4-Mavzu. Ish joylarini tashkil etish va rejalashtirish

1.4-rasm. Ish o’rinlarining tasnifi

Ish o’rnining oqilona tashkil qilinishi texnologik operatsiyani yoki aniq bir vazifani eng kam vaqt va energiya sarflagan holda bajarish asosida yuqori unumdorlikka erishishga qaratilgan bo’lishi kerak. Yuqori unumli ish faqat ish o’rinlarini yuqori unumli texnika bilan jihozlanganligi asosida emas, balki ish o’rinlarida ishlab chiqarish vositalarini mehnat predmetlari va mehnat qurollarini to’g’ri joylashtirish, ishchilarning ortiqcha, noqulay, murakkab harakat qilishlariga yo’l qo’ymaslik, ish vaqtidan unumli foydalanish va boshqalar asosida ham amalga oshiriladi. Shunga ko’ra, ish o’rnini oqilona tashkil etish ishchiga vazifalarni bajarishni engillashtirishi, unumsiz vaqt sarflarini bartaraf qilishda yordam berishi, mehnat faoliyati uchun madaniy va sog’lom sharoit yaratishi kerak.

Engil sanoat korxonalari asosan ommaviy ishlab chiqarish turiga qarashli bo’lib, korxonaning asosiy sexlari bir turli mahsulotdan ko’plab ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo’ladi. Shuning uchun ham ish o’rinlarining barqaror tizimini yaratish maqsadga muvofiqdir.
Ish o’rinlarini oqilona tashkil etilishi quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi: ish o’rinlarini jihozlash, ish o’rniga xizmat ko’rsatishni yaxshilash, ish o’rnini rejalash va ish o’rnida sog’lom mehnat sharoitini yaratish.
Ish o’rnini jihozlash - bu mehnatni engillashtirish va uning unumdorligini oshirish uchun ish o’rni maxsus texnik jihozlar, moslamalar, qurollar, kichik mexanizatsiyalar bilan qurollantirishdir. Ish o’rnini jihozlash quyidagi talablarga javob berishi kerak:
- mashinalarga xizmat ko’rsatishning maksimal darajada qulay bo’lishini ta’minlash;
- ish usullarini tez va oson bajarish;
- mashinali ishlab chiqarish jarayonida ish usullarini mumkin qadar mashinalarni to’xtatmay bajarish;
- xom ashyo, yarimfabrikatlar, asosiy, yordamchi materiallar, asboblar va boshqalarni ishchi uchun qulay bo’ladigan darajada joylashtirilishini ta’minlash;
- xavfsiz va sog’lom ish sharoitini ta’minlash kerak.
Ish o’rinlari asosiy texnologik jihozlar bilan bir qatorda texnika xavfsizligini ta’minlaydigan moslamalar bilan ham jihozlanishi kerak. Bunga tikuvchilik va poyafzal korxonalaridagi asosiy ishchilar oyog’ining tagiga yog’ochdan yasalgan tagliklar, ish o’rinlari orasiga qo’yiladigan to’siqlar, operatsiyani sifatli bajarish uchun ish o’rniga o’rnatilgan moslamalar va boshqalar misol bo’la oladi.
Ko’p moslamalar ish usullarini bajarilishini engillashtirishi kerak bo’ladi. Ip uzilganda yoki operatsiya tugaganda mashinani avtomatik ravishda to’xtatadigan moslamalar bilan jihozlanishi maqsadga muvofiqdir.
Ish usullarining bajarilishini osonlashtiradigan turli moslamalar ko’p vaqt tejash va mahsulot sifatini yaxshilash imkonini beradi. Og’ir yuklarni ko’tarishda ham maxsus moslamalardan foydalaniladi, ular o’z navbatida mehnatni engillashtirib, mehnat unumdorligini oshiradi.
Asosiy ishchilarning ish o’rinlari yordamchi ishchilarni chaqiradigan maxsus moslama vositalari bilan jihozlanish maqsadga muvofiq bo’lib, bu vositalar asosiy ishchilarning yordamchi ishchilarni chaqirib kelish bilan bog’liq ish vaqtlarini zoye ketishini oldini oladi. Bunday qurilmalar xizmat ko’rsatadigan ish o’rinlarining soniga ko’ra yakka yoki guruhli bo’lishi mumkin. Ish o’rinlariga joylashtirilgan chaqirish vositalari o’z navbatida ovozli, ko’rinadigan va ovozli-ko’rinadigan bo’ladi. Ko’proq har xil bayroqchalar, rangli doiralar yoki signal chiroqlaridan foydalaniladi.
