4 sinf ona tili darslarida matn yaratish. Mundarija

I.BOB. MATN USTIDA ISHLASH ORQALI O‘QUVCHILARNING IJODIY TAFAKKURINI O‘STIRISH

2.1Ona tili ta’limining yangilangan mazmuni va unda matn yaratish.
Millat tafakkurini rivojlantiruvchi, undagi milliy mafkura, ma’naviy barkamollik, intellektual salohiyatini ko‘rsatib turuvchi asosiy mezon- tildir. Til barqaror hodisa, nutq esa beqaror-vaqtinchalik, u alohida shaxsning muayyan makon va zamondagi individual – intelektual ko‘rsatkichlari: ilmiy-ijodiy tafakkuri aloqa –aralashuv, ijtimoiy –siyosiy ehtiyojlarini kafolatlovchi, xususiy muloqot, ta’sir va aks ta’sir natijasini voqelantiruvchi bosh vosita sanaladi.
Insoniyatning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan ilmiy manbalarni avlodlarga meros qilib qoldirish uchun birdan-bir, yagona imkoniyat-matn esa kashfiyotdir, til umumiyligi, matn esa xususiyligi bilan go‘zal, til ijtimoiy muloqot mahsuli, matn – ijodiy tafakkur mahsuli, hazrati inson yaratiqlarining majoziy ramzi, aks sadosidir.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi asosida davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilishi, umumiy o‘rta ta’lim yo‘nalishi, maktab ona tili va adabiyoti o‘qituvchilari oldiga ulkan vazifalarni qo‘ymoqda. O‘sayotgan avlodning mustaqil va ijodiy fikr egasi, ixcham va go‘zal nutq sohibi, nutqiy sharoitni to‘g‘ri baholay oladigan tadbirkor vatan taraqqiyoti uchun xizmat qiladigan, ma’naviy barkamol kishilar bo‘lib yetishishni ta’minlash – umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus va kasb-hunar tizimi ona tili ta’limining bosh maqsadi hisoblanadi.
Umumiy o‘rta ta’limini o‘rganishda asosiy maqsad kommunikativ savodxonlikni rivojlantirish, mustaqil va ijodiy fikrlay oladigan, qiroat va suxandonlik san’atidan baxobar, og‘zaki nutq hamda matn yaratish ko‘nikmalarini mukammal egallagan, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalab yetishtirishdan iborat.
Davlat ta’lim standartlari ana shu ta’limiy maqsadni amalga oshirishga xizmat qiladi. Mazkur maqsaddan kelib chiqib, ona tili ta’limi:

• 
  o‘quvchilarning kuzatish, anglash va fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, alohidaliklarni ajratish, qiyoslash va tasniq qilish loyaqatini, mantiqiy tafakkur darajasini o‘stirishga xizmat qiladigan, o‘zbek tilini jahon miqyosiga olib chiqadigan milliy kadrlar yetkazib berishga xizmat qiladi.
  

Umumiy o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus va kasb-hunar kollejlari tizimi ona tili fani oldiga o‘qituvchidagi kommunikativ savodxonlik, nutqiy madaniyat, ijodiy tafakkurni rivojlantirish, o‘z fikrini nutq sharoitiga mos ravishda mustaqil va erkin ifodalay olishga o‘rgatishni o‘z oldiga asosiy vazifa qilib qo‘yadi. Buning uchun ona tili ta’limiy mutaxassislari:

• 
  o‘quvchilarning tevarak atrofdagi buyum, narsa, hodisalar va ularning ilmiy-ijtimoiy mohiyati to‘g‘risidagi tasavvurlari doirasini kengaytirish;
  
• 
  o‘quvchilarda mazkur buyum va hodisalar orasidagi sabab, shart, oqibat, qarama-qarshi munosabatlar, to‘g‘ri va teskari aloqani aniq farqlash, voqea va hodisalarni analiz va sintez qilish, uni og‘zaki va yozma holatlarni nutqiy vaziyat taqozasiga ko‘ra to‘g‘ri va o‘rinli tasnif qila olish ko‘nikmalarini shakllantirish;
  
• 
  o‘z fikrini erkin, ravon ifodalay olish o‘z ilmiy iqtidori, bilimi, ularni amaliyotga joriy etish orqali qo‘lga kiritilgan ijobiy natijalarni (nutqiy mahorat, matn yaratish mahorati) boshqalarga ham yetkaza bilish malakalarini rivojlantirish ustida ishlashlari lozim.
  

