3.«Yulduz-yulduz» (Y/ Δ) sxemasida ulash

I 2 Rл va kuchlanishning pasayuvi U I Rл doimo mavjuddir. Liniyaning
uzunligi ortgan sari bu ko`rsatkichlar ham ortadi. Elektr tokining to`la quvvati
( S U I )ni o`zgartirmagan holdi uni turli kuchlanish va tok bilan uzatish mumkin.
Quvvat formulasidan ko`rinib turibdiki, uzatishda kuchlanish qanchalik yuqori
bo`lsa ( S const), tok kuchi shunchalik kichik bo`lib, u bilan bog`liq isroflar ham
shunchalik kam bo`ladi. Tok kuchini kamaytirish uzatish simining ko`ndalang
kesimini kichik olishga va rangli metallarni tejashga imkon beradi.
Hozirgi vaqtda o`zgaruvchang tokning 35, 110, 220, 500, 750, va 1150kV
kuchlanishli uzatish liniyalari mavjud. Ammo o`ta yuqori kuchlanishlarni bevosita
generatorlardan olib bo`lmaydi. Odatda, elektr stantsiyalaridagi generatorlarning
nominal kuchlanishi ko`pi bilan 21kVdan oshmaydi. Elektr energiyasining
iste`molchilari esa 380/220; 220/127 V nominal kuchlanishlarga mo`ljallangan.
Shuning uchun generatorlar ishlab chiqaradigan elektr energiyasining nisbatan past
kuchlanishli, ammo katta tok kuchiga ega bo`lgan quvvatini (hozirgi vaqtda
150,300, 500, 800 va 1200 ming kVli generatorlar ishlab chiqariladi) yuqori
kuchlanishli va nisbatan kichik tok kuchiga ega bo`lgan quvvatga o`zgartirish
kerak. Bu vazifa transformatorlar yordamida oddiygina hal etiladi.
Transformatorning ixtirochisi P.N.Yablochkov hisoblanadi. U 1876 yilda
elektr yoy lampasi uchun manba sifatida ilk bor transformatordan foydalangan.
Transformatorlardan foydalanish 1891 yili uch fazali transformatorning
konstruktsiyasi ishlab chiqilib, elektr energiyasini uch fazali tok sistemasi
12
yordamida uzatish amalga oshirilgandan so`ng yanada kengaydi. Bu
elektrlashtirishning jadal rivojlanishiga sabab bo`ldi.
1-rasmda elektr energiyasini transformatorlar yordamida uzatish sxemasi
ko`rsatilgan. Sxemadan ko`rinib turibdiki, elektrostantsiyada generator ishlab
chiqarayotgan elektr energiyasi transformator Tr1 yordamida 6kv kuchlanishdan
35 kVgacha orttirilib, elektr uzatish liniyasi orqali taqsimlovchi podstantsiyaga
berilmoqda. U erda pasaytiruvchi transformator Tr2 yordamida kuchlanish 35
kVdan 6 kVgacha pasaytirilib, iste`molchining transformatori Tr3 ga uzatilmoqda.
Bunday transformatorlardan bir nechta bo`lishi mumkin. Transformator Tr3
yordamida kuchlanish 6kVdan iste`molchi uchun zarur bo`lgan 380/220, 220/127
V kuchlanishlarga aylantiriladi. Ko`rinib turibdiki, elektr energiyasi
elektrstantsiyadan iste`molchiga etib kelguncha uch marta
transformatsiyalanmoqda. Real hollarda transformatsiyalanish soni bundan ham
ko`p bo`lishi mumkin.
Elektr energiyasini bir pog`onada bo`lgan u1,i1 kuchlanish va tokini
boshqa pog`onadagi, u2,i2 kuchlanish va tokka aylantirib beradigan statik
1-rasm Elektor energiyasini transformatorlar yordamida uzatish.
