4-Mavzu: Rangli metallar. Rangli metallar qotishmalari. Rangli metall ishlab chiqarish. Mis va uning qotishmalari. Reja: Latunlar

Nazariy savollar:

1. 
   Metallarning kimyoviy xossalar qanaqa?
   
2. 
   Qotishmalarning xossalari
   
3. 
   Metallar payvandlanuvchanligi
   

10-Mavzu:Metallarni strukturasini tekshirish va sinash usullari.
Reja:
1. Metallarni strukturasi
2. Mikroshliflar makrotahlilar
3. Magnit induksionlar


Metall va qotishmalaming tuzilishini makro va mikrotahlil, rentgen, shuningdek, defektoskopiya (rentgen, magnit, ultratovush va boshqa) usullari bilan tadqiq qilinadi. M akrotahlil (makroanaliz) usuli bilan m akrostruktura, y a ’ni oddiy ko ‘z bilan yoki lupa yordamida ko'rinadigan struktura o ‘rganiladi. Bunday yirik nuqsonlar, ya'ni darzlar, cho'kish chuqurchalari, gaz pufakchalari va boshqalar, shuningdek, aralashmalarning metallda notekis taqsimlanganligi aniqlanadi. Makrostruktura yordamida metallning singan joyi makroshlifi bo'yicha o'rganiladi. Makroshlif metall va qotishma namunasi bo'lib, uning bir tomoni jilvirlangan, yaxshilab moydan tozalangan, m axsus reaktivlar ta ’sir ettirilgan b o 'la d i v a 5-10 m arta kattalashtiriladigan lupa ostida kuzatiladi. Mikrotahlil (mikroanaliz) yordamida metall yoki qotishmalaming strukturasi mikroshliflar bo'yicha aniqlanadi. Mikroshliflar makrotahlilga tayyorlangani kabi tayyorlanadi, lekin u oyna kabi qo'shim cha jilolanadi. Shliflar 2000 marta kattalashtiriladigan optik mikroskop ostida qaytgan yorug'likda ko'riladi. Qotishmada struktura hosil qiluvchilar ham reaktiv ta ’sirdan turlicha yeyiladi. Elektron m ik ro sk o p d a ju d a mayin strukturaga ega bo'lgan bloklar, fragmentlar, dislokatsiyalar replika-nusxalar 100 000 marta kattalashtirilib tadqiqot qilinadi. Bu muhim tahlil (analiz) bilan donalarning o'lchamlari va shakli, strukturani tashkil etuvchilar, metall bo'lmagan aralashmalar va ularning xarakterlari, termik ishlov berish sifati aniqlanadi. Rentgen tahlili yordamida metallarning atom strukturasi, kristall panjaralarning turi va parametrlari. Shuningdek. Ularning ichkarisidagi nuqsonlar o'rganiladi. Bu tahlil kristall panjara atomlari qatori rentgen nurlarining difraksiyasiga (qaytarilishiga) asoslangan bo'lib, u nuqsonlarni metallni sindirmay aniqlash imkonini beradi. Magnit usulda magnitli melallardagi (po'lal. Nikel va boshqalar) 2 mm gacha chuqurlikda joylashgan nuqsonlar! Aniqlanadi. Buning uchun sinayotgan buyum magnitlariadi; luiyum sirti tcmil kukuni bilan qoplanadi, sinchiklab tekshiriladi va luagiiitsizlaiitlriladl. Nuqson atrofida bir jinsli bommagan m aydon hosil bomadi, rmt(jmln magnit kukuni nuqson shaklini komsatib turadi. M agnit induksion usul ko'plncha termik ishlov berilgan qotishmalardagi struktura o'/garisltlarga imho beiislula ishlitiladi. U ltratovushli usul bilan amnlda islnlgan omclmmdagi buyum va zagotovkalar m etallning sifatini samarnli lekshirish mumkin. Im pulsli, ultratovushli defektoskoplarda ultratoviish tomqini shchup tarqatgichdan tekshirilayotgan buyum larga yuboriladi. Ultratoviish u yoki bu nuqsonga duch kelganda undan qaytadi. Hunda qaylgan tomqinlar qabul qilinib, kuchaytiriladi va kom satuvchi indikatorga u/atiladl. Ijitratovushlidan butun holicha saqlab qolish zarur bomgan rotorlar, relslar, pokovkalar