Ish o’rinlarida mehnat jarayonida sodir bo’ladigan zo’riqishni kamaytiradigan moslamalar bo’lishi kerak. Ishchining ortiqcha va qiyin harakatlar qilishini bartaraf qilinishi uchun ish o’rnida ishchining oyog’ini tagiga qo’yadigan panjara tagliklar, yarimfabrikatlar, detallarni qo’yadigan javonlar, o’tirish balandligini to’g’rilash uchun buralib ko’tariladigan stullar, kerak bo’lsa ko’chma stullar kabi moslamalar bilan jihozlanishi kerak. Bu moslamalar ishchining charchashini kamaytiradigan va uning mehnat unumdorligini oshiradigan muhim vositalardandir.
Ish o’rinlarini tashkil etishning muhim elementlaridan biri - ish o’rniga xizmat ko’rsatishdir. Ishchining ish vaqti va texnikadan samarali va to’la foydalanish, har bir ish o’rnida mo’tadil ish maromini tashkil etish hamda mehnat unumdorligiga erishish ish o’rinlariga xizmat ko’rsatishning to’g’ri tashkil qilinganligiga bog’liqdir.
Ish o’rinlarida xizmat ko’rsatishni to’g’ri tashkil qilish:
- ish o’rinlarini xom ashyo, materiallar, yarim tayyor mahsulotlar bilan etarli miqdorda uzluksiz ta’minlashni, ish o’rinlarini zarur texnika jihozlari, tashkiliy va texnikaviy uskunalar bilan ta’minlash va ularni beto’xtov ishlashi uchun oldindan tuzilgan jadval asosida ta’mirlab turishni, ish o’rinlarini elektr energiya, bug’ va hokazolar bilan beto’xtov ta’minlab turishni, ish o’rinlarida ishlov berilgan mehnat predmetlarini va chiqindilarning taxlanib va to’planib qolmasligini va ularni o’z vaqtida olib ketilishini ta’minlashni;
- har bir ishchining o’ziga berilgan ishlab chiqarish topshiriqlarini tushunib olishini va ko’rsatmalar bilan tanishtirilishini, ish o’rinlarini ko’rsatmalar xaritalari, muxandislik ta’minlash xaritasi, me’yoriy hujjatlar va hokazolar bilan ta’minlash, ish o’rinlarida tozalik va tartibni saqlab turishni nazorat qilishni va boshqalarni ko’zda tutadi[12].
Ish joyiga xizmat ko’rsatishni tashkil etishning asosiy sharti bu ishdan oldin, profilaktika tarzida amalga oshirilib qo’yilishidan iboratdir. Ko’p stanokli ishda bu juda katta ahamiyatga egadir. Shu talabga binoan hamma tur materiallarning zahirasi barvaqt, ishdan uzilish yuz berishdan oldin qayta tiklanib qo’yilishi kerak. Tayyor mahsulotni va ishlab chiqarish chiqindilarini o’z vaqtida ish joyidan olib ketilishi kerak. Materiallar bilan notekis ta’minlash mashinalar va odamlarning bekor turib qolishiga sabab bo’ladi. Shu boisdan vaqtning bekor ketishi ayniqsa ko’p stanokli ishda ko’p bo’ladi. Materiallar zahirasi haddan tashqari ko’p bo’lmasligining ham muhim ahamiyati bor. Ortiqcha materiallar yurish yo’llarini band qilib qo’yadi, tartibsizlik hosil qiladi, bemalol yurishga xalaqit beradi. Bundan tashqari uzoq turib qolgan yarim fabrikatlar, materiallar, detallarni chang bosib, ularning sifatiga putur etkazadi. Materiallar zahirasini ortiqcha bo’lishi, shuningdek, muomaladagi mablag’lar aylanishini sekinlashtirib qo’yadi.