(harakatlanuvchi qismlari bo`lmagan) elektromagnit apparati transformator
deyiladi. Transformatorlar energetik sistemalarda qo`llanishidan tashqari, kuchsiz
toklarda ishlovchi hisoblash mashinalari,
13
avtomatika, telemexanika, aloqa, radiotexnika va televidenie qurilmalari
zanjirlarida va umuman, elektr kuchlanishini o`zgartirib berish kerak bo`lgan
barcha joylarda ishlatiladi.
Transformatorlar bajaradigan vazifasiga ko`ra qo`yidagi turlarga bo`linadi:
elektr energiyasini uzatish va taqsimlash uchun mo`ljallangan katta quvvatli
(uch fazali) transformatorlar;
kerakli joylarda kuchlanishni keng doirada o`zgartirib berish va dvigatellarni ishga
tushirish uchun mo`ljallangan avtotransformatorlar;
taqsimlash tarmoqlaridagi kuchlanishni rostlab turish uchun mo`ljallangan
induktsion rostlagichlar; o`lchov asboblari va himoya vositalarini sxemalarga ulash
uchun mo`ljallangan o`lchov transformatorlari ;
2-rasm bir fozali ikki cholganishli transformator.
payvandlash, qizdirish pechlari sinov, to`g`rilash va hokazolar uchun
mo`ljallangan maxsus transformatorlar.
14
II-BOB. TRANSFORMATORLAR VA ULARNI ULASH USULLARI
2.1. Transformatorning tuzilishi va ishlash printsipi.
Transformator turlarining ko`p bo`lishiga qaramay, ularda bo`ladigan
elektromagnit jarayonlar umumiy o`xshashlikka ega bo`lib, ularning ishlash
printsipi bir xildir. 2-rasmda bir fazali ikki chulg`amli transformatorning sxemasi
va shartli belgilanishi ko`rsatilgan. Transformator po`lat o`zak (magnit
o`tkazgich) 1 dan ikkita mis chulg`amlar 2 dan iborat. Po`lat o`zakning induktsion
toklar hisobiga qizib ketishini kamaytirish maqsadida u qalinligi 0,35 0,5mm
bo`lgan elektrotexnik po`lat plastinalardan yig`iladi. Platinalarning ikki tomoniga
izolyatsion lok surtiladi yoki ular tegishlicha qizdiriladi. Po`lat o`zak plastinalarni
yig`ish tartibi 3-rasmda ko`rsatilgan. Qatlam platinalarining choklari
ustma-ust tushmasligi kerak.
Po`lat o`zak magnit zanjirini hosil qilish uchun xizmat qiladi va shu tufayli
asosiy magnit oqimi F po`lat o`zak bo`ylab harakatlanadi. Po`lat o`zakning mis
chulg`amlari o`ralgan qismi sterjen` deyiladi. Transformatorning manbaga ulangan
chulg`ami birlamchi, iste`molchiga ulangani esa ikkilamchi chulg`am deyiladi.
Shuning uchun birlamchi chulg`amga (zanjirga) oid kattaliklar 1 indeksiga ega,
masalan, birlamchi chulg`amning o`ramlar soni w1, qismalaridagi kuchlanish u1,
zanjirdagi tok i1 va h.k. Shuningdek, ikkilamchi chulg`amga oid kattaliklar soni 2
indeksiga ega, masalan, w2,u2,i2 va h.k.
Transformatorning birlamchi chulg`amiga berilgan sinusoidal kuchlanish
(u1 Um sin t ) ta`sirida chulg`amdan o`zgaruvchan tok oqib o`tadi. Bu tok
transformatorning po`lat o`zagida o`zgaruvchan magnit oqimi (F)ni hosil qiladi.
Chulg`amlarning o`ramlarini kesib o`tayotgan bu asosiy magnit oqimi birlamchi
chulg`amda o`zinduktsiya, ikkilamchi chulg`amda esa o`zaro induktsiya hodisasiga
15
binoan tegishlicha e1 va e2 elektr yurituvchi kuchlarni induktsiyalaydi. Mazkur
EYuKlarning ta`sir etuchi qiymatlari: