4-mavzu. Borliq — falsafaning fundamental kategoriyasi

4-mavzu. Borliq — falsafaning fundamental kategoriyasi
Olam va odam munosabatlari. Siz bilan)iz yashayotgan shu dunyo o‘zining barcha murakkabligi va muammolari, jozibadorligi va butun go‘zalligi bilan yagona olamni tashkil etadi. Olam
tushunchasi, eng avvalo, odam va uning faoliyati kechadigan makonni aks ettiradi. Agar odam bo‘lmaganida edi, bu olam haqidagi tasawurlar ham bolmas edi. Demak, olam odam bilan mazmundordir. Olam uni tashkil etuvchi narsalar bilan birgalikda namoyon boladi. Hech narsasi yo‘q olam yo‘qlikdir. U mavhum tushuncha, ya’ni abstraksiyadir. Qadimgi davrlardan buyon odam o‘zini anglagach, olamning tarkibiy qismi ekanligini tushuna boshladi. Dastlab, uning hayotini ta’minlovchi tirikchilik vositalarining ahamiyatini tushunib yetdi va ularni e’zozlash, avaylab-asrash tuyg‘usi shakllana boshladi. Shu tufayli, olam asosida yotuvchi to‘rt elementni: havoni, suvni, tuproqni va olovni muqaddaslashtirish singari g‘oyalar vujudga keldi hamda olam to‘g‘risidagi sodda kosmologik qarashlar paydo bolgan. Olam, eng avvalo, tor ma’noda bu odam yashaydigan joy. Aslida odamzod va hayvonot olami, o‘simlik va hasharotlar dunyosi, jismoniy, ruhiy, ma’naviy olam va boshqa shu singari ko‘plab tushunchalar bor. Ular dunyoda mavjud bolgan narsa va hodisalar nomi bilan ataladi. Masalan, odamning ruhiy olami uning bilim, tajriba va xayolotini o‘z ichiga oluvchi o‘ta keng qamrovli tushunchadir. Bunda biz olam odam yashaydigan joy, degan ma’noga qaraganda yanada kengroq mazmunga ega bolamiz.
«Ontologiya» atamasi. Falsafaning ko‘plab sohalari va turli yo‘nalishlari bor. Ular orasida borliq to‘g‘risidagi fan «Ontologiya» muhim o‘rin egallaydi. Ontologiyaning predmetini borliq
tashkil etadi. Uning mazmuni borliq va yo‘qlik, me’yor va sifat, miqdor va olchov, makon va zamon, harakat va o‘zgarish kabi tushunchalar orqali yoritiladi. O‘z o‘rni va ahamiyatiga ko‘ra asl falsafani o‘rganish aynan ontologiyadan boshlanadi. Shuning uchun ham olmishda yashagan faylasuf va mutafakkirlar ijodida ontologiya qamrab oladigan borliq va mavjudlik, koinot va olam, botiniylik va zohiriylik, borlik va yo‘qlik, materiya va harakat, makon va zamon, cheklilik va cheksizlik, inson va jamiyat borlig‘i bilan bogliq masalalarga alohida ahamiyat berilgan. Falsafa tarixida ushbu sohaga doir turli oqimlar va yo‘nalishlar shakllangan. «Ontologiya» atamasi borliq haqidagi ta’limot ma’nosida ilk bor R.Goklenius (1636-yil) va I.Klauberg (1646-yil) tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. Lug‘aviy ma’noda u yunoncha «ontos» — borliq va «logos» — ta’limot degan mazmunni anglatadi.
G‘arb faylasufi X.Volf tadqiqotlari bu atamaning keng tarqalishiga asos yaratdi va u falsafaning asosiy mazmunini tashkil etuvchi muhim bolimini ifodalay boshladi. «Borliq tushunchasi»1. Faylasuflar qadim zamonlardan buyon «borliq» va «yo‘qlik» haqida bahs yuritishgan. Ular borliqning vujudga kelishi, mohiyati, xususiyatlari va shakllari haqida ko‘plab asarlar yozishgan. Xo‘sh, borliq nima? Bu savol bir qarashda juda oddiy ko‘ringani bilan unga shu choqqacha barcha kishilarni birday qanoatlantiradigan javob topilgani yo‘q. Bu holat bor-
liqqa turlicha nuqtayi nazarlardan qarashlarning mavjudligi bilan izohlanadi. Masalan, ayrim faylasuflar borliqni moddiylik, moddiy jismlar bilan boglab tushuntirishadi. Ularning nuqtayi nazarlaricha, borliq — obyektiv realliknigina qamrab oluvchi tushunchadir. U holda fikr, inson tafakkuri, o‘y-xayollarimiz borliq tushunchasidan chetda qolar ekanda, degan savolga ular, bunday tushunchalar obyektiv reallikning hosilasidir, deb javob berishadi. Falsafaning borliq haqidagi ta’limotni izohlaydigan qismi —ontologiya deb ataladi (bu tushunchani falsafada birinchi bor X.
Volf qollagan). Olam va borliq masalalarini falsafaning ana shu
sohasi o‘rganadi.
Yo‘qlik hech nima demakdir. Hamma narsani hech narsa-
ga aylantiruvchi, hamma narsaning ibtidosi ham, intihosi ham
yo‘qlikdir. Bu ma’noda yo‘qlik cheksizlik, nihoyasizlik va man-
gulik bilan birdir. Yo‘qlik chekingan joyda borliq paydo bo'ladi.
Demak, borliqning bunyodkori ham, kushandasi ham yo‘qlikdir.
Borliq yo‘qlikdan yo‘qlikkacha bolgan mavjudlikdir. Yo‘qlikni
hech narsa bilan qiyoslab bolmaydi. Fanda yo‘qlik nima, degan
savolga javob yo‘q.
Hozirgi zamon fanlarining xulosalariga ko‘ra, atrofimizdagi
har qanday jism molekulalardan tashkil topj an, molekulalar esa
1 Ushbu qism f.f.d., prof. B. Turayev asarlari asosida tayyorlandi.
atomlardan tuzilgan. Atomlar murakkab tuzilgan yadro va elekt­
ron qobiqlardan iborat. Atomning elektron qavatlari bir-biridan
va atom yadrosidan muayyan uzoqlikda joylashgan boladi. Eng
sodda atom hisoblanuvchi vodorod atomining yadrosi bitta pro-
tondan, murakkabroq atomlarning yadrosi esa, proton va ney-
tronlardan tashkil topadi, proton va neytronlar kvarklar va ularni
tutashtirib turuvchi glyuonlar (glyuon — yopishtiruvchi degan
ma’noni beradi)dan tashkil topgandir. Proton va neytron nuklon-
lar (lot. nucleus — yadro, o‘zak) hisoblanadi, nuklonlar va xipe-
ron (yun. hiper — ustida, yuqoridan tashqari)lar, barionlar (yun.
barys — og‘ir) deyiladi. Bular oglr zarrachalar sifatida kuchli
o‘zaro ta’sirlar maydonida bolib, adronlar (yun. adros — kuchli)
gruppasiga mansub.
Organik va anorganik moddalar molekula tuzilishi bilan bir-
biridan farq qiladi. Jonli organizmlar organik moddalardan tashkil
topgan boladi. Jonli organizmlarning tarkibi asosida hujayralar
va hujayra sistemalari yotadi. Yer shari atrofini qurshab turuvchi
biosferani bir butun jonli sistema deb olish mumkin. Mikroorga-
nizmlar, o'simlik dunyosi, hayvonot dunyosi va insonning o‘zaro
aloqadorliklari bu biosferaning mavjudligini ta’minlab turadi.
