3-mavzu. Jahon psixologlari tomonidan bolalar psixologiyasi muammolarining urganilishi

V.N.Myasishchevninr munosabatlar psixologiyasida bola psixik taraqqiyoti qonuniyatlarining yoritilishi

V.N.Myasishchev (1892-1973)-rus psixologi, shaxs munosabatlari konsepsiyasininr ijodkori. Mazkur konsepsiyaga kupa, shaxsning asosini uning atrof olamga va о‘z-о‘ziga bо‘lgan munosabatlar tizimi tashkil etadi. Munosabatlar tizimi inson ongida atrof voqelikning aks etti­rilishi natijasida paydo bо‘ladi, uning о‘zi ham voqelikni aks etti­rishning shakllaridan biridir. V.N.Myasishchev insonning rivojlani­shida faoliyatning rolini kamsitmagan xolda odamlar uptasida hamkorlik, о‘zaro yordamni talab kiluvchi munosabatlar tarkib topmagan takdirda faoliyatning о‘zi asosiy psixik sifatlarining shakllanishida neytral jarayon bо‘lib kolishi mumkin, degan xulosaga keladi. Psixo­loglar uptasidagi 6axs-munozaralar natijasida shu narsa ma’lum buldiki, munosabatni faoliyat yoki harakat sifatida talkin etib bо‘lmaydi, xatto, munosabat kо‘p jihatdan harakatga teskaridir. Birinchidan, munosabat maqsadra ega bо‘lmaydi va u ixtiyoriy bо‘lishi mumkin emas; ikkinchidan, munosabat jarayon emas, u fazo va vaqtga chegaralan­magan; uchinchidan, munosabat maxsus tashqi madaniy vositalar bilan amalga oshirilmaydi, u umumlashma shaklda о‘zlashtirilishi mumkin emas. Munosabat har doim individualdir. Birok munosabat harakat bi­lan chambarchas bog‘liqdir. U harakatni keltirib chiqaradi, о‘zi ham harakat davomida shakllanishi va о‘zgarishi mumkin. Munosabat harakat manbai ham, natijasi ham bо‘lishi mumkin, ammo bо‘lmasligi ham mum­kin. Chunki munosabat har doim ham tashqi faollikda namoyon bо‘lmaydi.Kolaversa, inson ayni damda yoki umuman mavjud bо‘lmagan faqat uning о‘z ongida mavjud narsalarga ham qandaydir mynoca6atda bо‘lishi mum­kin.

