5- ma`ruza: intellektual mulk vositalari

Patent egasining huquq va majburiyatlari.
Patent - so‘zi lotincha patentis so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, ochiq, aniq degan ma’noni bildiradi. Patent ixtirochi va jamiyat o‘rtasidagi o‘ziga xos almashinuv hisoblanadi. Ixtirochi o‘z ijodini jamiyatga ochib beradi, bu bilan texnika taraqqiyoti darajasini oshiradi, buning uchun esa o‘zining patentlangan ixtirosiga davlat tomonidan kafolatlangan mutlaq (monopol) huquqqa ega bo‘ladi.
Patent davlat nomidan sanoat mulki ob’ektiga beriladigan va muayyan hududda muayyan vaqt oralig‘ida amal qiladigan muhofaza hujjatidir.
Litsenziyalar turi va litsenzion shartnomalarning shartlari. Litsenziya bu- patent egasining boshqa shaxslar bilan alohida huquqlarining bir qismini sotish (berish) bo‘yicha tuzgan huquqiy bitimi (shartnomasi) dir.
Tegishlicha amaliyotda kelishuvchi tomonlarni belgilash uchun quyidagi umum qabul qilingan atamalardan foydalaniladi:
Litsenziar- litsenziya sotuvchi.
Litsenziat- litsenziya sotib oluvchi
XX asrda intellektual mulk ob’ektlariga litsenziyalar bilan savdo qilish alohida ahamiyat kasb etdi va industriya uchun yangi texnologiyalarning manbai bo‘lib, savdo–sotiqning rivojlanishi va bir mamlakatdan ikkinchisiga investitsiyalar oqib kirishiga turtki bo‘ldi. Litsenziya savdosi- bu zamonaviy texnologik almashinuv, demak, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning harakatlantiruvchi kuchidir.
Hozirgi paytda dunyoda yuz berayotgan iqtisodiy texnologik jarayon sharoitlarida xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi uchun litsenziyalar sotish yo`li bilan ilmiy-texnikaviy yutuqlarni ayirboshlashni kengaytirish lozimdir. Litsenziyalar sotish odatdagi tovarlarni sotishga qaraganda jadalroq sur`atlar bilan bormoqda.
Patent egasi sanoat mulki ob`ektiga o`z xoxishicha egalik qilish va uni tasarruf etish hamda undan foydalanish, basharti bunday foydalanish patent egalarining huquqlarini buzmasa, shu jumladan boshqa shaxslarning mazkur ob`ektdan foydalanishni ta`qiqlab qo`yish mutlaq huquqiga egadir, bunday foydalanish ushbu Qonunga muvofiq patent egasining xuquqini buzish hisoblanmaydigan hollar bundan mustasno.
Bir necha patent egasiga qarashli bo`lgan sanoat mulki obektidan foydalanish borasidagi o`zaro munosabatlar ular o`rtasida tuzilgan bitimga binoan belgilanadi. Bunday bitim bo`lmagan taqdirda, har bir patent egasi muhofazalangan sanoat mulki ob`ektidan o`z xoxishicha foydalanishi mumkin, lekin qolgan patent egalarining roziligisiz ob`ektiga oid litsenziya berishga yoki patent, dastlabki patent yoxud guvoxnomani o`zga shaxsga topshirishga xaqli emas.
Patent egalari o`rtasidagi nizolar murosaga kelishning iloji bo`lmasa, sud tartibida xal qilinadi.
Patent egasi foydalanilayotgan Intellektual mulk ob`ektlariga patent berilganligini ko`rsatuvchi ogoxlantirgich tamg`adan foydalanishi mumkin.
Patent egasi sanoat mulki ob`ektidan foydalanishi shart.
Patent, dastlabki patent yoki guvoxnoma ro`yxatdan olingan sanadan boshlab uch yil mobaynida patent egasi sanoat mulki ob`ektidan butunlay yoxud yetarli darajada foydalanmasa, ushbu muhofaza etilayotgan sanoat mulki ob`ektidan foydalanmoqchi va foydalanishga tayyor bo`lgan har qanday shaxs, basharti patent egasi u bilan litsenziya shartnomasi tuzishdan bosh tortgan taqdirda, majburiy oddiy litsenziya berishni so`rab sudga iltimosnoma bilan murojaat etishi mumkin.
Basharti patent egasi sanoat mulki ob`ektidan butunlay yoki yetarli darajada foydalanilmaganligiga uzurli sabablar borligini isbotlab bera olmasa, sud litsenziyani berib, undan foydalanish me`yorlarini, to`lov miqdori, muddati va tartibini belgilab
qo`yadi. To`lov miqdori litsenziyaning bozor narxidan kam bo`lmasligi lozim.
Mualliflik huquqlari va alohida huquqlar, intllektual mulk sohasida huquqiy sub’ektlar
Intellektual mulk yaratuvchilar uchun: muallif o‘z intellektual faoliyati natijalari bo‘yicha qanday huquqlarga ega, degan savol albatta muhimdir.
Dastavval intellektual faoliyat natijalariga mualliflik huquqi bunday huquq hisoblanadi. Intellektual mulk ob’ektining muallifi deb o‘z ijodiy mehnati bilan bu mulkni yaratgan shaxs (jismoniy shaxs)gina tan olinishi mumkin. Albatta, agar bunday ob’ekt (masalan, ixtiro, san’at asari va hokazo) bir necha shaxsning ijodiy mehnati mahsuli bo‘lsa, ular hammualliflar sifatidan tan olinadi.
Muallifga shuningdek mualliflik nomi huquqi ham berilgan bo‘lib, unga muvofiq muallif o‘z ob’ektiga o‘zining nomi yoki boshqa maxsus nomni berish huquqiga ega.
Qonun shuningdek mualliflik prezumpsiyasini ham belgilab beradi. Uning mohiyati shundan iboratki, muallif uning muallif emasligi isbot qilinmaguncha muallif hisoblanadi.
Intellektual mulk ob’ektlariga mulkiy huquqlar nimadan iborat?
Ammo iqtisodiy nuqtai nazardan eng muhim huquq bu fuqaro yoki yuridik shaxsning intellektual mulk ob’ektiga alohida huquqlaridir. Oldingi bo‘limlarda aytib o‘tganimizdek, alohida huquqning mohiyati shundan iboratki, intellektual mulk ob’ekti egasi o‘zining ixtiyoriga ko‘ra bu ob’ektdan yakka o‘zi istalgan shaklda va istalgan usulda foydalanishi mumkin. Faqat alohida huquqlar egasi intellektual mulk ob’ektidan boshqa shaxslar foydalanishiga ruxsat berishi yoki man qilishi mumkin.
Muhofazalanadigan intellektual mulk ob’ektidan foydalangan holda yaratilgan mahsulotni ruxsatsiz tayyorlash, qo‘llanish, olib kirish, saqlash, sotishga taklif etish, sotish va boshqa har qanday yo‘l bilan xo‘jalik oborotiga boshqacha tarzda kiritish, shu jumladan patentlangan usulni qo‘llanish, yoki bevosita shu usul bilan tayyorlangan mahsulotni xo‘jalik oborotiga kiritish alohida huquqlarni buzish hisoblanadi.
Alohida huquqlar faqat qonunda ko‘zda tutilgan hollarda va faqat intellektual mulk ob’ektidan normal foydalanishga hamda uning egasining qonuniy manfaatlariga zarar etkazilmagan taqdirdagina cheklanishi mumkin.
Amaliyotda ko‘pincha muayyan xizmat vazifasini bajarish vaqtida intellektual mulk ob’ektini yaratish hollari ham uchrab turadi. Masalan, ilmiy tadqiqot instituti xodimining ishi yangi asboblarni yaratishdan iborat. Bunday ob’ektlar xizmat ob’ektlari, tegishlicha xizmat asarlari, xizmat ixtirolari va hokazo deb yuritiladi. Bunday usulda yaratilgan ob’ektlarga egalik huquqi muallifning ish beruvchisiga tegishli bo‘ladi. O‘uquqlar, majburiyatlarning taqsimlanishi, mukofot miqdori va boshqalar muallif hamda ish beruvchi o‘rtasidagi shartnomada kelishib olingan bo‘lishi zarur. Odatda, bunday shartnoma xodimni ishga qabul qilish vaqtida tuziladi.
