3-mavzu. Talab va taklifning tahlili asoslari

4-rasm. Taklif uzgargandagi yangi muvozanat xolat.
4-rasmda taklif chizigi dan ga siljigan, muvozanat nukta dan ga tushgan, umumiy ishlab chikarish xajmi dan gacha oshgan. Maxsulot ishlab chikarish xarajatlari kancha kam bulsa, u shuncha maxsulot narxini pasaytirishga va maxsulotni kuprok sotishga olib keladi. Uz-uzidan ravshanki, fan texnika tarakkiyoti asosida boshkarishni takomillashtirish natijasida ishlab chikarish xarajatlarini kamaytirish, iktisodiy usishning muxim xarakatlantiruvchi kuchidir.
Endi, iste’molchilar daromadini oshishining talabga ta’sirini urganish uchun, kuyidagi 5-rasmni karaymiz. Ma’lumki, iste’molchilar daromadi yukori bulsa, ular tovarlarni sotib olish uchun kuprok pul ajratadi. Agar bozor narxi uzgarmas bulganda iste’mol kilinadigan maxsulot mikdori, masalan dan ga usishini kuzatish mumkin. Bu siljish bozor narxi kanday bulishidan kat’iy nazar amalga oshadi, shuning uchun talab chizigi unuga karab siljiydi. Rasmda bu siljish dan ga siljishi kabi akslantiradi.

5-rasm. Talab egri chiziklari.

Ikkinchi tomondan, iste’molchining real daromadi oshsa, u mikdordagi tovarni yukorirok narxda, masalan, narxda xam sotib oladi, ya’ni daromadi oshmaganda tovarni narxda sotib olsa, real daromadi oshsa, u shu mikdordagi tovarni narxda sotib oladi. Bu xolatda xam talab chizigi unuga siljiydi.

Umuman olganda, daromad oshganda narx xam, sotib olinadigan tovar mikdori xam uzgarmay kolmaydi. YAngi narx va yangi tovar mikdori natijada talab va taklifning muvozanatligiga olib keladi (6-rasm).

6-rasm. Taklif uzgargandagi yangi muvozanat.

Talabga bir-birini urnini bosadigan tovarlar narxlarining uzgarishi xam ta’sir kiladi. Masalan, mis bilan alyuminiy bir-biri urnini bosadigan tovarlar xisoblanadi, nima uchun deganda, ishlab chikarishda ulardan biri ikkinchisini almashtirishi mumkin. Agar alyuminiy narxi oshsa, misga bulgan talab oshadi. Boshka tomondan benzin avtomobilga nisbatan tuldiruvchi tovar buladi, ya’ni ular birgalikda ishlatiladi. Demak, benzin narxining kamayishi yoki oshishi avtomobilga bulgan talabni oshiradi yoki kamaytiradi. SHu sababli, bir-birining urnini bosadigan tovarlardan birining narxini oshishi yoki tuldiruvchi

tovarlardan birining narxini kamayishi xam talab chizigini unuga siljishga olib keladi.

Kupgina bozorlarda bir vaktning uzida xam talab, xam taklif egri chiziklari uzgarib turadi. Iktisodiy usish yukori bulganda iste’molchilar daromadi yukori buladi, aks xolda daromadlar xam kamayadi. Ba’zi bir tovarlarga bulgan talab xam vakt buyicha uzgaradi, masalan, mavsumlar buyicha tovarlarga talab; bir-birini urnini bosadigan tovarlardan birining narxini uzgarishi; did va modaning uzgarishiga karab talabning uzgarishi. Xuddi shunday, vakt buyicha ish xaki, xom ashyo narxi, kapital mablag kuyishlar xam uzgaradi, natijada bu uzgarishlar taklifga jiddiy ta’sir kiladi.
Taklif va talab egri chiziklari bunday uzgarishlar okibatini taxlil kilishga yordam beradi. 7-rasmda xam talab, xam taklif chiziklarining unuga siljishlari keltirilgan. Bu siljishlar, narxni dan ga oshishiga va tovar ishlab chikarishni esa, dan ga oshishiga olib keladi. Talab va taklifdagi uzgarishlarning mikdori va yunalishlarini oldindan aytib berish uchun, talab bilan taklifning narxdan va boshka parametrlardan boglanganligini mikdoriy jixatdan ifodalamok kerak.