Ma’lumki,'Yer shari va o‘z atrofida harakatlanuvchi Oy bilan
birga yilda bir marta quyosh atrofini aylanib chiqadi. Bu sistema
ham biosferaga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Yer yuzida mintaqalarning
farq qilishi, fasllarning almashinuvi ana shu sistema harakati bi­
lan boglangandir. Quyosh va uning atrofida harakatlanuvchi say-
yoralar, ularning yoldoshlari, asteroidlar, meteoritlar, kometalar
va kichik planetalar birgalikda quyosh sistemasini tashkil etadi.
Quyoshdan eng uzoqda joylashgan planeta Pluton uning atrofini
247 yarim yilda bir marta toliq aylanib chiqadi, ya’ni Yer yili —
365,25 kunga teng bolsa, — Pluton yili 247ta Yer yiliga tengdir.
Quyosh sistemasi millionlab yulduzlarni o‘z ichiga oluvchi Ga-
laktika (Somon yoli) tarkibiga kiradi. Uning diametri 94,6 mln.
yoruglik yiliga teng. Undan keyingi sistema galaktikalar to‘pi
bolib, uning diametri 1 megaparsekka teng, u 30 tagacha galak-
tikani o‘z ichiga oladi (1 parsek (3,26 yo. y.). Keyingi sistema —
galaktikalarning mahalliy to‘pi, unga 2 ta gipergalaktika va 27 ta
mitti galaktikalar kiradi. Majmuada 500 tagacha galaktika boladi,
uning diametri — 5 megaparsek. Galaktikalar majmuasi galakti-
kalarning o‘ta majmuasiga birlashadi, uning diametri 40 mega­
parsek bolib, o‘zida 10 mingdan ziyod galaktikani birlashtiradi.
O la yirik majmualar koinotning boshqa strukturaviy biriiklariga
kiradi. Koinotning radiusi esa 15—20 mlrd. yo.y. tengdir.
Bu sistemalarni falsafiy jihatdan umumlashtirib, borliqning
moddiy ko‘rinishlarini turli xil struktura darajalariga ajratish
mumkin.
Sifatiy jihatdan materiya ikki xil shaklda, ko‘rinishda uchray-
di: moddasimon va nomodda ko‘rinishida. Materiyaning mod-
dasimon ko‘rinishdagi shakllari ikkiga, modda va antimoddaga
ajraladi. Bular bir-biri bilan chambarchas boglangan bo‘lib, ular
to‘qnashganda keskin sifatiy o‘zgarish ro‘y beradi, ya’ni modda-
ning moddaviy ko‘rinishi nomoddaviy ko‘rinishga aylanadi. Ma­
teriyaning nomoddaviy ko‘rinishi ham ikki xil shaklda uchraydi:
maydon va nurlanish. Muayyan maydondagi nurlanishlar fizik
vakuumda (fizik vakuum fizik jismlardan xoli bolgan joy) mod­
diy zarrachalarning hosil bolishiga imkon beradi. Xullas, bular
ham bir-biri bilan chambarchas boglangandir. Materiyaning biz
yuqorida qayd etgan ko‘rinishlaridan boshqacha ko‘rinishdagi
turlari ham bolishi mumkin. Ularning tabiati hali fanga ma’lum
emas. Agar biz borliqning moddiy ko‘rinishlarini tuzilishi jiha-
tidan turkumlashtirsak, borliqning struktura darajalari haqidagi
xulosa hosil boladi.
Borliqning strukturaviy tuzilishini uning sifatiy rivojlanishi
nuqtayi nazaridan olib qarasak, moddiy olam bu holda ham uchta
darajaga ajraladi. Uning tashkiliy struktura darajalarini: anor-
ganik dunyo (notirik tabiat), organik dunyo (tirik tabiat) va ijti­
moiy dunyo (jamiyat)ga ajratiladi. Ular bir-biridan xilma-xilligi,
uyushganligi, nisbiy mustaqilligi va faolligi bilan farq qiladi.
Anorganik dunyo yoki notirik tabiatda fizikaviy va kimyoviy
aloqadorliklar hukmronlik qiladi, shu tufayli notirik tabiatdagi
qonuniyatlar shu tabiat fanlari doirasida che Siangan bolib, tirik
dunyoga nisbatan passiv va tashkiliy uyushganligi past darajada
boladi.
Tirik tabiatda ya’ni organik dunyoda esa biologik aloqador-
liklar ham qatnashganligi sababli uning uyushganlik darajasi
yuqoriroq, faolroq va murakkabroq tuzilgan bo‘ladi.
Ijtimoiy dunyo darajasida esa, yuqorida aytilgan aloqadorliklar-
dan tashqari, jamiyatga xos bo‘lgan ijtimoiy aloqadorliklar ham
ishtirok etadi. Bunday dunyoning tuzilishi nihoyatda murakkab
bo‘lib, borliq bu darajada o‘zining o‘ta uyushganligini, nisbiy
mustaqilligini va yuqori darajada faolligini namoyish qiladi. Bu
dunyoning strukturaviy elementi bo‘lgan har bir inson jamiyatga
xos bo‘lgan barcha aloqadorliklarni o‘zida aks ettiradi va ijtimoiy
munosabatlarda, aloqadorliklarda ongli ravishda, maqsadga bi-
noan, muayyan mo‘ljallarni oldindan belgilagan holda harakat
qiladi.
Bu borada oddiy bir misol keltiraylik. Masalan, qo‘lingizdagi
kitobni ham har xil, bir-biriga o‘xshamaydigan, ammo bir kasb-
dagi olim va mutaxassislar yozishgan. Agar siz, masalaga ij­
timoiy dunyoning tuzilishi nuqtayi nazaridan baho bermoqchi
bo‘lsangiz, unda mazkur kitobning qaysi qismi qanday yozil-
gani, kimning qanday fikrlashi, mavzuni sodda va xalqchil tu-
shuntira olishi yoki murakkab tilda bayon qilishiga e’tibor bering.
Shunda masala biroz oydinlashadi. Xuddi shunday holni sizga
turli fanlardan dars berayotgan o'qituvchilar misolida ham ku-
zatishingiz mumkin. Keyin esa, o‘zingiz va o‘rtoqlaringizning
darslarga, kitoblarga, ularni o‘zlashtirib, o‘qib va uqib olishga,
hayotga munosabatingizga vijdonan baho bera olsangiz, bu bora-
dagi murakkab jarayonlarni muayyan darajada to‘g‘ri anglab oli-
shingiz mumkin. Holbuki bu — bor-yo‘g‘i siz, o‘qituvchilaringiz
va mazkur kitobni yozgan kishilar hayotining kichik bir qismi-
dagi jarayonlar, xolos. Hayot esa nihoyatda murakkab, unda
bir vaqtning o‘zida, birvarakayiga qanchadan-qancha voqea va
hodisalar kechadi. Masalan, siz hozir ana shu satrlarni o‘qiyapsiz,
jismingiz va xayolingizda, atrofmgizda, siz bilan birga yashayot-
gan, siz biladigan va bilmaydigan odamlar jismi, ongi va qal-
bida ne-ne o‘zgarishlar, jarayonlar kechmoqda... Demak, tabiat
doimiy o‘zgarishda va harakatda, bir holatdan ikkinchi holatga
o‘tishda, rivojlanishda va taraqqiyotda. Siz va bizning umrimiz
esa, ana shu cheksizlikning bir lahzasi, jismimiz va jonimiz ham
azaliy va abadiy o‘zgarishlar jarayonidagi olamning mo‘jizasidir.
