3-mavzu. Talab va taklifning tahlili asoslari

3. Talab va taklif funksiyalari

Zamonaviy iktisodiy nazariyaning anikrok bulishi, u urganadigan iktisodiy jarayonlarning mikdoriy munosabatlarini urganish uchun matematik instrumentdan kengrok foydalanishni takozo kiladi. Xozirgi vaktda iktisodchilar iktisodiy jarayonlarni urganishda model tushunchasidan keng foydalanmokdalar.

Model deganda, iktisodiy jarayonning sxemasi, loyixasi, matematik formulalar bilan ifodalanishi tushuniladi. Bu erda kengrok ishlatiladigan modellardan biri iktisodiy-matematik modellardir. Iktisodiy matematik modellar, iktisodiy jarayonlarning mikdoriy munosabatlarini funksiya, tenglama, tengsizliklar orkali ifodalaydi.
Funksiya - bu matematik tushuncha bulib, boglik uzgaruvchi bilan erkin uzgaruvchilar urtasidagi mikdoriy bogliklikni ifodalaydi.
Agar funksiya bitta boglik uzgaruvchi bilan, bitta erkin uzgaruvchi urtasidagi bogliklikni ifodalasa, unga bir uzgaruvchili funksiya deyiladi va u kuyidagicha yoziladi:

Agar funksiyada erkin uzgaruvchilar soni -ta bulsa, , u xolda uzgaruvchili funksiyani olamiz:

Bir uzgaruvchili funksiyaga misol sifatida narxga boglik bulgan talab funksiyasini karash mumkin:

bu erda: - talab mikdori; - bir birlik maxsulot narxi.
CHizikli talab funksiyasining grafigi kuyidagi tartibda aniklanadi. Narx bulganda, talab buladi . Narx ga teng bulganda, talab buladi. Olingan kiymatlar grafikda ifodalanib, talab chizigi grafigini olamiz: talab funksiyasi chizikli bulgani uchun, narx noldan gacha uzgarganda, talab ning kiymati tugri chizigi ustida yotadi (9-rasm).

9-rasm. CHizikli talab grafigi.

Endi yukorida keltirilgan talab funksiyasi grafigini chizamiz (10-rasm).

10-rasm. Talab funksiyasining grafigi.

bulganda, talab kiymati ga teng (grafikda u nukta bilan belgilangan). Tovar narxi ga teng bulganda, talab mikdori ga teng buladi (grafikda bu nukta).
nukta bilan nuktani tutashtiruvchi tugri chizik berilgan funksiya uchun talab chizigini beradi.
Kup uzgaruvchili talab funksiyasi, talab mikdorini unga ta’sir kiluvchi bir necha omillar asosida aniklaydi.
Taklifning taklif chizigi buyicha uzgarishiga, taklif mikdorining uzgarishi deyiladi. Taklif mikdorining uzgarishi, ya’ni taklifning taklif chizigi buyicha uzgarishi, fakat narx ta’siri ostida buladi. Narxdan boshka taklifga ta’sir kiluvchi omillar taklif chizigini unga pastga yoki chapga-yukoriga siljitadi. Taklif chizigining uzini unuga yoki chapga siljishiga taklifning uzgarishi deyiladi.
Taklif mikdori narxdan tashkari boshka omillarga xam boglikdir:

• 
  ishlab chikarish texnologiyasi, (texnologiya darajasining usishi, taklif chizigini unuga siljitadi, nima uchun deganda, yangi texnologiya ishlab chikarish xarajatlarini kamaytiradi va ishlab chikaruvchi berilgan narxda kuprok maxsulot ishlab chikarish imkoniyatiga ega buladi);
  
• 
  resurslar narxi (resurslar narxi oshganda, ishlab chikarish xarajatlari oshadi, natijada berilgan narxda ishlab chikaruvchi kamrok maxsulot ishlab chikarib, taklif kiladi, natijada taklif chizigi chapga siljiydi, resurslar narxi kamayganda, yukoridagi xolatning aksi buladi, ya’ni taklif oshadi, natijada taklif chizigi unuga siljiydi);
  
• 
  ushbu maxsulotni ishlab chikaruvchilar soni oshganda (ishlab chikaruvchilar sonining oshishi, umumiy taklif chizigini unuga siljitadi);
  
• 
  soliklar va dotatsiyalar (solikning ortishi natijasida, taklif kilinadigan maxsulot mikdori kamayadi, shu sababli taklif chizigi chapga siljiydi; dotatsiya berilganda yukoridagining aksi buladi, ya’ni taklif chizigi unuga siljiydi).
  

Kup omilli taklif funksiyasi kuyidagi kurinishda buladi:

bu erda - taklif mikdori; - tovar narxi; - texnologiya darajasi; - resurslar narxi; - solik stavkasi; - dotatsiya mikdori; - ishlab chikaruvchilar soni; - boshka omillar.