3-mavzu. Talab va taklifning tahlili asoslari

3-MAVZU. TALAB VA TAKLIFNING TAHLILI ASOSLARI
Reja:
1.Talab va taklifning bozordagi axamiyati.
2.Talab va taklifning uzgarishi.
3.Talab va taklif funksiyalari.
4.Talab va taklif konunlari.


1.Taklif va talabni iktisodiy nuktai nazardan taxlil kilish, juda kup va keng mgammolarni xal kilishda universal vosita bulib xizmat kiladi. Bunday mgammolarga kuyidagilar kirishi mumkin: jaxondagi iktisodiy sharoitlar uzgarishining maxsulot ishlab chikarishga va uning samaradorligiga ta’siri; narxlarni nazorat kilish buyicha davlat tomonidan kuriladigan chora-tadbirlarni baxolash; iktisodiy ragbatlantirish va minimal ish xakini belgilash; soliklarning, subsidiyalarning, importga kuyiladigan poshlinaning, ishlab chikaruvchilar va iste’molchilar faoliyatining chegaralashlarning umumiy iktisodiyotga ta’siri va xokazo.
Talab va taklif orkali bozor mexanizmini urganish, ularning grafiklarini taxlil kilishdan boshlandi. Ma’lumki, davlatning aralashuvisiz, talab va taklif muvozanat xolatga keladi va unga asosan tovarning bozor narxi urnatiladi xamda muvozanatni ta’minlaydigan maxsulotning umumiy xajmi urnatiladi. Lekin, kanday kilib, narx va maxsulot xajmi talab va taklifning ba’zi bir xarakteristikalari bilan boglangan? Kanday kilib ular vakt buyicha uzgaradi va kanday kilib ularga umumiy iktisodiy faollik, ish xaki xarajatlari ta’sir kiladi? Nima uchun talab va taklif bozorlar (rakobatlashgan, monopol, oliuopol va boshka) buyicha fark kiladi? Nima uchun ba’zi bir bozorlarda tovarlar tankis va xokazo savollarga javob berish uchun talab va taklifning diaurammasini karashdan boshlaymiz (2-rasm).
Ordinata uki buyicha bir birlik maxsulotning narxi kursatilgan (sumda). Absissa uki buyicha berilgan vakt oraligida talab kilingan va taklif kilingan maxsulot xajmi kursatilgan.
Taklif chizigi (supply) kancha mikdorda va kanaka ishlab chikarish narxida tovarning bozorda sotilishi mumkinligini kursatadi. Taklif chizigi kancha yukoriga kutarilsa, shuncha narx yukori buladi va shunga kup firmalar maxsulot ishlab chikarib, sotish imkoniyatiga ega buladilar.

YUkori narx, mavjud firmalarni ishlab chikarishni kengaytirishga da’vat etadi, bozorga yangi firmalarni uz maxsuloti bilan kirib kelishini ta’minlaydi, ular ishlab chikargan yukori xarajatli rentabel bulmagan maxsulotlari yukori narxda rentabel buladi. Bunday xolda, firmalar ishlab chikarishning kengayishi kiska vakt oraligida intensiv bulsa, uzok muddatda esa ekstensiv amalga oshiriladi.

Talab chizigi (Demand) iste’molchilarning berilgan narxlarda kancha mikdorda maxsulot sotib olish mumkinligini bildiradi. Talab chizigining pastga ketishi, iste’molchilarning narx kancha past bulsa, ular shuncha kup maxsulot sotib olishini anlatadi. Past narxlar, xaridorlarga yanada kuprok mikdorda tovarlar sotib olishiga xamda ilgari sotib olaolmayotgan iste’molchilarga esa xozir u tovarni sotib olishga imkon yaratadi.
Bu ikki egri chizik talab va taklifning muvozanat nuktasida kesishadi. Muvozanat bozor tizimining shunday xolatini bildiradiki, bu xolatda talab va taklif bir-biriga teng buladi. Muvozanat nukta muvozanat narxni va muvozanat maxsulot mikdorini bildiradi. narx muvozanat narx bulganda, taklif kilinadigan va talab kilinadigan tovar mikdori bir-biriga teng buladi . Bu nuktada tovar tankisligi xam, ortikcha tovar xam bulmaydi. Bozor sharoitlarini uzgarishi talab va taklif muvozanatini buzilishiga olib keladi, lekin bozorda, uz uzidan avtomatik ravishda, muvozanatni tiklash tendensiyasi mavjud.
Agar boshlangich narx, masalan muvozanat narx dan past bulganda, yukoridagiga teskari xolat yuzaga keladi. bulganda, tovar tankisligi rivojlana boshlaydi, nima uchun deganda narxda iste’molchilar kancha mikdorda tovar xoxlasa, shuncha mikdorda sotib olaolmaydi. Talab va taklif grafigidan kurinib turibdiki, narx bulganda talab ga teng bulsa, taklif ga teng, ya’ni , talab kondirilmaydi. Bunday xolat narxning usishiga olib keladi. SHunday kilib, iste’molchilar mavjud tovarlarni sotib olish uchun bir-biri bilan rakobatlasha boshlaydi, ishlab chikaruvchilar bunga narxni oshirish bilan va ishlab chikarishni kengaytirish bilan javob beradi. Natijada narx yana uzining muvozanat xolatiga ga erishadi.
Bu erda biz xar bir narxga ma’lum mikdorda maxsulot tugri keladi va sotiladi xamda u yauona deb faraz kilamiz. Bu faraz, bozor erkin rakobatlashgan bulgandagina ma’noga ega buladi, kachonki bunday bozorda sotuvchi va xaridor bozor narxiga ta’sir kila olmaydi. Agar taklif yauona ishlab chikaruvchi (monopolist) tomonidan belgilansa, narx bilan, taklif kilinadigan maxsulot mikdori urtasidagi moslik bir kiymatli bula olmaydi. Nima uchun deganda, monopolist talabning uzgarishiga karab, narxni uz foydasiga moslashtirib uzgartirishi mumkin. SHu sababli biz talab va taklif chizigini chizganimizda, oshkora bulmasada, bozor erkin rakobatlashgan deb faraz kilamiz.