4 –mavzu Falsafiy tafakkur tarakkiyot bosqichlari: G’arb falsafasi

Deni Didro (1713-1784) o’zining «Materiya va harakatning falsafiy prinsiplari», «Tabiatni tushuntirish haqida mulohazalar», «D’Alamberning tushi» asarlarida subyektiv idealizmga qarshi chiqadi va muhim ontologik muammolarning o’z talqinini taklif qiladi. Mavjud bo’lgan hamma narsalar moddiydir, deb o’rgatadi u. Didro fikriga ko’ra, dunyo uzluksiz paydo bo’ladi va o’ladi, har bir lahzada tug’ilish va o’lish holatida bo’ladi; o’zga dunyo hech qachon bo’lmagan va bo’lmaydi. Ko’rib turganimizdek, Didro borliq muammolarini o’rganish sohasiga dialektikani tatbiq etadi. Uning fikricha, butun materiya his qiladi (bu gilozoizm nuqtai nazari). Ammo u «inert hissiylik» va «faol hissiylik»ni farq qiladi. «Faol hissiylik» muayyan tarzda uyushgan materiyadagina namoyon bo’ladi.
Fransuz materializmi tabiatshunoslikda hukm surgan tabiat «saltanati» - o’simliklar, hayvonot dunyosi bilan inson o’rtasidagi tafovutni bartaraf etishga harakat qildi.
Didro, Golbax, Lametri, Gelvesiy va Kondilyak falsafasida gnoseologiya muammolari muhimlik jihatidan ontologik muammolar bilan bir qatorda turadi. Insonning ichki va tashqi dunyosi bilimlar manbai deb e’lon qilinadi. Bu dunyolarni anglab yetish mumkin. Inson bilimlarining nomukammalligi avvalo ular rivojlanishining mazkur bosqichi bilan belgilanadi. Fransuz materialistlari hissiy va aqliy omillarning bilishdagi rolini shunda ko’radilarki, sezgilar guvohlik ko’rsatkichini bersa, aql bu ko’rsatkichlarning to’g’riligini tekshiruvchi hakam vazifasini bajaradi. Aql hissiy ko’rsatkichlardan uzoqlashishi mumkin emas, lekin u mazkur ko’rsatkichlarga haddan tashqari ishonishi ham yaramaydi. Aqlning sezgidan ajralishi bilishni amalga oshirib bo’lmaydigan ishga aylantiradi.
Kuzatish va eksperiment bilish metodlaridir. Ular mushohada qilish, mulohaza yuritish, tushunish va idrok etish, shuningdek aql uchun juda zarur.
Lametri, Didro, Gelvesiy va Golbax ismlari bilan bog’liq bo’lgan falsafiy yo’nalishning rivojlanishida Etyen Bonno de Kondilyak (1714-1780) ishlab chiqqan bilish nazariyasi ayniqsa muhim rol o’ynadi. U o’zining «Inson bilimlarining kelib chiqishi haqida tajriba», «Sezgilar haqida risola», «Tizimlar haqida risola», «Hayvonlar haqida risola» deb nomlangan asarlarida Lokkni sensualizm va empirizm tamoyilini amalga tatbiq etishda noizchillikda ayblab, bilishning sensualistik nazariyasini asoslashga harakat qiladi. Kondilyak fikriga ko’ra, inson dunyoga kelganda, u nafaqat hech narsani bilmaydi, balki sezish qobiliyatiga ham ega bo’lmaydi. Bularning barchasini u tajriba orqali o’zlashtiradi. Kondilyak sezgi azaldan biron-bir mazmunga ega emas, lekin u lazzatlanish va azob-uqubatni aks ettirishga qodir, shu bois u yoqimli va ko’ngilsiz bo’ladi va xotirada saqlanib qoladi, deb hisoblaydi.
Hissiyotdan abstrakt fikrlashga o’tish, Kondilyak fikriga ko’ra, uzluksiz jarayon sifatida yuz beradi: mayl, xotira izidan taqqoslash va mulohaza yuritish keladi. Kondilyak g’oyalarga borliqqa bog’liq bo’lmagan holda mavjudlik xossasini yuklashga bo’lgan har qanday urinishlarga qarshi chiqadi. Borliqni u g’oyalardan qat’i nazar mavjud bo’lgan hodisalar sifatida tasavvur qiladi.