Bu olamda aynan siz va bizning dunyoga kelganimiz ham Yarat­
ganning ana shunday mo‘jizasi va biz esa mana shu yorug‘ olam­
da o‘tganlarning kelajakdagi avlodlar bilan bog‘lanishida bir
halqamiz, xolos. Va aynan ana shunday bolganligi uchun ham
tabiat, jamiyat, rivojlanish va taraqqiyot qarshisida doimiy qarz-
dormiz. Bu qarzdorlik dunyoga bizgacha kelganlar va ketganlar,
keladiganlar va kelmaydiganlar, kela olganlar va kela olmaganlar
ruhi qarshisidagi chuqur mas’uliyat hissidir.
Inson tomonidan nom qo‘yilgan dunyolar hech qachon bir-
biridan ajralib, alohida holda mavjud bo‘lmagan. Ular ham bir-
biri bilan uzviy aloqadorliklarda boladi va ularning biri ikkinchi-
sidan kelib chiqadi. Odatda, kamroq aloqadorliklarga ega bo‘lgan
sistema unga nisbatan ko‘proq aloqadorliklarga ega bolgan siste-
maga qaraganda murakkabroq va tashkiliy jihatdan uyushganroq
boladi. Bu yerda ham ana shu qoida amal qiladi.
Anorganik dunyoda in’ikosning eng sodda va quyi shakli —
mexanik in’ikos faoliyat ko‘rsatsa, organik dunyoda unga nisbatan
murakkabroq ko‘rinishdagi biologik in’ikos namoyon boladi.
Bunday in’ikosning o‘ziga xos bolgan tomoni tanlovchanlik, ses-
kanuvchanlik va maqsadga muvoflq harakat qilishdir, jamiyatda
esa, in’ikosning eng oliy shakli sotsial in’ikos faoliyat ko‘rsatadi
Bu in’ikos o‘zida in’ikosning boshqa shakllarini ham qamrab ol­
gan boladi. Ongli va yuqori doirada uyushgan faol in’ikos, alo­
qadorlik, xatti-harakatlar ijtimoiy dunyoga xosdir.
Borliq shakliy struktura darajalarining balki biz hali bil-
maydigan yanada murakkabroq turlari ham bordir, lekin ular hali
bizning tushunchalarimiz doirasiga sig‘maydi. Xullas, borliqning
tashkiliy struktura darajalari bir-biridan aloqadorliklarining soni
va sifati jihatidan, energiya va informatsiya almashish xususiyati
bilan, faolligi va uyushganligi darajasi bilan farq qiladi.
Tarixdan ma’lumki, faylasuflar borliq haqida turlicha g‘oyalarni
ilgari surishgan. Markaziy Osiyo tuproglda vujudga kelgan zar-
dushtiylik ta’limotida borliq quyosh va olovnmg hosilasidir, alan-
galanib turgan olov borliqning asosiy mohiyatini tashkil etadi,
deb hisoblangan. Chunki bu g‘oya b o‘yicha, har qanday o‘zgarish
va harakatning asosida olov yotadi va u borliqqa mavjudlik bahsh
etadi. Qadimgi yunon faylasufi Suqrot borliqni bilim bilan qiyos-
laydi va uningcha, biror narsa, biz uni bilsakkina bor bo‘ladi,
insonning bilimi qancha keng bolsa, u shuncha keng borliqni
qamrab oladi, deb hisoblaydi. Qadimgi dunyoning atomist olimi
Demokrit borliq atomlar majmuasidan iborat deb tushuntirgan.
Uning fikricha, borliqning mohiyati uning mavjudligidadir. Mav­
jud bolmagan narsa yo‘qlikdir.
Islom ta’limotida esa borliq Olloh yaratgan mavjudlikdir. Bu
borada vahdati vujud va vahdati mavjud ta’limotlari shakllangan.
Islom diniga mansub mutafakkirlar borliq haqidagi ta’limotni har
taraflama rivojlantirganlar. Masalan, Forobiy fikricha, ilk borliq
azaliy Ollohning o‘zidir. Beruniy fikricha, Ollohdan boshlanguv-
chi borliq shunday umumiylikki, u hamma narsaning asosida
yotadi, demak, borliq hamma narsaning asosidir.
Yevropada o‘tgan olimlar David Yum va Jorj Berkli borliqni
sezgilarimiz majmuasi deb talqin etishgan. Hegel esa borliqni
mavhumlik, mutlaq ruhning namoyon bolishi, deb ta’riflaydi.
KoЈpgina naturfalsafiy qarashlarda borliqni hozirgi zamon bilan,
ya’ni shu aktual olamga boglab tushuntirdilar.
Aslida, borliq keng falsafiy tushuncha bolib o‘ziga butun mav-
judlikni, uning o‘tmishi, hozir va kelajagini ham qamrab oladi.
Faylasuflar borliqni tushuntirish uchun yo‘qlik tushunchasini
unga antipod qilib olishgan va shu asosda borliqning zaruriy mo­
hiyatini ochishga intilganlar. Materialistik adabiyotlarda borliqni
obyektiv reallik bilan, materiya bilan aynanlashtirib tushuntiri-
shadi.
Borliq o‘ziga obyektiv va subyektiv reallikni, mavjud bolgan
va mavjud boladigan olamlarni, moddiylik va ma’naviylikni,
o‘tmish va kelajakni, olimni va hayotni, ruh va jismni qamrab
oluvchi umumiy tushunchadir.
Borliq va mavjudlik. Atrofimizdagi odam, olam, tabiat, jami­
yat, tafakkur, g‘oyalar, o‘y-xayollarimiz barchasi birday mavjud­
dir, ular turli tarzda va shakllarda namoyon bolib, hammasi
mavjudlik belgisi ostida umumlashib, borliq tushunchasiga kiradi.
Materialistik mazmundagi borliq tushunchasi ta’rifiga faqat
obyektiv real olam, ongdan tashqaridagi, unga bogliq bolmagan
jismoniy mohiyatga ega bolgan narsalargina kiritiladi. Borliqning
ideal, virtual, potensial, abstrakt, ma’naviy shakllari bu ta’rifdan
tashqarida qoladi.
Aslida esa, borliq kategoriyasi umumiy abstraksiya bolib,
mavjudlik belgisi bilan barcha narsa va hodisalarni o‘ziga qamrab
oluvchi o‘ta keng tushunchadir. U o‘ziga nafaqat obyektiv real-
likni, balki subyektiv reallikni ham qamrab oladi.
Borliq mavjudlik va reallik tushunchalariga qaraganda ham
kengroq tushunchadir. Mavjudlik — borliqning hozirgi paytda
namoyon bolib turgan qismi bolib, olgan va mavjud boladigan
narsa va hodisalar ham borliq tushunchasiga kiradi. Reallik esa,
mavjudlikning hammaga ayon bolgan, ular tomonidan tan olin-
gan qismi. Borliq o‘ziga reallikni ham, mavjudlikni ham qamrab
oladi. An’anaviy falsafiy qarashlarda borliqning uchta sohasi ajra­
tib kolsatiladi. Ularga: tabiat borligl, jamiyat borligl, ong borligl
kiradi. Bular uchun eng umumiy belgi, ularning mavjudligidir.
Shuningdek, falsafiy adabiyotlarda tabiat borligl va jamiyat
borliglning quyidagi shakllari ham farqlanadi. Tabiat borligl
odatda tabiatdagi narsalar (jismlar), jarayonlar, holatlar borligl
sifatida tushuniladi. U ikkiga bolinadi: azaliy tabiat borligl (yoki
tabiiy tabiat borligl, u insondan ilgari va uning ishtirokisiz ham
mavjud bolgan) va odam mehnati bilan ishlab chiqarilgan narsa­
lar borligl («ikkinchi tabiat» borligl, ya’ni madaniyat). Ikkinchi
tabiat borligl esa, o‘z navbatida, quyidagi ko‘rinishlarda uchraydi:
— inson borligl (insonning narsalar olamidagi borligl va
odamning o‘ziga xos bolgan insoniy borligl);
— ma’naviy borliq (individuallashgan va obyektivlashgan
ma’naviy borliq);
— sotsial borliq (ayrim odamning tarixiy jarayondagi borligl
va jamiyat borligl), u ijtimoiy borliq ham deb ataladi.
Keyingi yillarda virtual borliq (lot. virtus — ehtimol tutilgan,
mumkin bolgan; realis - haqiqiy, mavjud) - zamonaviy texnika
vositalari va informatsion kommunikatsiyalar yordamida yara-
tiladigan va insonga olamni o‘ziga xos idrok etish va anglash
imkonini beradigan sun’iy dunyo shakli haqida ham ko‘plab
fikrlar bildirilmoqda. Borliqning turli kompyuter modellari
va elektron borliq uning sinonimlaridir. XX asrning 60-yillari
oxirida Mayron Kryuger tomonidan «Sun’iy borliq» tushunchasi
ilmiy muomalaga kiritilgan bolsa, Jaron Lanyer hozirgi kun­
da keng tarqalgan «vertual borliq» atamasini 1989-yilda ilmiy
muomalaga kiritgan edi. U 1984-yilda dunyoda birinchi virtual
borliq firmasini tashkil etdi. Bu atama kompyuterda yaratila-
digan muhitda olam, borliq shakllari va insonning mavjudligi
g'oyasini ifoda etadi.
Virtual borliqni odamlar yaratadi. Shu bois unda mavjud bar­
cha narsalarning manbayi inson ongidir. Binobarin, u obyektiv
tarzda, ya’ni inson miyasida emas, balki kompyuterda mavjud
boladi. Inson tomonidan yaratilganidan keyin u inson ongi-
dan qat’i nazar yashashda davom etadi, bu ongga har xil ta’sir
ko‘rsatadi, mazkur ongning mazmuniga — bilimlar, emotsiyalar,
kayfiyat hamda ongning boshqa unsurlariga qarab, har xil idrok
etiladi.
Borliqning moddiy shakli materiya o‘ziga barcha jismlarni,
hodisalarni, jarayonlarni va ularning xususiyatlarini qamrab ola­
di. Bundamtashqari u tafakkurni ham, olamda mavjud bolgan
barcha aloqadorliklarni va munosabatlarni ham qamrab oluvchi
umumiy falsafiy tushunchadir. Borliqning moddiy shakliga xos
umumiylikni axtarishning bir yo‘nalishi moddiy olamning aso­
sida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish yoli bolib, yuqorida
qayd etganimizdek, substansiyani aniqlash yolidir. Ikkinchi yol
esa — moddiy olamning asosiy tarkibiga kiruvchi «qurilish ele-
mentlarini» — substratni axtarish yoli. Uchinchi yol — hamma
narsaning vujudga keltiruvchi bosh sababchisini, ota moddani,
ya’ni pramateriyani axtarish yoli. Mana shu yol haqida maxsus
to‘xtab o‘taylik.
Olamning substansiyasini axtarishning bu usuli go‘yoki meva
iste’mol qilayotgan kishi, uning kelib chiqishini axtarib, dastlab
daraxtga, so‘ngra uning guliga, bargiga, ko‘chatiga va uruglga
nazar solganidek, atrofimizdagi moddiy olamning o‘zagida dast­
labki yaratuvchi modda sifatida nima yotishini, ya’ni ilk materi-
yani, azaliy materiyaning «bobokalonini», «pramateriyani» axta-
rish usulidir.
Moddiy olamning asosida yotuvchi umumiy mohiyatni axtarish
falsafada materiya haqidagi tasavvurlarning maydonga kelishiga
va rivojlanishiga sababchi boldi. Materiya tushunchasi moddiy
unsurga nisbatan ham, atomga nisbatan ham, pramateriyaga nis-
batan ham umumiyroq bolgan tushunchadir. Materiya olamdagi
barcha moddiy obyektlarni, butun obyektiv reallikni ifoda etuvchi
eng umumiy tushunchadir. Faylasuflar «Tom ma’nodagi materiya
faqat fikrning mahsuli va abstraksiyasidir» deb yozishadi. Fay­
lasuflar barcha moddiy obyektlarga xos xususiyatlarni umumiy
tarzda ifodalash uchun qollaydigan tushuncha materiya deb ata­
ladi. Demak, materiya moddiy obyektlarga xos eng umumiy tu­
shuncha, falsafiy kategoriyadir.
Borliqning asosida yotuvchi mohiyatni axtarish tarixi ham fan­
ning uzoq o‘tmishiga borib taqaladi. Masalan, qadimgi Hindis-
ton va Xitoyda, Misr va Bobilda, qadimgi 0 ‘rta Osiyo va Yu-
nonistonda ba’zi faylasuflar olamning asosida qandaydir modda
yoki muayyan unsur yotadi, deb hisoblashgan. Ularning ba’zilari
bu unsurni olov, boshqalari suv yoki havo, ayrimlari esa — tup-
roqdan iborat deb hisoblashgan. Ba’zi bir falsafiy ta’limotlarda
esa, olamning asosida — olov, havo, suv va tuproq yotadi, bar­
cha narsalar ana shu to‘rtta unsurning birikishidan hosil bolgan,
deyilgan.
Olamning asosida yotuvchi substansiyani axtarishning yana bir
yoli narsalarning tarkibidagi bolinmas eng kichik unsurni, ya’ni
narsalarning tarkibidagi umumiy substrat (lotincha substratum —
asos ma’nosini anglatadi)ni axtarishdir. Bunday yo‘nalishga man-
sub oqimlardan biri atomistik oqim hisoblanadi. Masalan, qadim­
gi Yunon faylasuflari Levkipp, Epikur, Demokrit va Lukretsiylar
narsalarning va butun olamning asosida eng kichik bolinmas un~
surlar atomlar yotadi, ular o‘zlarining shakli, harakatlanishi va
vaznlari bilan bir-birlaridan farq qiladi, deb hisoblashgan.
