3-mavzu. Prokariotlarning morfologiyasi va hujayra tuzilishi Reja

Monotrixlar - bakteriya hujayrasining bir uchida bitta xivchin bo‘ladi; 
Lofotrix - hujayraning bir uchida bir to‘p xivchini bo‘ladi; 
Amfitrix - hujayraning ikki uchida ikki to‘p xivchin bo‘ladi;
Peritrix - hujayraning hamma tomoni xivchin bilan qoplangan bo‘ladi (17-rasm). 
10- rasm. Xivchinlarning joylanish 
tiplari; 1- monotrix; 2- lofotrix; 3- 
peritrix; 4 - amfitrix. 
11-rasm. Xivchinning tuzilishi: 1 - hujayra 
po‘sti; 2 – sitoplazmatik membrana; 3 - 
xivchinlarning membranasi; 4- xivinlarning 
diskasi; 5 - blefaroplast 
 
Xivchinlarning soni ham har xil. Spirillalarda 5 - 30 tagacha, vibrionlarda 1, 
2 ta yoki 3 ta xivchin bo‘lib, ular hujayra qutblarida joylashadi. Ba’zi 
tayoqchasimon bakteriyalar - Proteus vulgaris, Clostridium tetani kabilarda 50 - 
100 gacha xivchin bo‘ladi. Xivchinlarning eni 10 - 20 nm, uzunligi 3 - 15 mkm. 
Xivchinlar uzunligi bakteriya kulturasining tabiati, oziqa yoki tashqi muhit 
ta’siriga qarab har xil bo‘ladi. Xivchin kimyoviy jixatidan oqsil modda - 
flagellindan tuzilgan. Xivchin bakteriya hayotida katta rol o‘ynaydi. Bakteriyalarni 
ba’zi bir oziqa muhitlarida xivchinsiz qilib ham o‘stirish mumkin. O‘sish fazasiga 
qarab, bakteriyalarning xivchinli va xivchinsiz davrlari bo‘ladi. Bakteriya 
xivchinini yo‘qotsa ham yashayveradi. Xivchin bazal plastinkaga yopishgan 
bo‘ladi (18-rasm). Plastinka esa sitoplazmatik membrana tagida joylashgan. Bazal 

---

tanacha, bakteriyada motor vazifasini bajarib, xivchinni harakatga keltiradi. Bazal 
tanacha xivchin bilan ilmoq orqali birikadi. Bazal tanacha o‘z navbatida 4 ta xalqa 
bilan ta’minlagan (18-rasm). Halqalar sterjen orqali bir tizimga birlashadi (M, S, R, 
L - halqalar). Bu halqalar bir - biriga nisbatan harakatlanadi, sterjen esa xivchinni 
harakatta keltiradi. Harakat tezligi temperatura, osmotik bosim va muhit 
yopishqoligiga bog‘liq bo‘ladi. Ba’zi bakteriyalar 1 sekunda 1 bakteriya tanasi 
uzunligicha, ba’zilari esa 50 tana uzunligiga teng masofacha harakat qiladi. Odatda 
ular tartibsiz harakat qiladi, ammo ularda kimyoviy moddalarga nisbatan taksis 
hodisasini kuzatiladi, bunga xemotaksis deyilsa, kislorodga nisbatan harakati 
aerotaksis, yorug‘likga nisbatan harakat bo‘lsa fototaksis deyiladi.