilar va qorong’u chuqurliklardan chiqib keladilar va tunda oziqlanadilar. Ekologlar ularni jarohat yetkazmasdan qo’lga tushuradilar. Har bir qopqonga tushgan quyon belgilanadi va qo’yib yuboriladi. Keyin boshqa oddiy quyon qo’lga olinadi. Ba’zi quyonlar belgilanadilar, ba’zilari yo’q. Belgilangan va belgilanmagan quyonlarni solishtirish orqali o’lchov hajmini aniqlaydilar.
Populyatsiya o’sishni cheklovchi omillar. Belashuv tirik organizmlar (populyatsiya) o’lchamini cheklaydi. Agarda mavjud yashash hududlari soni cheklansa, ba’zi qizilishtonlar ko’paymaydilar. Gila qizilishtoni kaktus mevalari, maymunjon va hashoratlar bilan oziqlanadi. Agarda ozuqa taqchillashsa, ba’zi qizilishtonlar ko’paya olmaydilar. Ozuqa yashash joyi, yoki boshqa manbalar uchun belashuv populyatsiya o’sishini cheklab qo’yishi mumkin. Tabiatda qizg’in belashuvlar asosan bir turdagi organizmlar o’rtasida sodir bo’ladi . Chunki ularga bir xil ozuqa va boshpana kerak bo’ladi. Belashuv yana har xil turlar o’rtasida ham sodir bo’ladi. Misol uchun, Gila qizilishtoni o’z inini tark etgandan so’ng, boyqushlar, ko’rshapalaklar, ilonlar va kaltakesaklar bo’sh qolgan boshpana uchun belashishlari mumkin.