Albatta bu ta’riflarni bir yoqlama mutlaqlashtirib tushun-
maslik lozim. Bu ta’riflarda ko‘proq sezgi a’zolarimizga bevosita
ta’sir etishi mumkin bolgan reallik nazarda tutilgan. Nimaiki
mavjud bolsa, ularning hammasi birgalikda siz bilan biz man­
sub bolgan dunyoni ifodalaydi. Ammo tabiat, jamiyat va inson
tafakkurining asosida yotuvchi va ularni birlashtiruvchi shunday
bir umumlashtiruvchi tushuncha ham borki, u obyektiv olamning
mazmunini ifoda etadi. Bunday tushuncha haqidagi tasavvurlar
butun fan tarixi mobaynida rivojlanib kelgan. Dastlab, bu umum­
lashtiruvchi tushuncha, narsalarning asosida nima yotadi, degan
nuqtayi nazardan kelib chiqib, substansiya (lotincha, substantia
— nimaningdir asosida yotuvchi mohiyat degan ma’noni beradi)
deb ataldi.
Substansiya — muayyan narsalar, hodisalar, voqealar va jara-
yonlarning xilma-xil ko‘rinishlari ichki birligini ifoda etuvchi va
ular orqali namoyon boluvchi mohiyatdir. Olamning asosida bitta
mohiyat — substansiya yotadi, deb hisoblovchi ta’limotni monizm
deb atashadi. Faylasuflar substansiya sifatida biror jismni, hodi­
sani, materiyani, g‘oyani yoki ruhni olishgan. Substansiya sifatida
moddiy jismlarni, materiyani oluvchilar — materialistik monizm
tarafdorlari. g‘oyani, ruhni oluvchilar esa — idealistik monizm
tarafdorlari hisoblanadilar. Shuningdek, olamning asosida ham
moddiy jism yoki materiya, ham g‘oya yoki ruh yotadi deb hi­
soblovchi faylasuflar dualistlar (dualizm lotincha, dualis — ik-
kilangan degan tushunchani anglatadi) deb hisoblanadi. Arastu,
Moniy, R. Dekart va boshqalar dualistlardir. Olamning asosida
ko‘p substansiyalar yotadi deb hisoblovchilarni esa plyuralizm
(lotincha pluralis — ko‘pchilik so‘zidan olingan) tarafdorlari deb
atashadi.
Olamning namoyon bolish shakllari xilma-xildir. Faqat mod­
diy jismlarnigina o‘ziga qamrab oluvchi olamni moddiy olam
deyishadi. Ayrim kishilar uni jismoniy, ya’ni fizik olam deb
atashadi. Odamning ma’naviy, ruhiy dunyosini qamrab oluvchi
olamni ma’naviy olam deyishadi. Aynan shu paytda biz bilan
birgalikda mavjud bolgan olam aktual olam deyiladi. Kelajakda
mavjud bolish imkoniyati bor va bolishi mumkin bolgan olam
potensial olam deyiladi. Masalan, sizning bugungi kundagi ta-
labaligingiz aktual olamga mansub bolsa, kelajakda mutaxassis
bolib yetishishingiz esa potensial olamga mansubdir.
Olamning mavjudligi shubhasiz bolgan va barcha e’tirof etadi-
gan qismi real olam deyiladi. Kelajakda mavjud bolishi ehtimoli
bolgan olam virtual olam deb ataladi (virtual so‘zi lotincha virtu-
alis — ehtimoldagi degan ma’noni beradi). Aniq ma’lum bolgan
olam konkret olam deyiladi, xayoldagi, tasavvurdagi, idealdagi
olam obrazi abstrakt olam deyiladi.
Odamning kundalik hayotidagi hammaga ma’lum bolgan, tan
olingan hayoti real olamga mansub bolsa, uning xayoliy rejalari
virtual olamga, uning o‘zi va atrofidagilar konkret olamga, ke-
lajakka yo‘nalgan orzu-umidlari esa abstrakt olamga mansubdir.
Odam o‘z rejalarini real olamga asoslanib tuzsa, potensial ola-
mining konkret reallikka aylanish ehtimolligi oshadi.
Odam olamda boshqalardan ajralib, yakka-yu yagona bolib
emas, balki ijtimoiy hayot kechiradi va jamoa bolib yashaydi.
Odamlar jamoasi jamiyatni tashkil etadi. Odamlar jamiyatdagi
o‘zaro munosabatlari, faoliyatlari, o‘y-xayollari, ideallari, maqsad
va maslaklari bilan birgalikda ijtimoiy olamni tashkil etishadi.
Odamning jamiyatdagi boshqalar bilan birgalikdagi ijtimoiy
faoliyati, ularning har biriga xos bolgan takrorlanmas individual
olamlariga bogliqdir. Individual olam, ayni paytda tashqi olamni
ham, ijtimoiy olamni ham aks ettiradi, o‘zida ifodalaydi Bular
bir-birlari bilan chambarchas bogliqdir.
XX asrning o‘rtalariga kelib, kvant mexanikasi, nisbiylik
nazariyasi va hozirgi zamon kosmologiyasi sohalaridagi ilmiy yu­
tuqlar kishilarning obyektiv olam haqidagi tasavvurlarini tubdan
o‘zgartirib yubordi. Natijada, tabiatshunos olimlar sezgilarimizga
bevosita ta’sir etishining imkoni bolmaydigan realliklar haqida
ham tadqiqotlar olib bora boshladi.
Olamning klassik mexanika nuqtayi nazaridan kelib chiqib,
nisbatan kichik tezlikda harakatlanuvchi sistemalar haqidagi ilmiy
manzarasi o‘rnini yangicha ilmiy manzaralar egallay boshladi. Bu
esa materiya haqidagi tasavvurlarning yanada rivojlanishiga sha-
roit tug‘dirdi. Bu o‘zgarishlarni hisobga olib, marksist-faylasuflar
bu ta’rifga sezgilarimizga bevosita yoki bilvosita (ya’ni turli asbob-
lar; qurilmalar vositasida) ta’sir etuvchi, degan qo‘shimcha kiri-
tishdi. Shunday qilib, bu ta’rif go‘yo materiyaning moddaviy va
nomoddaviy shakllarini, ya’ni modda va antimodda ko‘rinishlarini
qamrab oluvchi ta’rifga aylandi.
Materialistlar materiyani obyektiv reallik, deb ta’riflashadi.
Obyektiv reallik inson sezgilariga bog‘liq bolmagan holda, undan
tashqarida mavjud bolgan voqelikdir. Bu butun mavjudlikning
subyektiv reallikdan tashqaridagi qismi hisoblanadi. Obyektiv re-
allikning mavjudligi qanday namoyon boladi? Bu savolga javob
topishda, borliqning ajralmas xususiyatlarini o‘rganishga to‘g‘ri
keladi. Har qanday jismning ajralmas xususiyati lotincha «atribut»
so‘zi bilan ataladi.
Borliqning atributlari. Muayyan jismning aynan shu jism
ekanligini belgilovchi xususiyatlari uning atributlari deyiladi.
Borliqning ham bir qancha atributlari mavjuddir. Ular: harakat,
fazo, vaqt, in’ikos, ong va boshqalar. Borliq o‘zining xossalari,
xususiyatlari orqali namoyon boladi. Endi borliqning atributlari,
ya’ni ajralmas tub xususiyatlari haqida to‘xtab o‘taylik.
Harakat. Borliqning atributlari ichida uning asosiy mavjud­
lik usulini ifoda etuvchi xususiyati harakat hisoblanadi. Chunki
borliq harakatsiz o‘zining strukturaviy yaxlitligini saqlay ol-
maydi.
