3-mavzu: dunyo aholisi geografiyasi

E’tiqod qiluvchilar:

Fransiya, Italiya, Ispaniya, Portugaliya, Irlandiya, Avstriya va Germaniyaning janubiy rayonlari katorik jerkovlar ta’sirida qolgan. Dinchi polyaklar, chexlar, slovaklar, slovenlar, vengerlar ham katolikka e’tiqod qiladilar.

ISLOM DINI - Islomiylik

Eng yosh din sifatida Islom dini ko’rsatilinadi. Islom dini – dunyoda keng tarqalgan jahon dinlaridan biridir. Osiyo qit'asidagi Arabiston yarim oroli, Iordaniya, Suriya, Iroq, Eron, Turkiya, Afg’oniston, Pokiston, Afrika kit'asidagi Marokash, Jazoir, Tunis, Liviya, Misr Respublikasi Somali singari mamlakatlar xalqlari, Efiopiya, G'arbiy Sudanda yashovchilarning bir qismi, Malayziya, Indoneziya xalqlari, Livan, Hindiston, Xitoy hamda Filippin axolisining ma'lum bir qismi. Yevropa qit'asida esa Bolqon yarim orolida yashovchi xalqlarning bir bo'lagi islomga e'tiqod qiladi. Islom O'rta Osiyo, Zakavkazye va Shimoliy Kavkaz, Volgabo'yi, G'arbiy Sibir va boshqa ayrim hududlarda yashovchi aholining bir qismi ongi va turmushida mavjuddir. Bu xalqlarning turmush tarziga o'z ta'sirini ko'rsatib kelmoqda. Yer yuzida islomga e'tiqod qiluvchilar, ya'ni musulmonlar bir milliard 300 mln.dan oshdi.
Markaziy Osiyo xalqlarining musulmon dinini qabul qilishi VIII asrning birinchi choragida arab xalifaligining bosqinchilik yurishlari bilan bogʻliq holda boshlandi. Dastlab islom dini Turkistonning janubiy qismlarida mustahkamlanib, keyin asta-sekin shimolga tarqala boshladi. Mintaqada islom dinining oʻrnatilishi islomgacha boʻlgan diniy eʼtiqodlar (xususan, zardushtiylik) bilan uzoq va keskin qarama-qarshilikda kechdi. Yirik qoʻzgʻolonlar diniy sabablarga koʻra paydo boʻldi (ulardan eng muhimi Muqanna boshchiligidagi „oq kiyimlilar“ harakatidir). Islom dinini yoyish uchun arablar va ular maʼqullagan mahalliy sulolalar gʻoziylar otryadlarini — eʼtiqod uchun koʻngilli jangchilarni tuzdilar. Shu bilan birga, gʻoziy boʻlinmalari musulmon hukmdorlarining tayanchidan tashvishlanish obyektiga aylanib, hokimiyatga qarshi talon-taroj qilishga oʻtgan holatlar mavjud.
Yangi dinni mintaqada yoyish siyosatini gʻayrat bilan olib borgan Somoniylar sulolasi (IX-X asrlar) davrida faol mustahkamlandi. Bu davrda turkiy xalqlarning salmoqli qismi islom dinini qabul qildi. Oʻsha davrda hudud islomning oltin davrini boshlab bergan ilm-fan, tibbiyot, falsafa va ixtirolarning jahondagi yetakchi markaziga aylandi. Biroq, qoraxoniylarning turkiy sulolasi Somoniylar mulkiga hujum qilganda, bu fakt halokatli rol oʻynaydi — urush eʼtiqod uchun emas, balki musulmonlar oʻrtasida olib borilmoqda, degan bahona bilan ruhoniylar ularning aralashuvidan bosh tortadilar, hukmronlikdan mahrum qiladilar.
Moʻgʻullar istilosi davrida Markaziy Osiyo aholisining noroziligi boshqa narsalar qatori diniy motivlar bilan ham kuchaydi, chunki bosqinchilar „kofirlar“ edi. 1238-yilda hunarmand Mahmud Torobiy Buxoroda qoʻzgʻolon koʻtarib, oʻzini yangi xalifa deb eʼlon qildi, biroq u gʻanimlar bilan birinchi toʻqnashuvda halok boʻldi va keyingi yili isyonchilar bostirildi. Biroq keyinchalik moʻgʻul hukmdorlari va zodagonlarining oʻzlari islom dinini qabul qilib, Markaziy Osiyodagi yashovchi xalqlarining dindoshlariga aylanishdi.
Yevropa, Amerika va Rossiyada Islom dini, uning tarixi va manbalarini o'rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan. Lekin Islom dini tarixi, ta'limoti, muqaddas yozuvlarini tahlil, tatqiq qilish Rossiyada ayniqsa O'zbekiston, Qozog'iston, Tojikiston, Shimoliy Kavkazda keng ko'lamda ancha oldin amalga oshirilgan. Bu ish endi yanada kengroq miqyoslarda olib borilmoqda.
