3-mavzu. Prokariotlarning morfologiyasi va hujayra tuzilishi Reja

Kimyoviy tuzilishi. Kapsula geteropolisaxarid bo‘lib, uning tarkibi 90% 
suvdan iborat, polisaxarid, polipeptid, lipid (tuberkullyoz bakteriyalarda) 
birikmalaridan tashkil topgan. Kapsulali bakteriyalar kapsulasiz bakteriya yashay 
olmaydigan muhitlarda ham yashay olishi mumkin. 
9-rasm. Bakteriya kapsulalari

---

Kapsulalar suvli faza va uglevod tabi atli polimerlardan tashqil topgan.
Kapsula materiali turli mikroorganizmlar-bakteri yalar (klebsiellalar, pnevmo 
kokklar, streptokokklar va boshqalar), achitqi organizmlar, makromitsetlarda hosil 
bo’ladi. 
Kapsulaning tuzilishi harakteridan qat‘iy nazar polisaharidlar kimyoviy
tuzilishi jihatidan qoidaga ko‘ra blokli bo‘ladi. Kapsulaning universal vazifasi
- himoyadir. Patogen mikroorganizmlar kapsulalari ko‘ pincha in vivo yoki
in vitro asosiy kultivirlash sharoitlarida aniqlanadi . Masalan, pnevmokokkl ar
va kuydirgi mikrobi makroorganizmga tushganda yaqqol kapsulalarni sha 
kllantiradi. Saprofit turlarida kapsulalar noqulay (past harorat, qurg’oqchil
geografik regionlarda va hokazo) muhitlarda hujayraning saqlab qolinishini
ta‘minlaydi. Asosiy funksiyadan tashqari hujayra ichida namlikni saqlab
qolishga (gidrat qobiq hosil qilish), ayrim tuzlarni eritish va hujayra ichiga
o’tkazish, aniq strukturalarni tanish, masalan, o’simliklarda u bilan simbiotik 
o’zaro munosabatda bo’ladi va boshqalar. 
Xivchinlar. Bakteriyalar ikki hil harakatlanadi. Sirpanib harakatlanuvchi 
bakteriyalarning 
(miksobakteriyalar, 
oltingugurt 
bakteriyalari) 
tanasining 
to‘lqinsimon qisqarishi natijasida hujayra shakli davriy o‘zgarib turadi, natijada 
bakteriyaning ma’lum turdagi harakati sodir bo‘ladi. Suzib harakatlanish 
xivchinlari yordamida amalga oshadi. Masalan, spirillalar va kokkilarning 
ba’zilarida bunday harakatlanishni kuzatish mumkin. 
Xivchinlar (ayrim Protozoa turlarida, masalan Tetrahymena ruriformis 
infuzori yalarida ularni kiprikchalar deb ataladi) o’z asosiy massasi bilan hujayra 
tashqarisiga chiqib turadi, lekin hujayra organellasi hisoblanadi, chunki hujayra
membranasi bilan chambarchas bog’liq. Sodda hayvonlar kipriklari yoki tuklar 
(masalan, T. pyriformis) kinetosoma bilan boshlanadi (bakteri yalar bazal
plastinkasiga o’xshash), ularning har biri qo’shnisi bilan fibrilla (kinetodesmo)
orqali birikkan. Hammasi birgalikda kinetiyalarni shakllantiradi. Hujayra 
kiprikchasini yo’qotganda kinetiyalar saqlanib qoladi. (1.6- rasm )
Xivchinlar spirallashgan iplardan flagelin -oqsillardan tashq il topgan bo’lib,
ularga uglevodlar va lipidlar birikishi mumkin. Oqsil subbirlik ko’rinishida
bo’lib, molekulyar massasi o’rtacha 51 000 Da ga teng. Oqsilda subbirliklar
soni har xil bo’lishi mumkin: ko’pincha bakteri yal arda 8 - 9, Zamburug` va
sodda hayvonlarda 11 ga etadi (sodda hayvonlarda ular «9+2» prinsi pida taqsim 
lanadi, ya‘ni 9 subbirlik silindr devorni tashq il etadi, ikkitasi esa markazda 
joy egallagan). 
Bakteriyalar xivchini (quruq hujayra og’irligining 2%) o’lcham i bilan farq 
qiladi, bu esa spiral qadami o’lchami va subbirliklar soniga bog’liq, subbirliklar 8 
- 9 dan kamroq bo’lishi mumkin. Ularni ajratish uchun hujayrani avaylagan
holda buzish usullari qo’llaniladi (osmotik eritish, sirti faol moddalar bilan
ishlov berish). Boshqa hollarda xivchinlar hujayra tashqi yuzasi qismida uziladi. 
Uglevod fraksiyasi flagellin bilan chambarchas bog’liq bo’lib, bu kompleks 
suv va tuzli eritmalarda kam eruvchan, denaturatsi yalovchi agentlar (ishqorlar, 
fermentlar) ta‘siriga turg’undir. Ayniqsa glikoprotein kompleksini stabillashtir 
uvchi lipid g’ ilofga ega bo’lgan xivchinlar chidamli bo’ladi . Flagellin 14

---

aminokislotaga saqlagan; alanin, argenin, asparagin kislota, valin, glitsin, 
glutamin kislota, izoleysin, leysin, lizin, metionin, serin, fenilalanin, tirozin,
trionin. Gistidin va pr olin kamdan-kam aniqlanadi; sistin va triptofan-
uchramaydi; metionin va fenilalanin - kam miqdorda uchraydi; asparagin va
glutamin kislota-ko’plab miqdorda uchraydi. Ayrim enterobakteriyalar
xivchinlarida tabiatda kam uchrovchi E - N-metillizin aminokislotasini tutadi.
Flagelin agregatsiyaga moyil va oqibatda rekonstruksiyaga (in vitro) ega.
Lekin buning uchun kalta xivchin fragmentlari tomizg’i uchun zarurdir. Oqsil
subbirliklari hujayra ichida sintezlanadi va bo’sh silindr orqali uchiga qarab
harakatlanadi. U erda organella o’sa boshlaydi. 
Polisaxaridlar va lipidlar kam o’rganilgan bo’lib, ularning xivchinga 
kirilish mexanizmi noma‘lum. Xivchinlarga ( hujayra membranasi k abi) ATF 
aza faolligi xos bo’ib, ularning harakati shu ATFaza faolligiga bog’liq. Aerob
bakteri yalar xivchinining mexanik kimyoviy harakatlarida transmembranali
elektrokimyoviy potensialning generatsiyasi katta rol o’ynaydi. Bakteriyalar
xivchinlarining soni va joylashishiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: