3-mavzu. Kasbiy ma’naviyatning o’ziga xos prinsiplari reja: Madaniyat va uning kasbiy faoliyatga ta’siri

 
3. Adolat, sadoqat, burch va halollik kasbiy ma’naviyatning bosh mezoni 
 
Adolat g‘oyasi butun dunyo xalqlarini azaldan o‘ylantirib kelgan. Islom olamida esa 
adolat g‘oyasi haqiqatning mezoni hisoblanadi. Buyuk ajdodimiz sohibqiron Amir Temur “Bir 
kunlik adolat – yuz kunlik toatibodatdan afzaldir» deya adolatga yuksak baho bergan bo‘lsa, 
hazrat Alisher Navoiyning “Kimki haqiqatni yolg‘ondan, to‘g‘rini noto‘g‘ridan ajrata 
bilsa, u o‘z adli bilan G‘arbu Sharqni yoritgan bo‘ladi” degan hikmatida mazkur iboraning 
ma’naviy-ma’rifiy mohiyati mujassamlashgan. 
Adolatning o‘zagi «adl» bo‘lib, odillik, haqqoniylik degan ma’nolarni anglatadi. Huquqni 
muhofaza qilish organlari xodimlari faoliyatida ushbu tushunchani quyidagicha ham izohlash 
mumkin: 
1) sudda insof va adolat yuzasidan hukm chiqarish; 
2) to‘g‘rini noto‘g‘ridan, rostni yolg‘ondan ajrata bilish, biror tomonga yon bosmaslik; 
3) zulmni bartaraf etish, insof yuzasidan ish ko‘rish, mazlumni himoya qilish. 
Tilimizda «adl» so‘zi bilan bog‘liq bir qator so‘z birikmalari mavjud. Masalan, adl 
mezoni deganda adolat tarozusi, ya’ni qonun asosida haqiqatni tiklagan kishi, adolat qonuni; adl 
tariqi deganda shariat nizomlari; adolat posboni deganda adolat himoyachisi, odil podsho, 
haqgo‘y qozi; adlu insof deganda o‘rtada turib, haqiqatni aniqlash, to‘g‘rilik, to‘g‘ri qaror qabul 
qilish nazarda tutiladi. 
Adolat (arab. odillik, to‘g‘rilik, hamma uchun barobar bo‘lgan haqiqatning talab va 
prinsiplariga amal qilinishi) – insoniyatning azaliy orzusi, ezgu g‘oyasi, ma’naviyat, axloq va 
huquqning me’yoriy kategoriyalaridan biri. U jamiyat hayotidagi hodisalar, tartib-qoidalarning 
asl insoniy ideallarga, haqiqat mezonlariga qanchalik mos ekanini aniqlashda hamma 
zamonlarda ham asosiy ma’naviy mezon bo‘lib xizmat qiladi. Jamiyatning shaxsga, shaxsning 
jamiyatga va bir shaxsning ikkinchi shaxsga munosabatida namoyon bo‘ladigan adolat prinsipi 
ana shu munosabatlarni baholashning o‘zgarmas o‘lchovidir. Adolat yuksak ma’naviy qadriyat 

