3-mavzu. Kasbiy ma’naviyatning o’ziga xos prinsiplari reja: Madaniyat va uning kasbiy faoliyatga ta’siri

Ijtimoiy 
adolat 
jamiyatda 
demokratiyaning 
mavjudligi, 
insonning 
ijtimoiy 
himoyalangani, barchaning qonun oldida tengligi, shuningdek fuqarolarning ish bilan 
ta’minlangani, tibbiy xizmat, uy-joy, ta’lim, madaniy ne’matlarga daxldorligini anglatuvchi 
ijtimoiy tizimdir. Ijtimoiy adolat real qadriyat bo‘lib, u fuqarolik jamiyatining uzviy qismi 
hisoblanadi. Shuningdek, insonning ijtimoiy himoyalangani ham fuqarolik jamiyatining barqaror 
rivojini ta’minlaydigan adolat omilidir.
Barchaning qonun oldidagi tengligi fuqarolik jamiyati hayotidagi muhim omildir. 
Fuqarolik jamiyatida insonni inson qiladigan ijtimoiy adolatning asosi ta’lim, tibbiy xizmat, uy-
joy, mehnat kabi ne’matlardan hamma uchun erkin foydalanish imkoniyatining mavjudligidir. 
Inson doimo jamiyat hayotida muhim o‘ringa ega bo‘lishga intilib yashaydi, bu – uning asosiy 
ehtiyojlaridan biri. 
Fuqarolar huquq va burchlarining o‘zaro mosligi ham fuqarolik jamiyatidagi adolatli 
munosabatlarni aniq izga soluvchi omildir. Bundan nafaqat jamiyat, balki shaxsning o‘zi ham 
katta manfaat ko‘radi. Ana shu moslik tufayligina inson boshqalardan hurmat va e’tirof kutishga 
haqli. Jinoyatga yarasha jazo tizimi bo‘lmagan sharoitda har qanday jamiyat taraqqiyot borasida 
qiyinchiliklarga duch kelishi tabiiy. Agar jinoyatni jazosiz qoldirmaydigan tizim ijtimoiy 
munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish kuchiga ega bo‘lsa, mehnat va uning baholanishi 
o‘rtasidagi moslik iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladi. Bugungi zamonaviy jamiyatni ana 
shunday moslik qoidalarisiz tasavvur etish mushkul. Bu moslik butun iqtisodiy tizimning 
poydevorini tashkil etadi. Shu bois jamiyatning iqtisodiy negizlarini turli tahdidlardan himoya 
qilish ichki ishlar idoralari xodimlarining asosiy vazifasidir. 
Adolat prinsipi masalaga qonun ustuvorligi, odillik nuqtai nazaridan xolis yondashish, 
haqiqatni bosh mezon deb bilish, shu yo‘lda beminnat xizmat qilishdir. Adolat prinsipiga amal 
qilib, mamlakatimizda inson, uning huquq va manfaatlarini eng oliy qadriyat sifatida ro‘yobga 
chiqarish borasida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Tabiiyki, bu o‘zgarishlar 
yurtimizda ijtimoiy adolat va demokratik prinsiplarni chuqur qaror toptirish bilan uzviy va 
chambarchas bog‘liq. Adolat prinsipi alohida inson xatti-harakatidan tortib, mamlakatdagi 
ijtimoiy-siyosiy institutlargacha bo‘lgan keng miqyosdagi munosabatlar tizimiga bir xilda 
yondashishni taqozo etadigan noyob ijtimoiy hodisadir. U ba’zan qarama-qarshi va ziddiyatli 
holatlarga sabab bo‘ladi, lekin oxir-oqibatda haqiqatni yuzaga chiqaradi. 
Adolat prinsipi real ijtimoiy mexanizmga ega. U, avvalo, barqarorlik va ijtimoiy 
hamjihatlikni ta’minlashning eng muhim omilidir. Adolat prinsipi jamiyatning o‘ziga xos “asab 

---

tolasi” bo‘lib, odamlarning ijtimoiy kayfiyatini yaqqol ifoda etadi. Ayni paytda u jamiyatdagi 
ezgu niyatli kuchlarni yagona maqsad yo‘lida birlashtiradigan ta’sirchan va samarali qadriyatdir. 
Bugun jamiyatimiz o‘zining ijtimoiy adolat konsepsiyasiga ega bo‘lib, bunda xalqimizga 
azaldan xos bo‘lib kelgan adolatga ishonch va ehtirom tuyg‘usi ulkan ahamiyat kasb etmoqda. 
Iqtisodiyotda adolat prinsipining asosiy qoidasi – qo‘shilgan hissa va olingan ulush 
mutanosibligi, manfaatlar uyg‘unligini ta’minlash.
Demokratik prinsiplar esa muvozanatga keltirish vositasi rolini bajaradi. Adolat 
prinsipining ratsional ahamiyatini oshirish uchun aniq me’yorlar, o‘lchovlar talab etiladi. Jamiyat 
boyligiga qo‘shilgan hissa va undan olingan ulush mutanosibligi demokratik me’yorlarga ham 
mos keladiki, bu iqtisodiyotda
– mehnat va ish haqi; 
siyosatda boshqaruvdagi ishtirok va burch;
huquqda – erkinlik va zarurat, huquq va burch, jinoyat va jazo;
ijtimoiy sohada – insonning jamiyat hayotidagi o‘rni va nufuzi, ijtimoiy maqomining real 
mehnat natijalari, qobiliyat va salohiyatiga qanchalik mos ekanida namoyon bo‘ladi. Adolatning 
boshqa jihatlari ham demokratik mazmunga ega.
Ular jamiyatning barcha a’zolari uchun umumiy va bir xilda tatbiq etilishi mumkin. 
Amerikalik sotsiologlar R. Xyusman va D. Xetfild “adolat omili” tushunchasini asoslab, uni 
amalga oshirishda qo‘l keladigan qoidalarni keltiradi. Bular quyidagilar: 
1) inson o‘zgalar bilan munosabatini o‘zining jamiyat ishiga qo‘shgan hissasi va buning 
evaziga oladigan ulushini taqqoslash orqali baholaydi; 
2) qo‘shilgan 
hissa 
va 
olingan 
ulushning 
nomutanosibligi 
norozilikka 
sabab bo‘ladi; 
3) inson 
o‘ziga 
tegayotgan 
ulushdan 
qoniqmasa, 
o‘zicha 
adolatni 
tiklashga harakat qiladi. 
Xullas, ijtimoiy adolatning mazkur qoidalari jamiyatning barcha a’zolari uchun 
umumiyligi va bir xilda tatbiq qilinishi bilan ahamiyatlidir. Shuningdek, bu qoidalar ijtimoiy 
uyg‘unlikning zaruriy asosi hisoblanadi.