Intellektual mulkning yana bir muhim tamoyilini qayd etib o‘tamiz: intellektual mulk ob’ektlariga alohida huquqlar muayyan muddat mobaynida, shaxsiy nomulkiy huquqlar esa muddatsiz amal qiladi.
Alohida huquqlarning amal qilish muddati cheklanishi mantiqan shu bilan bog‘liqki, intellektual mulk huquqlarini muhofazalashning bosh maqsadi jamiyatni ilmiy–texnik, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirishni rabatlantirishdan iborat. Vaqt jihatidan chegaralanmagan alohida huquqlar albatta bunday rivojlanishni rag`batlantiruvchi omildan ijtimoiy taraqqiyotni to‘xtatib qo‘yuvchi omilga aylanib qoladi.
Yana shunday bir umumiy qoida bor, u har qanday mulk ob’ektiga, u moddiy mahsulot (tovar, ko‘chmas mulk) yoki intellektual mulk ob’ekti bo‘lishidan qat’i nazar, taalluqli bo‘lishi mumkin. o‘z egalariga foyda keltirish uchun bu ob’ektlar ishlashi, ya’ni ulardan foydalanish shart. Tabiiyki, agar bunday ob’ekt egasi o‘z mulkidan samarali foydalana olmasa, u bu ob’ektni juda katta foyda bilan sotishi yoki vaqtincha foydalanish uchun berishi mumkin. Bularning barchasi intellektual mulk ob’ektlariga ham taalluqlidir.
Intellektual mulk ob’ektiga alohida huquqlarning egasi bu huquqlarni boshqa shaxslarga to‘laligicha yoki qisman berishi mumkin.
Intellektual mulk ob’ektlari mulkning moddiy ob’ektlari kabi meros sifatida o‘tishi mumkinligini qayd etib o‘tamiz. Masalan, patent egasining vafotidan so‘ng va patent egasi yuridik shaxs bo‘lsa u qayta tashkil etilayotganda unga tegishli intellektual mulkka alohida huquqlar uning merosxo‘ri yoki boshqa har qanday qonuniy vorisiga o‘tadi.
“Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar” to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasi Qonuni Mualliflarning va ularning huquqiy vorislarining fuqaroligidan qat`iy nazar, O`zbekiston Respublikasi hududida e`lon qilingan yoki biron-bir ob`ektiv shaklda bo`lgan asarlarga tatbiq qilinadi.
O`zbekiston Respublikasi sarhadlaridan tashqarida e`lon qilingan yoki biron-bir ob`ektiv shaklda bo`lgan asarlarga tatbiq qilinadi hamda O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bo`lgan mualliflarga (ularning huquqiy vorislariga) tegishli deb tan olinadi.
Basharti, asar O`zbekiston Respublikasi sarhadlaridan tashqarida birinchi marta e`lon qilingan sanadan so`ng o`ttiz kun ichida O`zbekiston Respublikasi hududida e`lon qilingan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasida e`lon qilingan deb hisoblanadi.
Asar O`zbekiston Respublikasi hududida O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq qo`riqlanishi lozim bo`lsa, uning muallifi hududida mualliflik huquqini olish uchun asos bo`lib xizmat qilgan yuridik fakt sodir bo`lgan davlatning qonuni bilan aniqlanadi.
Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to`g`risida O`zbekiston Respublikasining 1996 yil 30 avgust QONUNI (O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1996 yil, 135-modda)
I. Umumiy qoidalar 1-modda. Asosiy tushunchalar.
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo`llaniladi:
«Muallif»- ijodiy mehnati bilan asar yaratgan jismoniy shaxs;
«Yozuv»- ovozlar va (yoki) tasvirlarning ularni texnikaviy vositalar yordamida qayta-qayta idrok etish, takrorlash yoki uzatish imkonini beradigan biror-bir moddiy shakldagi mujassami;
«Ijrochi»- aktyor, qo`shiqchi, musiqachi, raqqos yoki ro`l o`ynaydigan, o`qiydigan, ifodali o`qiydigan, musiqa asbobini chaladigan yohud adabiyot yoki san`at asarini (shu jumladan estrada, sirk yoki qo`g`irchoqli nomerni) boshqa bir tarzda ijro etadigan shaxs, shuningdek spektaklning sahnalashtiruvchi rejissori va dirijor;
«E`lon qilish (oshkor qilish, chop etish)»—ommaning oqilona talab-ehtiyojlarini qondirish uchun hamda asarning, fonogrammaning xususiyatidan kelib chiqqani holda asar, fonogramma nusxalarini muomalaga etarli miqdorda chiqarish;
«Manzarali amaliy san`at asarlari»—amalda foydalaniladigan buyumlarga ko`chirilgan ikki o`lchovli yoki uch o`lchovli san`at asari, shu jumladan, badiiy hunarmandchilik asari yoki sanoat yo`li bilan tayyorlanadigan asar;
«Fonogramma»- biron-bir ijro yoki boshqa ovozlarning har qanday mutlaqo ovozli yozuvi;
«Asar nusxasi»- asarning har qanday moddiy shaklda tayyorlangan ko`chirmasi;
«Fonogramma nusxasi»- fonogrammadan bevosita yoki bilvosita tayyorlangan va shu fonogrammaga jo bo`lgan ovozlarning hammasini yoki bir qismini qamrab olgan har qanday moddiy jismdagi fonogramma ko`chirmasi.
2-modda. O`zbekiston Respublikasining mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to`g`risidagi qonun hujjatlari.
O`zbekiston Respublikasining mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to`g`risidagi qonun hujjatlari fan, adabiyot va san`at asarlarini (mualliflik huquqi), sahna asarlarini, ijrolarni, fonogrammalarni, efir va kabel orqali ko`rsatuv hamda eshittirishlar beruvchi tashkilotlarning ko`rsatuv va eshittirishlarini yaratish hamda ulardan foydalanish natijasida kelib chiqadigan intellektual mulk sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
3-modda. Xalqaro shartnomalar keltirilgan.
Basharti, O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O`zbekiston Respublikasining mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to`g`risidagi qonun hujjatlaridagidan boshqacha qoidalar belgilangan bo`lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo`llanadi.
II. Mualliflik huquqi.
4-modda. Mualliflik huquqining amal qilish sohasi.
Mualliflarning va ularning huquqiy vorislarining fuqaroligidan qat`iy nazar, O`zbekiston Respublikasi hududida e`lon qilingan yoki biror-bir ob`ektiv shaklda bo`lgan asarlarga tatbiq qilinadi;
O`zbekiston Respublikasi sarhadlaridan tashqarida e`lon qilingan yoki biror-bir ob`ektiv shaklda bo`lgan asarlarga tadbiq qilinadi hamda O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bo`lgan mualliflarga (ularning huquqiy vorislariga) tegishli deb tan olinadi. O`zbekiston Respublikasi sarhadlaridan tashqarida e`lon qilingan yoki biror-bir ob`ektiv shaklda bo`lgan asarlarga tadbiq qilinadi hamda O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq boshqa davlatlarning fuqarosi bo`lgan mualliflarga (ularning huquqiy vorislariga) tegishli deb tan olinadi.
Basharti, asar O`zbekiston Respublikasi sarhadlaridan tashqarida birinchi marta e`lon qilingan sanadan so`ng o`ttiz kun ichida O`zbekiston Respublikasi hududida e`lon qilingan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasida e`lon qilingan deb hisoblanadi.
Asar O`zbekiston Respublikasi hududida O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq qo`riqlanishi lozim bo`lsa, uning muallifi hududida mualliflik huquqini olish uchun asos bo`lib xizmat qilgan yuridik fakt sodir bo`lgan davlatning qonuni bilan aniqlanadi.
Endi xalqaro klassifikatsiya bitimlariga o`tamiz.