---

bo‘lib, “baxt”, “ozodlik”, “tenglik”, “do‘stlik”, “tinchlik” tushunchalari kabi insonning azaliy 
ezgu intilishlari timsolidir. 
Adolat haqidagi ilk tasavvurlar juda olis zamonlarga borib taqaladi. Qadimgi davr 
mutafakkirlari uni universal qonun sifatida talqin etishgan. Masalan, Zardusht adolatni “arta” 
tushunchasi yordamida ifoda etar ekan, uni olamdagi ikki qutbdan biri deb hisoblagan. Yunon 
faylasufi Aflotun adolat muammosini izchil o‘rganib chiqishga harakat qilgan. Uning ijtimoiy-
siyosiy konsepsiyasida adolat “hukmronlik” va “imtiyoz” tushunchalariga yaqin kategoriya 
sifatida sharhlangan. Faylasufning fikricha, har bir tabaqa ichida tenglik bo‘lmog‘i, tabaqalar 
o‘rtasida tenglik hukm surmog‘i adolatdandir.
Arastu bu g‘oyalarni rivojlantirib, “tenglashtirish” va “taqsimlash adolati” 
tushunchalarini qo‘llagan. Arastu Iskandarga qilgan nasihatlaridan birida adolat haqida shunday 
fikrlarni keltiradi: “Bilgilki, adolat buyuk va qudratli xudoning yer yuzidagi o‘lchovidir. Uning 
yordamida zaif bo‘lgan haq odam kuchli bo‘lgan nohaqdan o‘z haqini oladi. Kimki Alloh 
bandalari orasida o‘rnatgan ilohiy adolat o‘lchovini buzsa va undan chetlashsa, katta nodonliklar 
qilib, xatoliklarga yo‘l qo‘yadi”.... 
Adolat ma’naviyatning insonlararo munosabatlarda namoyon bo‘lishidir. Adolatni 
ta’minlashning eng ishonchli usuli davr ruhiga muvofiq mukammal qonunlar ishlab chiqish va 
qonun ustuvorligini ta’minlashdir. «Adolat» tushunchasi zamirida butun xalq, jamoa taqdiri, 
jamiyat, jamoa istiqboli, mamlakat va jamiyat kelajagi mujassam. Amir Temurning «Kuch – 
adolatda» degan o‘giti davlatining muhrida ham bitilgani bejiz emas, albatta. U o‘z tuzuklarida 
adolatni davlatni idora qilishda asos bo‘ladigan 12 qoidaning biri sifatida qayd etgan. Shu 
o‘rinda ulkan imperiya tuza olgan va uni adolat mezonlari asosida boshqargan buyuk 
sohibqironing biz avlodlarga qoldirgan boshqaruvning 12 qoidasini yana bir bor eslashni joiz deb 
bildik. Bular quyidagilar: 
Birinchisi – davlat va saltanatimga bog‘lagan birinchi tuzugim – Tangri taoloning dini va 
Muhammad mustafoning shariatiga dunyoda rivoj berdim. 
Ikkinchisi – o‘n ikki tabaqa va toifadagi kishilar bilan mamlakatlarni zabt etdim, ularni 
idora qildim. Davlat, saltanat ustunlarini ushalar bilan quvvatlab, majlislarimni shular bilan 
ziynatladim. 
Uchinchisi – maslahat, kengash, tadbirkorlik, faollik va hushyorlik ehtiyotkorlik bilan 
g‘anim qo‘shinlarini yengib, mamlakatlarni o‘zimga bo‘ysundirdim. Saltanat ishlarini murosayu 
madora, muruvvat va sabr-toqat bilan yurgizdim. 
To‘rtinchisi – davlat ishlarini saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda boshqardim. 
Beshinchisi – amirlarim va sipohiylarimni martaba va unvonlar, zarur zevarlar bilan xushnud 
etdim. Bazmlarda ularga (o‘z yonimdan) o‘rin berdim, shuning uchun janglarda jonlarini fido 
qildilar. 
Oltinchisi – adolat va insof bilan Tangrining yaratgan bandalarini o‘zimdan rozi qildim. 
Gunohkorga ham, begunohga ham rahm qilib, haqqoniyat yuzasidan hukm chiqardim. 
Yettinchisi – sayyidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu donolar, muhaddislar, xabarchilar 
tarixchilar)ni tanlangan, e’tiborli odamlar hisoblab, izzatu hurmatlarini joyiga qo‘ydim. 
Sakkizinchisi – azmu jazm bilan ish tutdim. Biron ishni qasd qilgan bo‘lsam, butun 
zehnim, vujudim bilan bog‘lanib, bitirmagunimcha undan qo‘limni tortmadim. Har neki degan 
bo‘lsam, unga amal qildim. To‘qqizinchisi – raiyat ahvolidan ogoh bo‘ldim, ulug‘larini og‘a 
qatorida, kichiklarini farzand o‘rnida ko‘rdim. 
O‘ninchisi – turku tojik, arabu ajamning turli toifa va qabilalaridan bo‘lgan va mening 
panohimga kirgan kishilarning ulug‘lariga hurmat ko‘rsatdim, qolganlarini ham holiga yarasha 
siyladim. Yaxshilariga yaxshilik qildim, yomonlarini esa o‘z yomonliklariga topshirdim. 
O‘n birinchisi – farzandlar, qarindoshlar, oshna-og‘ayni, qo‘shnilar va men bilan bir 
vaqtlar do‘stlik qilgan barcha odamlarni davlatu ne’mat martabasiga erishganimda unutmadim, 
(molu mulk va naqd pul bilan) haqlarini ado etdim. 
O‘n ikkinchisi – do‘st-dushmanligiga qaramay, har joyda sipohiylarni hurmat qildim, 
chunki ular boqiy mato bo‘lgan jonlarini foniy dunyo moli uchun sotadilar» 

---

Haqiqiy mansab egasi – rahbar barchaga birday odilona munosabatda bo‘ladi. Albatta, 
odamlar har xil, ularning orasida gap uqmaydigan, ba’zan esa ro‘y-rost e’tiroz bildiradiganlari 
ham bo‘ladi. 
Forobiy «adolat»ni ijtimoiy iyerarxiya va tartibning mavjud bo‘lishi uchun poydevor 
yaratuvchi huquqiy kategoriya deb ta’riflagan. Adolatning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatini 
uning quyidagi vazifalarida ko‘rish mumkin: 
– jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni maqsadga muvofiq tashkil qilish; 
– turli ijtimoiy guruh va sinflar manfaatlarining himoya qilinishini ta’minlash, ular 
orasida muvozanatni saqlab turish; 
– jamiyatdagi mulkchilik munosabatlarini tartibga solib, ishlab chiqarish faolligini 
oshirish; 
– fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish; 
– voqelikda keng ildiz otgan, lekin ijtimoiy taraqqiyotga to‘siq bo‘layotgan 
munosabatlarni bartaraf etishga da’vat qilish; 
– odamlarda kelajakka ishonch tuyg‘usini uyg‘otish va kuchaytirish. 
Adolat insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning asosiy mezoni bo‘lgani uchun ham 
doimo ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. U jamiyat hayotida alohida o‘rin tutadigan ijtimoiy qadriyat 
bo‘lgani bois kundalik faoliyat va umuman jamiyatda “ijtimoiy adolat” tushunchasi keng 
qo‘llaniladi.