3-mavzu: Statistik izlanish asoslari va ko'rsatkichlar sistemasi Reja

Kuzatish dasturi deganda o'rganilayotgan tuplamning xar bir boshlangich unsuri haqida kuzatish davomida qayd qilinishi lozim bo'lgan belgilar tuplami tushuniladi. Masalan, axoli ruyxati dasturi bu ruyxat varakasiga va boshqa formulyarga kiritiladigan savollar bo'lib, ruyxat o'tkazish jarayonida xar bir kishi yoki axolining ayrim guruxlaridan ularga javob olinadi. Dastur tuzish statistik kuzatishning eng OFir va eng maъsuliyatli boskichidir.


Kuzatish obъekti deyilganda o'rganilayotgan xodisa va jarayonlar tuplami tushuniladi. Masalan, axoli ruyxatida respublika, viloyat, tumanlarda yashayotgan barcha kishilar, kishlok xo'jaligi hisobida - barcha jamoa va davlat xujaliklari, sanoat asbob- uskunalari ruyxatida - jamiki zavod va fabrikalar kuzatish obъekti hisoblanadi.


Kuzatish birligi deyilganda kuzatilayotgan tuplamning birligi tushuniladi. Bu birlik maъlum darajada mustakillikka ega bo'lib, kuzatish jarayonida undan maъlumot olinadi. Masalan, sanoat faoliyati tekshirilayotganda xar bir korxona kuzatish birligi hisoblanadi. Kuzatish birligidan hisob birligi fark kiladi.
Hisob birligi deyilganda o'rganilayotgan tuplamning statistik kuzatish obъektining shunday boshlaetich unsuri birligi tushuniladiki, uning belgilari tekshirish jarayonida qayd qilinishi kerak.
Hisob birligini tuFri aniqlash statistik tekshirishning muvofakiyatli va samarali bo'lishida muxim ahamiyat kasb etadi.
Kuzatish dasturida savollarga javob maxsus xo'jjat, yaъni statistik formulyarda aks ettiriladi. U xar xil nom bilan yuritiladi, jumladan hisobot shakli, yuk xati, ruyxatga olish varakasi va xakozo.

Statistik formulyar 2 xil bo'ladi:

1) Aloxida shakldagi formulyar;
2) Ruyxat shaklidagi formulyar.

Aloxida shakldagi formulyarga korxonalarning yillik hisoboti formulyari misol bo'ladi. Ruyxat shaklidagi formulyarga bitta emas balki bir necha hisob birliklari haqida maъlumot keltiriladi.

Kuzatish dasturidagi savollarni talkin qilish va tushunishni taъminlash maqsadida statistik formulyarlarni tuldirish uchun ykriknoma tuziladi. Yuriknoma:
• statistik kuzatish maqsadi va vazifalari;
• kuzatish obъekti va birligi;
• maъlumotlarni kaerdan va kimdan olish;
• kuzatish muddati;
• xo'jjatlarni rasmiylashtirish tartibi;
• materiallarni topshirish va junatish muddati;
• ko'rsatkichlarni hisoblash va shunga kxshash kuzatilayotgan xodisa bilan bevosita bog'lik bo'lgan masalalar yoritiladi.
Kuzatish joyi deyilganda kuzatish o'tkazilishi lozim bo'lgan joy tushuniladi. Uni belgilash ayniksa joyi o'zgarib turishi mumkin bo'lgan xodisalarni kuzatayotganda juda katta ahamiyatga ega. Agar krnatilgan dastgoxlar ruyxatga olinayotgan bo'lsa, u xolda kuzatish jarayonini belgilab olish unchalik kiyin emas, chunki u dastgoxlar doimo bir joyga biriktirib kuyilgan bo'ladi.
Kuzatishning samarali va sifatli o'tkazilishi unda katnashadigan kishilarning tayyorgarlik darajasiga boglik, shu sababli kuzatishni o'tkazishdan bir muncha oldin uni o'tkazuvchi masъul kishilar bilan maxsus mashgulotlar olib boriladi. Kuzatish formulyarini shakllarini, varaularini, ko'rsatmalarini tayyorlash ularni joylarga tarkatish kabilar kuzatishni o'tkazishdagi muxim tashqiliy masalalardan biri hisoblanadi.
Mamlakatimizda statistik kuzatish 2 xil shaklda:
• Statistik hisobotni takdim etish;
• Maxsus uyushtirilgan statistik tekshirishlarni amalga oshirish yuli bilan tashkil etiladi.
Statistik hisobot deyilganda Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi yoki uning maxalliy tashkilotlari hamda Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan tegishli ko'rsatkichlarga ega bo'lgan, mustakil balansda turuvchi barcha korxona, muassasa va tashkilotlar tomonidan belgilangan muddatlarda qonuniy tartibda uyushtirilgan statistika va yukori tashkilotlarga yuborilib turiladi.
Hisobot statistik kuzatishning aasosiy shakli bo'lib barcha korxona va tashkilotlar faoliyati haqidagi boshlangich xaukoniy maъlumotlarni keng dasturda muttasil olib borish imkoniyatini yaratadi. Buxgalteriya va tezkor texnika hisobi xo'jjatlarida qayd etilgan boshlangich hisob-kitob yozuvlari hisobot uchun maъlumotlar manbai bo'lib hisoblanadi.


‘Uzluksiz (joriy) kuzatishda vokea (xodisalar) sodir bo'lishi bilanok, yaъni o'sha damning o'zida qayd qilinadi. Masalan, ishlab chiqarish maxsulotlarni boshlang'ich xo'jjatlarda, berilgan kreditlarni bank hisobotlarida, ishchi va xodimlarning ishga chikishini tabel hisobida qayd qilish va xakozo.
Uzluksiz (oralik) yoki 1 martalik kuzatishda vokea sodir bo'lgandan maъlum vaqt utkach uni qayd qilish tushuniladi. Bunday kuzatishlar teng vaqt oraletida takrorlanib turadi. Shunga karab kuzatish davriy va fursatli kuzatishlarga bo'linadi.