Buni moddiy borliq misolida qarab chiqaylik. Faraz qiling,
qarshimizda biror jism turibdi. Agar harakat bolmaganida edi,
yoruglik nurlari shu jismga urilib bizga qaytmagan bolar edi,
ya’ni biz uni ko‘rmagan bolar edik. Shuningdek, bu jismning
yaxlitligini saqlab turgan molekulalar, atomlar, elementar zar-
rachalar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar ham bolmasdi. Natijada bu
jismning strukturaviy birligiga putur yetgan bolar edi. Tevarak-
atrofimizdagi predmetlar va hodisalar harakat tufayli o‘zining
muayyan tartibini va birligini saqlab turadi, shu tufayli, o‘sish,
ulg‘ayish, ravnaq topish, rivojlanish mavjuddir.
Harakat, bir tomondan, moddiy jismlar o'rtasidagi va ularni
tashkil etuvchi elementlar o‘rtasidagi aloqadorliklarning natijasi,
boshqa tomondan esa, ulardagi o‘zgarishlar sifatida sodir boladi.
Shu nuqtayi nazardan ham falsafaning harakat bu umuman har
qanday o‘zgarishdir, deyilgan ta’rifi juda o‘rinlidir. Harakatning
manbayi haqida gap ketganda, ana shu o‘zgarishlaming asosida
yotuvchi o‘zaro ta’sirlar va ular orasidagi munosabatlar nazarda tu-
tiladi.
Demak, har qanday harakatning manbayi shu sistemadagi
ichki o‘zaro ta’sirlar ekan, har qanday jismning mavjudligini, eng
avvalo, uning ichki aloqadorliklari ta’minlaydi.
Harakatning turlari haqidagi mulohaza, asosan, o‘zgarishlar~
ning xususiyatiga asoslangan. 0 ‘zgarishlar oddiy fazoviy siljishdan
tortib, murakkab ijtimoiy o‘zgarishlargacha takomillashib borgan.
Shu tufayli harakatga faqatgina fazoviy siljish, deb qaramaslik
lozim. Bunday qarash olamdagi barcha jarayonlarga mexanik ha­
rakat nuqtayi nazaridan yondashishni vujudga keltiradi. Aslida
olamda o‘zgarishning xilma-xil ko‘rinishlari mavjud bolib, ular
bir-biridan sifatiy farq qiladi.
Mexanik, kimyoviy, biologik, fizik o‘zgarishlar bilan ijtimoiy
o‘zgarishlarni aslo taqqoslab bolmaydi. To‘g‘ri, bu o‘zgarishlar
uchun umumiy bolgan fazoviy siljishlar harakat shakllarining
hammasida ham, u yoki bu ko‘rinishda namoyon bolishi mum­
kin. Lekin hamma o‘zgarishni ham, faqatgina fazoviy siljishdan
iborat, deb bolmaydi. Masalan, Yerning Quyosh atrofidagi, Oy-
ning Yer atrofidagi harakatini fazoviy siljishning yaqqol ko‘rinishi
deyishimiz mumkin. Lekin Yer bag‘rida ro‘y berayotgan mu-
rakkab geologik jarayonlarni, Yer sirtidagi biosferaning yashash
usulini birgina mexanik siljish bilan izohlab bolmaydi. Harakat­
ning shakli qanchalik murakkab bolsa, u bilan bogliq bolgan
o‘zgarishlar ham shu qadar murakkab boladi. Materiyaning tash­
kiliy struktura darajasi qanchalik yuqori darajada bolsa, unda
fazoviy siljish ham shu qadar kam seziladi.
Rivojlanish. O'zgarishlarning shunday bir shakli borki, uni
falsafada rivojlanish deb ataladi. Rivojlanish bu — muayyan
sistemaning muayyan vaqt va fazodagi yaxlit, kompleks, orqaga
qaytmaydigan, ilgarilanma yo‘nalishga ega bolgan, miqdoriy va
sifatiy o‘zgarishidir.
Shu jihatdan harakatning ikki xil turi bir-biridan farq qilina­
di. Harakatning birinchi turi jismda uning sifati va turg'unligini
saqlagan holda ro‘y beradigan ichki o‘zgarishlarni o z ichiga ola­
di. Ya’ni har qanday jismda beto‘xtov ichki o‘zgarishlar ro‘y berib
turadi, lekin bu o‘zgarishlar shu jismning tashqi sifatiga jiddiy
ta’sir ko‘rsatmaydi.
Atrofimizni qurshab turgan har bir jism molekulalardan,
molekulalar esa atomlar va elementar zarrachalardan tashkil top-
gan ekan, bu jismlarning molekulyar va atom tuzilish darajasida
ham beto‘xtov o‘zgarishlar ro‘y berib turadi. Shuningdek, har
bir jism o‘zining atrofidagi boshqa jismlarning va ulardan tar-
qalayotgan nurlanishlarning ta’siriga ham uchrab turadi. Bunday
tashqi ta’sirlarni o‘zida in’ikos ettirish jarayonida ro‘y beradigan
o‘zgarishlar ham bu jismning sifatiy o‘zgarib ketishiga olib kel-
masligi, uning turg‘unligi va asosiy sifati saqlanib qolishi mum-
kinligi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Biz yuqorida qayd etgan ichki va tashqi ta’sirlar oqibati-
da ro‘y beruvchi o‘zgarishlar asta-sekin to‘planib, keyinchalik
jismda keskin sifatiy o‘zgarishning vujudga kelishiga ham sabab
bo‘lishi mumkin. Mana shunday o‘zgarish, ya’ni jismning sifa-
tini o‘zgartiruvchi harakat ikkinchi turdagi harakatga kiradi va u
rivojlanish deb ataladi.
Rivojlanish jarayoni ham ikki turda boladi. Birinchi turdagi
rivojlanish bo‘yicha, jismda har qanday sifatiy o‘zgarish ro‘y beri-
shiga qaram^sdan, uni tashkil etgan materiyaning sifatiy tuzilish
darajasi o‘zgarmasdan qolaveradi.
Masalan, notirik tabiatga mansub bolgan quyoshdagi rivoj-
lanishni olib qaraylik. Olimlarning taxminlariga ko‘ra, hozir
sirtida 6 ming, ichida esa bir necha mln. darajali haroratga ega
bolgan quyosh borib-borib soviydi va qizil gigantga aylanadi,
ya’ni quyoshning markazidagi termoyadro energiyasi so‘ngach,
ichki zichligi pasayadi va markazdagi tortishish quvvati susayadi.
Oqibatda quyosh shisha boshlaydi va Yer orbitasini ham o‘z ichiga
olgan ulkan qizil yulduz vujudga keladi, u asta-sekin sovib, qizil
karlikka, so‘ngra esa «qora karlikka», keyin bolsa neytron yul-
duzga aylanadi. Bunday o‘zgarishlar natijasida borliqning tash­
kiliy struktura darajasi o‘zgarmaydi, ya’ni jonsiz tabiat shaklidagi
darajasi saqlanadi.
Jonli tabiatning vujudga kelishi, o‘simliklar va hayvonot ola-
mining paydo bolishi, odamning shakllanishi, jamiyatning vu-
judga kelishi singari sifatiy o‘zgarishlar esa, rivojlanishning ik­
kinchi turiga kiradi.
Falsafa fanida harakatning bir-biridan sifatiy farq qiluvchi bir
qancha boshqa shakllari ham o‘rganiladi.