kabi buyum larni tekshirishda foydalaniladi. O xirigi yillarda m etallni m etallurgiya sifatini baholashda, sinish jarayon in in g qonuniyatini om ganishda va boshqa holatlarda fraktografiya usullaridan foydalaniladi. Fraktografiya usuli metallarni sinishi, tuzilishi haqidagi soha bomib, sinish m exnizm larinl xarakterlaydi. Sinish deganda m etallning ycm irilishi natijasida hosil bomadigan vuzasidir. Sinish turi yuklanish sharti, kristall tu /ilish i, m etallning (qotishm aning) mikrostrukturasi orqali aniqlanadi. Sinish makro va inikro darajalarida m axsus priborlar yordam ida o ‘rganiladi. Sinishni optik m ikroskopda uncha katta bommagan kattalashtirishda om ganish fraktografiya deyiladi. S inishni m ayin strukturali tom onlarini clektron m ikroskopda o ‘rganish esa m ikrofraktografiya deyiladi. Bundan tashqari, m etall va qotishm alam ing tuzilishini omganishda fizik m etodlardan (issiq lik , hajm, elektr, m agnit) ham foydalaniladi. Bu tadqiqotlar asosida m etall va qotishm alarga turli ishlov berilganda ro‘y beradigan jarayonlar bilan uning fizik xossalari o'zgarishin in g o'zaro bogm iqligi yotadi.
Metall va qotishm alarning kim yoviy xossalari, bu ularning oksidlanishga, tashqi m uhit, havo naniligi, kislota va boshqalam ing ta'siridan yem irilishga qarshi tura olish xossalaridir. Aytib o'tilgan omillar ta'siridan kimyoviy yemirilishga metallarning korroziyasi deyiladi. K im yoviy va elektrokim yoviy korroziya bo'ladi. K im yoviy koiroziya elektr toki o'tm aydigan muhitda, masalan, quruq ga/., benzinda ro'y beradi. Dvigatellar chiqarish klapanlarining, termik ishlov berish pechlari ichki armaturasining oksidlanishi shunday korroziya hisoblanadi. Elektrokimyoviy tok o'tkazuvchi m uhitning (namlik, nam havo, kislota, ishqorlar va boshqalar) metallga ta’siri oqibatida yuz beradi. Metall va qotishm aning tarkibi bir xil em asligi tufayli bunday korroziya hosil bo'ladi. Turli jinsli elementlar elektrolit bilan kontaktda bo'lganda galvunik tok paydo bo'ladi. Elementlardan biri katod. ikkinchisi anod vazifasini o'taydi. Anod vazifasini 2ft o ‘taydigan element yemiriladi. Barclia metall va qotishmalar elektrodli potensialga ega. Elektrodli potensiali turlicha bo'lgan ikkita metall biriktirilsa, potensial kichik bo'lgan metall yemiriladi. Amalda konoziya, po'lat va cho'yanning zanglashi, misni yashil rangli, latunni esa qora rangli oksid pardasi bilan qoplanishida sodir bo'ladi. Yemirilish xarakteriga ko'ra konoziya umumiy, mahalliy va kristallitlararo turlarga bo'linadi. Korroziyaga qarshi kurashishda korroziyagabardosh metallar, metall boMmagan materiallar (lak, bo'yoq, emal), shuningdek, oksid pardalari (qoraytirish, fosfatlash), kimyoviy barqaror qotishma va boshqalarni qoplash usullaridan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda agressiv muhitlarda, yuqori temperatura va tezliklar bilan birga katta kuch t a ’sir etadigan m uhitlarda m etallardan foydalanishning solishtirm a ulushi ortib ketdi. Korroziyaga bardosh, issiqqabardosh qotishmalarga talab ortib bormoqda. Yuqorida sanab o'tilgan korroziya turlar bilan kurashish uchun alohida himoya vositalari bilan himoyalaniladi. Bularga misol qilib, ingibitorlarni olish mumkin. Ingibitorlar korroziyani sekitilatuvchi turli organik va anorganik moddalar hisoblanadi.