Respublikamiz umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida ona tili ta’limi samarasini oshirish, pedagog xodimlar va o‘qituvchilar jamoasida ilmiy potensiyalni kuchaytirish, o‘quvchi va o‘qituvchilar o‘rtasidagi mustahkam ijodiy hamkorlikni, haqiqiy ijodkorlik va izlanuvchanlik ruhiga yo‘g‘rilgan ijobiy-rivojlanuvchi muhitni hosil qilish shu kunning dolzrab masalalaridan biri bo‘lib turibdi.
Xo‘sh, maktab o‘quvchisini o‘quv jarayonining subyektiga (ishlovchisi – izlanuvchisi, ixtirochisi), o‘qituvchini esa shu jarayonning boshqaruvchisi (izlanuvchan va ijodkor shaxs)ga aylantirishimiz uchun nima qilishimiz, ishni nimadan boshlashimiz, xususan, ona tili ta’limi samaradorligini oshirishning, o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini DTS talablariga mos ravishda to‘g‘ri, ravon shakllantirishning qanday usul va vositalaridan foydalanishimiz lozim?

• 
  avvalo, umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 30-50-yillarda shakllanib, to hozirgi kungacha ham davom etib kelayotgan o‘qituvchi shaxsi, uning dunyoqarashi va tafakkuri ustivorligiga asoslangan an’anaviy ta’lim tizimidagi eskirgan usullardan (o‘qituvchi – tushuntiruvchi, o‘quvchi - bajaruvchi) uzil –kesil voz kechishimiz;
  
• 
  umumjahon pedagogikasi hamda til o‘qitish metodikasida eng yangi hisoblangan, zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan qurollantirilgan, o‘quvchini izlanish va muammolarni yechishga yo‘naltiruvchi, unda ijobiy o‘quv motivlarini hosil qiluvchi o‘quv- multimediya dasturlari, elektron o‘quv adabiyotlari bilan modernizatsiyalashtirilgan ongli verbal-kognitiv ta’lim tizimi (kashfiyot ta’lim tizimi)ga intensiv sur’atda o‘tishimiz;
  

-metodist olimlarimiz tomonidan tavsiya qilinayotgan ta’lim mazmunini takomillashtirish, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallash suratini jadallashtirish, matn yaratish ko‘nikmalarini mustahkamlash maqsadida modullashtirilgan yangi pedagogik texnologiyalarni yaratishimiz;

• 
  ona tili ta’limi jarayonida o‘quvtexnika vositalaridan foydalanishda maksimal darajaga ko‘tarishimiz;
  
• 
  muommali ta’lim va interfaol metodlardan, ta’sir va aks ta’sir usullaridan unumli foydalanishimiz, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi ta’limiy – tarbiyaviy, ustoz-shogird munosabatlarini do‘stlik va o‘zaro ijodiy hamkorlik darajasiga olib chiqishimiz;
  
• 
  berilgan matn ustida ijodiy ishlash bilan boshlangan darsni yangi mustaqil matn yaratish – kashfiyot bilan tugallashga erishamiz;
  
• 
  o‘quvchini ishlovchi, izlanuvchi, kashfiyotchiga, o‘qituvchini esa izlanuvchi. boshqaruvchiga, o‘quvchi iste’dodining hali ochilmagan qirralarini kashf etuvchi, uni muammolar yechimini topish sari yetaklovchi jonkuyar yo‘lboshchiga aylantiradi!
  

Ona tili ta’limida o‘quvchilarning kommunikativ savodxonligini ta’minlash so‘z boyligini oshirish, nutqiy mahoratni shakllantirish, o‘quvchining muomala-muloqot san’atidan xabardor qilish, turli mazmun va shakllardagi munshaot matnlari, badiiy ramziy matnlar ustida, ijodiy ishlash, egallangan BKMlar asosida kichik matnlar, monolog va dialoglar tuzish orqali o‘quvchini mustaqil matn yaratishga o‘rgatish kabi ijobiy o‘quv motiqlarini hosil qilishdan iborat bo‘lib, u ona tili ta’limi samaradorligini oshirishning eng muhim va zarur omillardan biri sanaladi.
Zero, mustaqil yaratilgan matn o‘quvchi tafakkuri, intellektual qobiliyatining voqealanishi, tugal bir mazmunning o‘quvchi tomonidan kashf etilishi, yuzaga chiqishidir.
Matnlar o‘zining qator xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. O‘quvchi matn ustida ishlar ekan turli murakkablik, qiyinchiliklarga duch keladi, muommoli vaziyatdan chiqish, uning yechimlarini topish yo‘llarini qidiradi. Matn ustida ishlash faoliyati faqat darslikda berilganlari bilan chegaralanib qolmasdan, ilmiy va badiiy adabiyot, davriy matbuotdan tanlab olingan matnlar, audio-videolavhalar ustida ishlash ham o‘quvchilar uchun qiziqarli va zavqli bo‘lishi tabiiy.
Ona tili ta’limida matn ustida ishlash usullari bag‘oyat xilma-xil. Biz quyida ularning ayrimlari xususida fikr yuritamiz.
Grammatik usul (an’anaviy amaliyot)
1. Berilgan matndan o‘rganiladigan mavzuga oid so‘zlarni ajratish, ularni so‘z turkumlari bo‘yicha guruhlash, so‘z yasovchi, o‘zgartiruvchi va shakl yasovchi qo‘shimchalarni guruhlash.