Ish o’rniga keladigan materiallar zarurat bo’lgan taqdirda oldindan ham sifat, ham miqdor jihatidan nazoratdan o’tishi kerak.
Uskunalarni durust texnik holatda saqlash ish joylariga xizmat ko’rsatishning asosiy masalalari qatoriga kiradi. Uskunalar vaqtida tozalab, moylab turilsa va rejali ehtiyot ta’mirlash bo’lsa, ularning uzluksiz ishlashiga erishiladi.
Ish joylariga xizmat ko’rsatish profilaktik xarakterda bo’lishi uchun materiallarni grafikka binoan etkazib turishni tashkil qilish, uskunalarni tozalash, profilaktik ko’rikdan o’tkazish, o’rta va kapital ta’mir qilish jadvali ishlab chiqilishi kerak. Ish joylariga xizmat ko’rsatish jadvaliga rioya qilinishi ishchilarning o’zi ham, sex ma’muriyati ham doimo nazorat qilib turishi kerak.
Ish o’rinlarini rejalashtirish - bu texnologik jihozlarni, tashkiliy va texnologik uskuna va vositalarni, yarim tayyor mahsulot va mahsulot detallarini oqilona joylashtirish, mavjud ishlab chiqarish maydonlaridan tejab foydalanish, me’yoriy hujjatlarga rioya qilish, xavfsiz va qulay mehnat sharoitlarini yaratish demakdir yoki qisqaroq aytganda ish o’rnida mehnat qurollari va mehnat predmetlarini oqilona joylashtirish tushuniladi.
Ish o’rinlari ishlab chiqarish binosida belgilangan sanitar me’yorlar, ish qadamlarining kattaligi asosida joylashtiriladi. Bunda ish o’rinlarini mehnat predmetlari bilan uzluksiz ta’minlashni tashkil qilish, xodimlar va ichki transport vositalari boradigan yo’llarni belgilash, ishchilar uchun qulay va xavfsiz mehnat sharoitini ta’minlash katta ahamiyatga ega bo’lib, ishlab chiqarish maydonidagi har bir ish o’rnini oqilona tashkil qilishning asosiy vazifalaridandir.
Ish o’rinlari shunday rasmiylashtirilishi kerakki, ishchi mehnat predmetlari, asboblar va moslamalardan foydalanganda eng kam energiya va vaqt sarflab, yuqori natijaga erishishi kerak. Buning uchun har bir ish o’rnida ishchining ish zonasini belgilash lozim. Ish zonasi normal va maksimal bo’ladi. Normal ish zonasi - bu ishchi qo’lini yarim cho’zgan holda harakat qiladigan maydonidir.
Maksimal ish zonasi esa, ishchi qo’lini to’liq cho’zgan holda harakat qiladigan maydonidir.
Fiziolog olimlarning ta’kidlashlaricha, ishchining maksimal ish zonasida qiladigan harakati zo’riqishli harakat bo’lib, ishchini tezroq charchashiga olib keladi. Shu sababli ish o’rinlarini rejalashtirishda zo’riqishli harakatlar sonini kamaytirishga harakat qilinadi, mehnat predmetlari, qurollar imkoniyati boricha normal ish zonasida joylashtiriladi. Qo’l barmoqlarining harakati eng kam zo’riqishli harakat bo’lib, undan keyin bilak va umuman qo’l harakatlari turadi. Elkaning, ayniqsa gavdaning harakati eng charchaydigan va eng uzoq vaqt davom etadigan harakatdir.
Shularni hisobga olgan holda ish o’rnida mehnat predmetlari, qurollari ishlatilishiga ko’ra joylashtiriladi: ko’p ishlatiladigan predmetlar normal ish zonasida barmoqlar yoki qo’lni to’liq cho’zmagan holda bajaradigan qilib, o’ng qo’l bilan olinadigan o’ng tomonda, chap qo’l bilan olinadiganlar chap tomonga joylashtiriladi. Smena davomida juda kam ishlatiladigan predmetlar esa ishchining maksimal ish zonasiga joylashtiriladi, bunda elka yoki gavdaning harakat qilishi ko’zda tutiladi.