Materialist bo‘lgan faylasuflar harakat shakllarini turkumla-
ganida, quyidagi mulohazalarga tayanib ish yuritadilar:
1) harakat shakllari bir-birlari bilan sifat jihatidan farq qilib,
ularning har biri materiyaning tashkiliy tuzilishi darajalarinmg
muayyan bosqichida namoyon boladi;
2) materiyaning harakat shakllari bir-biri bilan genetik jihati­
dan, kelib chiqishi jihatdan ketma-ket bog‘langan, ya’ni harakat­
ning murakkabroq shakllari uning nisbatan soddaroq shakllari-
dan kelib chiqqandir;
3) harakatning yuqori shakllari tarkibidagi quyi shakllari
uning yuqori shakllariga ham mansubdir, ammo harakatning
yuqori shakli o‘zidan quyi shakldagi harakatga mansub emasdir.
Shu mulohazalarga tayangan holda, harakatning beshta shaklini
ajratib olish mumkin. Ular — mexanik, fizik, kimyoviy, biologik
va ijtimoiy harakatlardir.
Harakat shakllari. Falsafada harakat shakllarini turkumlash-
ning bir qancha boshqa ko‘rinishlari ham bor. Ayrim olimlar ha­
rakat shakllarini har bir fanning nomi bilan boglash kerak, deb
hisoblashadi. Bunday qarashning xatoligi shundaki, fanlaming
ko‘pchiligi harakat shaklini emas, balki miqdoriy munosabatlar
va holatlarni aks ettiradi. Masalan, geodeziya yoki geometriya,
trigonometriya yoki topografiya, chiziqli algebra qanday harakat
shaklini o‘rganadi? Kibernetika esa ham tabiatda, ham jamiyatda
amal qiluvchi boshqarish jarayonlarini o‘rganadi, ya’ni bu fan
bitta emas, balki bir qancha harakat shakllarini qamrab oladi.
Harakat shakllarini turlash bo‘yicha quyidagi tabiiy-ilmiy
konsepsiya ham diqqatga sazovordir. Mazkur konsepsiya bo‘yicha
harakat shakllari quyidagicha turlanadi: fizik harakat (elementar
zarrachalar, maydon va aiomlarning harakati), kimyoviy hara­
kat (atomlar va molekulalarning harakati) v; bunda harakatning
rivojlanishi ikki yo‘nalishga ajraladi: 1) harakat rivojlanishining
yuqori yo‘nalishida biologik harakat shakllanadi; 2) harakat rivoj-
lanishining quyi yo‘nalishida esa geologik harakat shakllanadi,
biologik harakatning taraqqiyoti ijtimoiy harakatga olib boradi.
Yana bir boshqa konsepsiyada esa harakat borliqning tashkiliy
tuzilish darajalariga mos ravishda turlangan. Bu konsepsiyada ha­
rakat shakllari uchta sinfga ajratiladi: notirik tabiatda — elemen-
tar zarrachalar va maydon harakati, tirik tabiatda - hayotning
namoyon bolishi, jamiyatda — odamning faoliyati.
Ijtimoiy harakat bizga ma’lum bolgan harakat shakllari ichi-
da eng murakkabi bolib, unda insonning ongli faoliyati, inson
tafakkuri, ijtimoiy guruhlarning faoliyati, o‘zaro munosabatlari,
jamiyat miqyosidagi ijtimoiy fikr birgalikda harakatga keladi. Bu
harakatni chiziqli, batartib harakatlar bilan mutlaqo taqqoslab
bolmaydi. Uning kelajagini bashorat qilish ham o‘ta murakkabdir.
Fazo va vaqt, makon va zamon. Borliqning asosiy yashash
shakllariga makon va zamon, ya’ni fazo va vaqt kiradi. Fazo nar­
salarning kolamini, hajmini, o‘zaro joylashish tartibini, uzlukli
yoki uzluksizligini ifodalasa, vaqt hodisalarning ketma-ketligi,
jarayonlarning davomiyligini ifodalaydi.
Ma’lumki, har qanday moddiy jism joyga, kolamga, hajmga
ega. Fazo — vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil etgan
nuqtalarning o‘zaro joylashish tartibini aks ettirsa, vaqt esa fa-
zoning muayyan nuqtasida ro‘y beruvchi hodisalar ketma-ketligi
tartibini ifodalaydi.
Fazo va vaqt tushunchalari, ko‘p hollarda, fors tili ta’sirida
yozilgan adabiyotlarda makon va zamon, deb ham ataladi. Bu
tushunchalar fazo va vaqtning tashqi, nisbiy xususiyatlarinigina
aks ettiradi, xolos. Fazo narsalar joylashadigan joy ma’nosida,
vaqt esa hodisalar bolib oladigan muddat ma’nosida ishlatiladi.
Fazo va vaqtni tushunish bo‘yicha substansial va relyatsion
yondashishlar mavjud. Substansial konsepsiya tarafdorlari fazoni
narsalar joylashadigan idish, bo‘shliq deb bilishadi. Ularning fik­
richa, hamma narsa fazo ichiga joylashtirilgan. Fazo o‘ziga nar-
salarni sig‘diruvchi substansiya. Hech narsasi yo‘q, ya’ni narsalar
solinmagan fazo ham bolishi mumkin, deyiladi. Relyatsion kon­
sepsiya tarafdorlari esa, narsalar fazoviy olchamga ega, deyishadi.
Hech narsasiz fazoning bolishi mumkin emas. Bu farqni relya-
tivistik fizika asoschisi Albert Eynshteyn shunday tushuntirgan
edi. Faraz qilib, bir kazarma soldatlarni ko‘z oldingizga keltiring.
Ilgarigi, Nyuton fizikasiga ko‘ra, soldatlar chiqib ketishi bilan
kazarma bo‘sh qoladi, ana shu substansial konsepsiyadagi fazodir.
Yangi fizikaga ko‘ra, soldatlar chiqib ketishi bilan kazarma ham
yo‘qoladi. Bu relyatsion konsepsiyadagi fazodir.
Fazo va vaqtning xususiyatlari. Fazo va vaqt borliq miqdoriy
va sifatiy jihatlarni ifodalashiga qarab, metrik va topologik xu­
susiyatlarga ega. Fazo va vaqtning metrik xususiyatlari borliqning
miqdoriy munosabatlarini aks ettirib, olchanadigan, ko‘zga tash-
lanadigan va nisbiy tabiatli xususiyatlaridir. Ularga kolam, bir
jinslilik, izotroplik (anizotroplik) kabi xususiyatlar kiradi.
Fazo va vaqtning topologik xususiyatlari esa, borliqning tub
sifatiy jihatlarini ifodalaydi. Bunday xususiyatlarga uzluksizlik,
boglanganlik, olchamlilik, kompaktlik, tartiblanganlik singari
xususiyatlar kiradi. Vaqtning topologik xususiyatlariga orqaga
qaytmaslik, bir olchamlilik kabi xususiyatlar qo‘shiladi.