1. 
   Matndagi sodda gaplardan qo‘shma gaplar hosil qilish va aksincha qo‘shma gaplarni soddalashtirish.
   
2. 
   Ajratilgan sodda va qo‘shma gaplarni sintaktik tahlil qilish.
   
3. 
   She’riy asarlar mazmunini nasriy yo‘l bilan so‘zlab berish.
   
4. 
   Matndagi qo‘shma gaplarni ajratish, turlarini aniqlash.
   
5. 
   Berilgan gap morfologik yoki sintaktik tahlil qilish v.h. Ijodiy usul (yangilanayotgan amaliyot)
   

1. 
   Matnda ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni ibora va tasviriy ifodalar bilan almashtirish, ularning lug‘aviy ma’nosini aniqlash va sharhlash;
   
2. 
   Ajratilgan so‘zlarga ma’nodosh, uyadosh, shakldosh va
   

zid ma’noli so‘zlar topish va ularning lug‘aviy ma’nosini sharhlash;

3. 
   Ilmiy uslubdagi matnni badiiy uslubdagi matnga aylantirish;
   
4. 
   Matnning mazmunini saqlagan holda shaklini o‘zgartirish;
   
5. 
   matndagi gaplarni kengaytirish (ixchamlash);
   
6. 
   Boshlanish qismi berilgan matnni davom ettirish;
   
7. 
   Muommoli matn ustida ishlash va yechimini topish;
   
8. 
   Berilgan so‘z (so‘z birikma, gap) asosida mustaqil matn yaratish;
   
9. 
   Berilgan elektron tasvir (rasm, chizma, jadval) asosida badiiy (ilmiy, tasviriy nazmiy) matn yaratish v.h.
   

Tabiiyki, ijtimoiy jamiyatda yashovchi har bir shaxs yoshligidanoq o‘zaro muloqot, muloqot jarayonida fikrlash va fikr ifodalash zaruriyatini chuqur his qiladi. Insonning ma’naviy hayoti mazmunini tashkil etuvchi asosiy manba – nutqiy muloqot hisoblanshcha, insoniyat erishgan taraqqiyot, madaniy merosni keyingi avlodlarga yaxlit holda yetkazishning eng ishonchli yo‘li – ijodiy tafakkur mahsulini yozma ifodalash – mustaqil matn yaratish malakasini egallashdir. Bunday malakaga ega bo‘lishning birinchi sharti – o‘quvchilarni tayyor matn ustida ishlashga o‘rgatish, matn tarkibida mavjud bo‘lgan mantiqiy va uslubiy nuqsonlarni qiyinchiliksiz aniqlash va bartaraf etish, matn mazmuni, shakli va uslubini turfa yo‘nalishda qayta ishlash (ixchamlash, kengaytirish matn tilini boyitish (epigraf, sitata. Ibora va tasviriy vosita, maqol, hikmatli so‘zlar kiritish) ko‘nikmalarini shakllantirish, matnni tahlil qilish va tahrir qilish yo‘llarini o‘rganishga yo‘naltirishdir. Grammatik shakllarni o‘rganishdan maqsad – o‘rganilayotgan lisoniy qonuniyatni nutq tarkibida tahlil qilishni nazarda tutadi.
Otlarni alohida turlash, fe’llarni tuslash fonetika, morfemika, morfologik – grammatik – sintaktik qonun – qoidalarni chuqur va keng ko‘lamda o‘rganish foydali, bil’aks mazkur faoliyat o‘quvchi ongida mustaqil matn yaratish ko‘nikmalarining shakllanishi va avtomatlashuviga yetarlicha foyda bermaydi. Bunda shakl, mazmundan ajraladi, shaklning anglatgan ma’nolari to‘laligicha ochilmay qoladi. Aksincha, til hodisalari nutq tarkibida tahlil qilinsa, til bo‘limlarini o‘rganish matn yaratish va matn tahlili bilan birgalikda, o‘zaro uyg‘unlikda olib borilsa, o‘quvchilar shakl va mazmun o‘rtasidagi turli-tuman bog‘lanishlarni anglab yetadi va o‘z nutqiy faoliyatiga tatbiq etadi.