Har bir mehnat predmetlari va qurollarini aniq bir joyga joylashtirish kerak, shunda bularni ishlatishda ishchi ham vaqtdan va kuchdan iqtisod qiladi. Mehnat predmetlari saqlanadigan joylar tasodifan tanlanmasligi kerak, ular albatta ishlatiladigan joylarga mumkin qadar yaqin bo’lishi shart.
Yuqoridagilarni hisobga olgan holda har bir ish o’rni umumiy va xususiy talablar javob beradigan darajada rejalashtiriladi. Agar umumiy talablarga ish o’rinlarini sanitar me’yorlarga asosan rejalashtirish kirsa, xususiy talablarga esa har bir texnologik operatsiyasining bajarish shartiga ko’ra (qo’l, mashina-qo’l, mashina operatsiyalari) joylashtirish tushuniladi.
Mehnat predmetlari va qurollarini oqilona joylashtirishning aniq usullari ishlab chiqarish texnikasiga, uning texnologiyasiga, mehnatni tashkil qilish usuliga bog’liq. Ish o’rinlarini rejalashtirish ishchining yuqori unumli, samarali mehnat qilishi uchun maksimum qulaylik yaratilishiga qaratilgandir.
Ish usullarini oqilonalashtirish asosida ishchining mehnat unumdorligi o’sib, jismoniy zo’riqish kamaytiriladi.
Ishchi mehnat jarayonida mehnat qurollari yordamida mehnat predmetlariga ta’sir ko’rsatadi va o’zining tana organlari: barmoqlari, qo’li, oyog’i, gavdasini harakatga keltiradi. Tana organlarini harakatlanishiga ko’ra mehnat harakatlari va mehnat usullariga ajratiladi.
Ish bajarayotganda ishchi tanasining biron organini bir marta qo’zg’altirilishi (masalan, qo’lni uzatish, ipni olish, burash, yurgizish va boshqalar) mehnat harakati deyiladi. Ayrim maqsadni ko’zlab uzluksiz bajarilgan mehnat harakatini tugallangan yig’indisi (masalan, uzilgan ipni ulash, mokini almashtirish, detalni olish va boshqalar) mehnat usuli deb ataladi.
Ish usullari ishlab chiqarish operatsiyasining tarkibiy qismi bo’lib, ularning vazifasi va mazmuni ishlab chiqarish operatsiyasining xarakteri va turiga qarab belgilanadi.
Ish usullarini bajarishga ijrochilarning mushak va asab kuchi, shuningdek ish vaqti sarflanadi. Ish usullarini oqilonalashtirish kuch va ish vaqtini tejashi, mehnat xavfsizligini va mahsulot sifatini ta’minlashi kerak.
Muxandislik tadqiqotlari va psixofiziologik tadqiqotlar ish usullarini oqilonalashtirishning quyidagi asosiy yo’llarini belgilab bergan:
1. Mehnat harakatini tejash.
2. Mehnat harakatlarining parallelligini ta’minlash.
3. Mehnat harakatlarini bajarilish masofasini qisqartirish.
4. Mehnat harakatlarining bajarilish tezligini oshirish.
Mehnat harakatlarini tejash mehnat harakatlarini maqsadga muvofiqligi va mumkin qadar qisqa vaqtda bajarilishi bilan belgilanadi. Mehnat harakatlarini maqsadga muvofiqligi asosida unumli va unumsiz harakatlarga ajratiladi. Mehnat harakatlarini tejash asosan maqsadga muvofiq bo’lmagan unumsiz harakatlarni yo’qotish hisobiga amalga oshiriladi.
Maqsadga muvofiq bo’lgan unumli harakatlarni kamaytirish hisobiga ishchining ish vaqtidan to’liq foydalanish imkoni paydo bo’ladi. Bu korxonalarda kichik mexanizatsiyadan, har xil maxsus moslamalardan, asbob-uskunalardan foydalanish hisobiga amalga oshiriladi.
Ish o’rnini oqilona tashkil etish ortiqcha mehnat harakatlarini yo’qotishga yordam beradi. Masalan yarimfabrikatlarni qo’yishga tagliklar ishlatilsa, gavdani engashtirish bilan bog’liq bo’lgan harakat, asboblarni, mehnat predmetlarini aniq va doimiy tartibda qulay joyga qo’yish asosida esa, ularni qirqish bilan bog’liq harakatlar yo’qotiladi.