Fazo (vaqt)ning metrik o‘zgarishlari borliq strukturasini jiddiy
o‘zgartira olmaydi, topologik o‘zgarishlar esa borliqning sifatiy o‘zgarishiga sababchi boladi. Masalan, bir boglangan sistema-
ning ko‘p boglangan sistemaga o‘tishi fazo topologiyasini tubdan
o‘zgartiradi, ya’ni fazoning ikki nuqtasini tutashtiruvchi turli-
cha yollar paydo boladi. Bunday fazoda katta idishning ichiga
kichik idishni sig‘dirish mumkin boladi. 0 ‘lcham darajasi ko‘p
bolgan sistema olchov darajasi kam bolgan sistemaga nisbatan
ko‘rinmas va murakkab boladi. Shuningdek, fazo va vaqtning
metrik xususiyatlarini kuchli o‘zgarishi topologik xususiyatlari-
ning o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Masalan, fazoning egri-
lik darajasi kuchli o‘zgarsa, bir boglangan fazo ko‘p boglangan
fazoga aylanishi mumkin.
Hayot — borliqning namoyon bolish shakli. Tabiat va jamiyat
haqidagi konkret fanlar borliqning muayyan xususiyatlarinigina
o‘rganadi. Borliqning umumiy xossalari hac ida esa, falsafa fani
tadqiqot olib boradi. Bu jihatdan falsafada hayot muammosiga
nisbatan muayyan yondashuv shakllanganini alohida qayd etish
lozim. Xo‘sh, hayot nima? Borliqning eng murakkab shakllaridan
biri hayot va uning mohiyati haqida to'xtalaylik. Biz hayot ekan-
miz, olamni bilamiz. Hayotning xilma-xil turlari, shakllari borki,
ular borliqning moddiy shaklini harakatga keltirishda, boshqa-
rishda asosiy o‘rin tutadi. Hayotning eng murakkab shakli inson
hayotidir. Bu inson ruhiyati, ongi, tafakkuri bilan chambarchas
boglangan. Har bir odamga bir marotabagina hayot kechirish
imkoniyati berilgan. Insonning qadr-qimmati shu hayotni qanday
o'tkazganligi bilan olchanadi.
Odamning tabiati va hayoti u yashayotgan jamiyatdagi ijtimoiy
muhitga ham bog‘liq. Farovon jamiyatda insonlar ham farovon
hayot kechirishadi. Qashshoq jamiyatda esa qashshoqlik tomir
otadi. Demak, jamiyatimizni qanchalik farovon qilsak, unda
yashaydigan insonlarning, kelgusi avlodlarimizning hayoti ham
shunchalik baxtli va farovon boladi.
Hayotning vujudga kelishi va mohiyati haqida hanuzgacha
olimlar bir nuqtayi nazarga kelishmagan. Har bir insonning ha­
yoti takrorlanmas va o‘ziga xosdir. Balki stanokning bir detali
o‘rniga boshqa detalni qo‘yish bilan natija o‘zgarmas yoki bir ish-
chining o‘rniga boshqa ishchini qo‘yish bilan stanok to‘xtab qol-
mas. Ammo bir otaning o‘rnini boshqa ota, bir do‘stning o'rnini
boshqa do‘st bosa olarmikin? Shunday ekan, har bir odam tak­
rorlanmas va o‘z o‘rnida qadrli. Insonni, uning hayotini qadrlash
muhim ijtimoiy vazifadir.
Inson tabiiy muhitsiz, suv, havo, quyosh va tuproqsiz yashay
olmaydi. Bu unsurlar uning tirikchiligini ta’minlaydi. Bunday
qulay sharoit inson uchun faqat Yer sharida mavjuddir. Yerning
hayot tarqalgan qismi biosfera deb ataladi. Biosfera tirik orga-
nizmlarning hayot kechirish muhitidir. Agar Yer shari quyoshga
yaqinroq joylashganida, yer yuzasidagi harorat ko‘tarilib ket-
gan bolar edi va oqibatda yerdagi namlik, suv yo‘qolar edi.
Agar u quyoshdan uzoqda joylashganida, yer yuzasidagi harorat
pasayib, hamma joy mangu muzlik bilan qoplanar edi. Har ik-
kala holatda ham yer yuzasida hayotning paydo bolishiga im­
koniyat yo‘qolgan bolardi. Yana boshqa holni olaylik: Quyosh
sistemasi Galaktika markaziga yanada yaqinroq joylashganda
edi, yer yuzasida kuchli gravitatsiya ta’sirida narsalarning vaz-
ni og‘irlashib, insondek murakkab jonzodning, balki umuman
hayotning paydo bo‘lishiga sharoit bo‘lmagan bolar edi. Aksin-
cha, Quyosh sistemasi Galaktikamiz markazidan hozirgiga nis­
batan chetda joylashganda ham, gravitatsiya kuchining zaifligi
ayrim kimyoviy va biologik jarayonlarning ro‘y berishiga xalaqit
bergan bolar edi. Buning oqibatida yer yuzasida hayot paydo
bolmas edi.
Demak, inson olamning eng ajoyib mo‘jizasi, Yaratganning
in’omi, o‘zi uchun eng qulay bolgan joyda, Yer sayyorasida
yashaydi va bunga shukur qilsa arziydi. Inson aql-idrokining
olamga ta’sir ko‘rsatish chegarasi «Noosfera» deb ataladi. Qa-
dimda insonning tabiiy muhitga ta’siri o‘ta kuchsiz bolgan.
Davrlar o‘tishi bilan inson qolida qudratli kuch va quvvat man-
balari to‘plangach, uning tabiatga ta’siri o‘zgardi, atrof-muhit-
ni ifloslantirib, biosferadagi tabiiy muvozanatni izdan chiqara
boshladi.
Bugungi inson o‘zligini anglamas ekan, uning sayyoramiz-
ga halokatli ta’siri kuchaygandan kuchayib, oxir-oqibatda uning
o‘zini ham halokatga olib borishi mumkin, degan ilmiy bashorat­
lar bor. Haqiqatan ham inson faoliyati aql-idrok bilan oqilona
boshqarilmas ekan, u Yer yuzining halokatini tezlashtirishi
muqarrardir.
Hozirgi zamondagi ekologik muammolardan biri ham inson
tomonidan atrof-muhit ifloslanishining oldini olish va bu halo-
katni to‘xtatib qolishdan iborat. Bu olamni qay darajada yaxshi
bilib olishimiz va uning hayotiga nisbatan mas’uliyatni anglashi-
mizga bogliqdir. Har bir inson jamiyatda va tabiatda tutgan ocz
o‘rnini, umrining ma’nosi va bu hayotdagi mas’uliyatini to‘g‘ri
anglasa, atrof-muhitni avaylab-asrashi, Yer yuzini gullatib yash-
natishga harakat qilishi shubhasiz.
Tayanch tushunchalar: olam, ontologiya, borliq, borliq shakl­
lari, individual borliq, ijtimoiy borliq, real borliq, virtual borliq,
yo‘qlik, mavjudlik, reallik, materiya, harakat, rivojlanish, fazo,
vaqt, tabiat, tabiiy muhit, biosfera, noosfera, hayot.
Takrorlash uchun savollar
1. Olam nima va unda odamning o‘rni qanday?
2. Borliq va yo‘qlik tushunchalari to‘g‘risida nimalarni bilasiz?
3. Borliqning murakkab tuzilishi deganda nima tushuniladi?
4. Real, konkret va virtual borliqning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirib bering.
5. Mavjudlik va reallik nima?
6. Harakat va uning asosiy shakllari to‘g‘risida so‘zlab bering.
7. Fazo va vaqt, makon va zamon qanday ma’nolarni anglatadi?
8. Hayot nima va uning mazmuni nimadan iborat?