Arab xalqi hayotni VI asr oxiri VII asr boshlarida yuz bergan jiddiy tarixiy voqealar arab qabilalarining ijtimoiy hayot taqozasi bilan vujudga kelgan markazlashishga intilishga undagan. Islom ayni shu intilishni o'zida aks ettirgan g'oya, mafkura sifatida yuzaga kelgan, markazlashgan arab davlatining vujudga kelishi, qo'shni mamlakatlarga yurish qilib, yangi din Islomni targ'ib qilish arab xalifaligining kengayishi muhim ijtimoiy yo'nalish edi.
Markaziy va Sharqiy Arabiston yarim oroli sahrolarida yashagan arab badaviylari o'rtasida ibtidoiy tuzumga xos bo'lgan politeistik majusiylik diniy tasavvurlari hukmron edi.
Yahudiylik va xristianlik hamda ularning ayrim sektalari islom paydo bo'lishi arafasida arab qabilalari orasida muayyan darajada tarqalgan edi.
V-VI asrlarda arab qabilalari urug'-qabilachilik tuzumi yemirila boshlagan, ibtidoiy diniy tasavvurlar tanazzulga yuz tutgan edi. Qabilalar o'rtasida markazlashishga bo'lgan intilishning g'oyaviy in'iqosi sifatida yakka xudolikka xos diniy aqidalarning kurtaklari shakllana boshlagan. Yakka xudolik to'g'risidagi bunday diniy ta'limot islomdagina emas, balki u paydo bo'lmasdan birmuncha vaqt ilgari Arabistonning ayrim joylarida targ'ib qilina boshlagan edi. Islom esa ana shu targ'ibotlarning galdagi shakllanishi va tarkib topishining natijasi sifatida vujudga kelgan.
Islomdagi ilgari arab qabilalari orasida yakka xudolilik to'g'risida targ'ibot yuritgan, o'zini payg'ambar deb e'lon qilgan shaxslar manbalarda «xaniflar», ya'ni haq-haqiqat izlovchilar nomi bilan ma'lumdir. Islomning paydo bo'lishi arab qabilalari o'rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning muayyan bosqichi bilan bog'liq bo'lgan.
Islom monoteistik din sifatida. Ya'ni yakka xudoga e'tiqod qiluvchi ta'limotni yaratib, barcha ko'rinishlarini shirk deb atab, ularni ta'qiqlagan.
Islomda, shunday qilib, yagona – xudoga Allohga e'tiqod qilish bu diniy ta'limotning asosini tashkil etgan. Alloh – arabcha so'z bo'lib, o'zbekchaga tarjima qilsak Tangri degan ma'noni bildiradi. Forsiyda Xudo deyiladi. Alloh, Tangri, Xudo so'zlariga odatda sifat qo'shilib, Alloh taolo, Xudoi Taolo shaklida ham ishlatiladi. Taolo – ulug', oliy degan ma'noni anglatadi.
Islom ta'limoti bo'yicha, Alloh hamma joyda xoziru nozirdir, ammo o'zi lomakan, ya'ni bemakondir; unga vaqt, zamon ham daxlsizdir. Tug'ilish, o'lim barcha jonzotlarga, shu jumladan odamlargagina xosdir; Alloh bundan mustasnodir.
Markaziy Osiyoning taniqli siyosatchisi va sarkardasi Amir Temur islom tarafdori boʻlib, uning tashabbusi bilan koʻplab diniy binolar, jumladan, Samarqanddagi eng katta Bibixonim masjidi bunyod ettirgan. Sohibqiron davrida koʻchmanchilar orasida soʻfiy islomni targʻib qilgan nufuzli turkiy ilohiyot olimi Ahmad Yassaviy (Turkiston shahri, hozirgi Janubiy Qozogʻiston viloyatida) qabri ustiga ham maqbara qurilgan (mintaqada avliyo sifatida eʼzozlangan). Amir Temur saroy xattoti Umar Aqto Qur’onni shu qadar kichik harflar yordamida koʻchirib yozgani aytiladiki, kitobning butun matni muhr uzukiga sigʻdirgan. Aytishlaricha, Umar ham shunday katta Qurʼon yaratganki, uni tashish uchun arava kerak boʻlgan.
Oʻzbekxonning musulmon boʻlishi bilan islom Dashti Qipchoq oʻzbeklari orasida ham tarqaldi. Buxorolik sayyid va Yasaviy tariqati shayxi Ibn Abdulhamid tomonidan islomni qabul qilgan Oʻzbekxon Oltin Oʻrda oʻrtasida islom dinini targʻib qildi va Oʻrta Osiyo boʻylab kengayishi uchun islomlashtirish tashviqoti faoliyatini kuchaytirdi. Uzoq muddatda islom xonga Oʻrdadagi oʻzaro kurashlarni bartaraf etish va davlat institutlarini barqarorlashtirish imkonini berdi.
Oʻzbekiston hukumatining ham Islom diniga nisbatan siyosati Shavkat Miromonovich Mirziyoyev davrida yangicha muhit kasb etdi. Uning qoʻl ostida juda ko’p Islom diniga nisbatan qo’yilgan ta’qiqlar olinib, xar turli yaxshi choralar koʻrildi.