4-Mavzu. Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish Bank riski tushunchasi va uning bank faoliyati rivojidagi axamiyati

Balans operatsiyalari riski uz navbatida:

• 
  bankning aktiv operatsiyalari riski;
  
• 
  bankning passiv operatsiyalari riski;
  
• 
  aktiv va passivlarni boshkarish sifati bilan boglik risklarga bulinadi.
  

Balansdan tashkari operatsiyalar risklari, avvalo, mijozlarning majburiyatlari yuzasidan berilgan kafolatlar buyicha tulov majburiyati yuzaga kelishi extimoli bilan boglik.
Bankning aktiv operatsiyalari risklari kuyidagi turlarga bulinadi (2-jadval).
2-jadval.
Bankning aktiv operatsiyalari risklari

№	Aktiv operatsiyalar risklari	Izox
1.	Kredit riski	bu risk mijoz tomonidan asosiy qarz summasini va kredit buyicha foizlarni tulay olmaslik extimoli bulganda yuzaga keladi. Ya’ni bu risk qarz oluvchi uz qarzini kaytarmasligi okibatida zarar kurilishi bilan boglik bulgan riskdir. Buning manbayi fakat kreditlar emas, balki kimmatli kogozlar, jumladan veksellar, akseptlar xamda kafolat va kafilliklar singari balansdan tashkari vositalar xam bulishi mumkin. Bank mablagi yetarliligi uning aktivlariga tegishli sarmoya ulushi bilan ta’minlanganligini anglatadi.
2.	Xisob-kitob risklari	bu risklar bankning kelishilgan shartnoma buyicha mijozning talabiga binoan xisob-kitoblarni uz vaktida utkaza olmasligi sharoitida yuzaga keladi.
3.	Kassa risklari	bu risklar bank kassasi orkali utuvchi nakd pullarni saklanishi bilan boglik xavfli xolatlar natijasida yuzaga chikadi.
4.	Bozor riski	bu risklar nisbiy bozor narxlari darajasining keskin uzgarishi natijasida bank aktivlari xakikiy kiymatining pasayishini anglatadi. Bu bozor narxlari nomakbul uzgarishi okibatida extimoliy zarar kurilishi tufayli ruy beradi. Pulning kadrsizlanishi yuzaga keladi. Natijada, sotiladigan maxsulotlar va kursatiladigan xizmatlar xaki oshib ketadi. Bankning esa daromadliligi pasayib, bank aksionerlariga tulanadigan tulovlar kiymati uz kuchini yukotadi. Bank zarar kuradi, bunday zararlarni xisobga olish maksadida aktivlarga kuyilmalarni buxgalteriya xisobiga olish koidalariga uzgarishlar kiritilgan. Ularga muvofik banklar ikki kiymat-harid kilish va bozor narxlarining eng past xisobini yuritishadi. Bozor narxi harid kiymatidan past bulsa, banklar aktivlarining pasayish summasiga kamaymasligi uchun zaxiralar yaratishga majbur. Zaxiralar extimoliy zararlar sifatida kuriladigan bank harajatlari xisobiga yaratiladi.
5.	Valyuta riski	bu risk valyuta almashtirish kursining uzgarishi natijasida chet el valyutasida olib boriladigan operatsiyalar buyicha yukotishlar yoki yukori foyda olish extimolini ifodalaydi. Bu risk - valyuta kursining ba’zi qarz oluvchilar moliya xolatini yomonlashtira-digan tomonga uzgarishi natijasida kuriladigan zararlardir. Bu yomon kreditlar mikdorini kupay-tiradi. Banklarga bunday ta’sirni kamaytirish boshka-rish usullari samaradorligiga boglik. Ular valyuta riskining bevosita va bilvosita ta’sirini cheklashi kerak. Ayirboshlash kursining nobarkarorligi va uning yukori darajada anik emasligi bank operatsiyalariga salbiy ta’sir kursatadi. Masalan, 1995 yilda Meksikadagi moliya tangligi bilan boglik gumonsirash kuplab Lotin Amerikasi mamlakatlarida moliya muammolariga sabab buldi va Meksikadan ancha uzokdagi bozorlarda xam keskinlik tugdirdi. Devalvatsiya extimoli moliyalarning xorijiy valyuta bozoriga okib ketishiga olib keladi, banklar moliya vositachiligi darajasini pasaytiradi, pul-kredit siyosatini amalga oshirishni kiyinlashtiradi. Masalan, Boliviya dollarlashtirish 90 foizgacha yetganida monetar siyosat vositalarini kullash samaradoraligini keskin cheklab kuyadi. Moliya vositachiligida dollarlashtirishni kengaytirish valyuta riskini kamaytiradi, albatta. Chunki milliy valyutaning kadrsizlanishi qarz oluvchilarga xorijiy valyutadagi majburiyatlarini kaytarish kobiliyatini cheklaydi. Kuplab ayirboshlash kurslari siyosati xorijiy investorlarda norozilik tugdiradi. Bu sarmoya okib kelishini kamaytirib, uning mamlakatdan tashkariga chikib ketishiga turtki bulishi mumkin.
6.	Investitsiya riski	bu risk kimmatli kogoz emitentining moliyaviy xolati yomonlashishi okibatida investitsiyalar portfelining kamayishi yoki kuyilgan mablaglarni yukotish riskini ifodalaydi. Bu risklar bank sotib olgan kimmatli kogozlar buyicha oladigan daromadlarining tushib ketishi yoki uni oshirish bilan boglik risklar xisoblanadi. Respublikada faol amalga oshirilayotgan davlat tasarrufidan chikarish va xususiylashtirish jarayonida investitsiya operatsiyalari ayniksa keng tarkaldi. Ular banklar aktivlarini diversifikatsiyalash va ularga kushimcha foyda olish imkonini beradi, butun iktisodiyotni «oziklantiradi».
7.	Lizing operatsiyalari buyicha risk	bu risk ijarachining bankdan olgan mulkidan samarali foydalana olmasligi, shuningdek, shartnomada kursatilgan tulovni uz vaktida amalga oshira olmasligi natijasida yuzaga keladi.
8.	Faktoring operatsiyalari buyicha risk	bu risk bankning uchinchi shaxsdan sotib olgan qarzdorning majburiyatlari buyicha tulovni uz vaktida amalga oshira olmaslik natijasida yuzaga keladi.
9.	Bank portfeli riski	bu risklar kimmatli kogozlarning ayrim turlari xamda ssudalarning barcha kategoriyalari buyicha zarar kurish extimolligi bilan boglik xolda yuzaga keladi.

Aktivlar va passivlarni boshkarish sifati bilan boglik risklarga kuyidagi risklar kiradi (3-jadval).