V.N.Myasishchevning ta’kidlashicha, munosabat subyekt va obyekt mavjud bо‘lgan joyda vujudga keladi. Odamning psixologik munosa­batlari uning obyektiv vokelik bilan bо‘lgan ongli aloqalarini ifo­dalydi. B.N.Myasishchev mazkur voqelikning 3 kategoriya sini ajratib kо‘rsatdi; 1) tabiat xodisalari va narsa-buyumlar olami; 2) odamlar va ijtimoiy xodisalar; Z) subyektning о‘zi. Tabiatni idrok etish kо‘p jihatdan ijtimoiy tajriba ta’siriga tobe bо‘ladi, odamning о‘ziga bо‘lgan munosabat uning boshqalarga bulgamn munosabati va boshqalarning unga bо‘lgan munosabati bilan belgilanadi. Shu sababli psixologik munosabatlar tizimida V.N.Myasishchev odamning boshqa odamlar bilan bо‘lgan munosabatlari birinchi darajali ahamiyatga ega deb hisoblaydi. V.N.Myasishchevning ta’kidlashicha, odamning atrof voqelikka bо‘lgan munosabatining turlariga extiyojlar, emotsiyalar, qiziqish va e’tiqod kiradi.
V.N.Myasishchev о‘z ilmiy qarashlarida munosabatning bilish jara­yonlari bilan bо‘lgan aloqasini yoritib berishga uringan. Idrok voqelikni hissiy aks ettirish shaklidir. Idrokning mustaxkamligifaol ijobiy munosabatni talab kiladi, obyektga nisbatan befarq mu­nosabat xukmron bо‘lgan sharoitda idrok jarayoni ham beqaror bо‘ladi. Idrokning tanlovchanligi ham turli obyektlarga nisbatan inson tur­licha munosabatda bо‘lishi bilan bog‘liqdir. Biron ma’lumotni mustaxkam eslab kolish ham unga bо‘lgan qizikish va emotsional munosa­batga bog‘liqligi kо‘plab tajribalarda о‘z tasdig‘ini topgan. Tafakkur voqelikii bilvosita aks ettiradi, ammo tafakkurning mantikiy shak­li bо‘lgan xukmlarda ham shaxsiy munosabat ifodalanadi. Shu tufayli aynan bir xodisa xaqidagi har xil insonlarning xukmlari bir ­biridan farqlanishi mumkin.
Insonning rivojlanishi masalasini ham V.N.Myasishchev munosa­batlarning shakllanishi bilan chambarchas bog‘laydi. Kuzatishlar va ta­biiy eksperimentlarning kо‘rsatishicha, shartsiz reflektor refaollik paydo bо‘ladi. Ikki yoshdayoq xali unchalik beqaror bо‘lmasa-da, bolada uning muayyan narsa va xodisalarga bо‘lgan munosabatini ifodalovchi«xoxlayman-xoxlamayman» , «kerak-kerak emas» , "qiziq-qizik emas» ka­bi sо‘zlar jurligida amalga oshiriladigan reaksiyalarni kuzatish mum­kii. Eng muximi, bola reaksiyasining mazmuni ishlatayotgan sо‘zlarining mazmuni bilan hamoxangdir. Ikki-uch yoshdan boshlab bola­lar ancha anik namoyon buluvchi tanlovchan munosabatlarni namoyon eta­dilar. Bu munosabatlar orasida ota--onasiga, bolalarga, tarbiyachilarga, о‘yinlarga bо‘lgan munosabat, ayniqsa, yorkin namoyon bо‘ladi. Munosa­batlarning ayrim xususiyatlari bu yoshdayoq xarakterning sifatlari ­mustaqillik, tashabbuskorlik, muloqotchanlik va boshqalarda namoyon bо‘ladi. Ushbu yosh davrida munosabatlar vaziyat bilan bog‘liqligi va tez о‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Munosabatlarning xarakteri va rivojlanish darajasi mazkur yosh davrida birinchi navbatda kattalar tomonidan belgilanadi. Maktab yoshi davrida bolaning voyelik bilan bо‘lgan munosabatlari yanada murakkablashadi va turli - tuman bula boshlaydi. Munosabatlar tizimida yangilik - oiladan tashkari majbu­riyatlar va majburiy о‘quv faoliyatining paydo bо‘lishi yuz beradi. Bu davrda munosabatlar tizimi obyektiv zarurat talablari bilan belgi­lanadi. Shu tarika nazariy qarashlariga kupa, V.N.Myasishchev inson­ning psixik rivojlanishi uning atrof vokelik va eng avvalo boshqa odamlar bilan bо‘lgan munosabatlari tizimining murakkablashib, ken­gayib borishiga bog‘liq, bо‘ladi, degan g‘oyani ilgari suradi.
Shunday qilib, rus psixologlari - L.S..Vigotskiy, A.N.Leontyev, V.N.Myasishchev ilmiy qarashlarining qisqacha taxlili shuni kо‘psatadiki, ushbu olimlarning izlanishlarida inson psixik ta­rakqiyoti masalasi markaziy о‘pin egallagan. Har bir olim о‘z ilmiy yondashuviga ega bо‘lgan bо‘lsa-da, ularning barchasini psixik ta­raqkiyotning manbalari va qonuniyatlarilari bilan bog‘liq muammolarni о‘rganish rus psixologlarining ushbu muammolarni о‘rganish soxasida qо‘lga kiritgan yutuklariri psixologiya fanining, shu jumladan, bolalar psixologiyasining taraqqiyoti uchun xizmat qildi va qilib kel­mokda.