Ixtirolar sohasida 1971 yilda tuzilgan Xalqaro patent klassifikatsiyasi to`g`risidagi Strasburg bitimining maqsadi patent hujjatlarini mufassal ierarxik indeksatsiyalash va qidirishning yagona tizimini yaratishdan iboratdir. Bu bitim bilan Xalqaro patent klassifikatsiya (XPK) ta`sis etilgan bo`lib, u texnikaning hamma sohasini 70000 dan ortiq kichik ruknlardan iborat sakkizta asosiy bo`limga ajratadi. XPK turli patent-axborot tadqiqotlari, patent ekspertizasini samarali o`tkazish imkonini beradi, bu esa patent axborotini tezkor va tijorat nuqtai nazaridan qimmatli axborotlar manbaiga aylantiradi. Hozirgi vaqtda XPK dan deyarli barcha davlatlar va tashkilotlar keng foydalanmoqda. XPK to`g`risidagi Bitim doirasida Ittifoq tuzilgan bo`lib, u o`z Assambleyasiga ega. Assambleya Ittifoqning budjeti va ikki yillik dasturini qabul qiladi.
Butunjahon Savdo tashkiloti (BST) ta`sis etilishi intellektual mulk sohasidagi xalqaro korporatsiya rivojlanishiga turtki bo`ldi. Intellektual mulk huquqlari bo`yicha eng asosiy jihatlarni bir xillashtirishga qaratilgan eng so`ngi yo`nalishlar Intellektual mulk huquqlari bo`yicha savdo masalalari to`g`risida Bitim (TRIPS) da mujassamlashdi. Uning loyihasi 1994 yilda BSTning Urugvay raundi davomida taklif etilgan edi. Bugungi kunda TRIPSga qo`shilish har bir davlatning BSTga kirishi uchun zarur shartdir.
Albatta, intellektual mulkni muhofazalash sohasidagi xalqaro kooperatsiyani kuchaytirish, milliy qonunchilikni uyg`unlashtirish davlatlar va mintaqalarning industrial, iqtisodiy va ijtimoiy o`sishi yo`lida xalqaro iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishda tobora katta ahamiyat kasb etadi.
“Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to`g`risida” gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni.
O`zbekiston Respublikasining “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to`g`risida” gi Qonuni 06.05.1994 yilda qabul qilingan va mazkur qonunga 30.07.2008 da o`zgartirish kiritilgan. Ushbu Qonunning asosiy maqsadi O`zbekiston Respublikasidagi ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalarini huquqiy muhofaza qilish hamda ulardan foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. Sanoat mulki ob`ektlari to`g`risidagi qonun hujjatlari va boshqa hujjatlardan iborat. O`zbekiston Respublikasi Davlat patent idorasi Sanoat mulki ob`ektlarini huquqiy muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosatining amalga oshirilishini ta`minlaydi.
Patent idorasining Apellatsiya kengashi qarorlar qabul qilishda mustaqildir va o`z faoliyatida ushbu Qonun hamda boshqa qonun hujjatlariga amal qiladi.
Apellatsiya kengashi:
Patent idorasining talabnomada ko`rsatilgan Sanoat mulki ob`ektlari xususidagi qarori ustidan;
- sanoat mulki ob`ektlariga patent berilganligiga qarshi manfaatdor yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan;
-sanoat mulki ob`ektlari patentlarining haqiqiyligiga qarshi berilgan apellatsiyalarni ko`rib chiqadi.
Apellatsiya kengashi o`z vakolatlari doirasida apellatsiyalarning boshqa turlarini ham ko`rib chiqishi mumkin.
Apellatsiya kengashi to`g`risidagi nizom O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
Sanoat mulki ob`ektiga bo`lgan huquq muallifga (hammualliflarga) yoki uning (ularning) huquqiy vorisiga (huquqiy vorislariga) tegishli bo`ladi va patent bilan tasdiqlanadi.
Agar sanoat mulki ob`ektini bir nechta shaxs bir-biridan mustaqil ravishda yaratgan bo`lsa, patent olish huquqi patent berish haqidagi talabnomani Patent idorasiga birinchi bo`lib topshirgan shaxsga tegishli bo`ladi.
O`zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashaydigan O`zbekiston fuqarosi patent vakili bo`lishi mumkin. Patent vakillariga qo`yiladigan malaka talablari, ularni attestatsiyadan o`tkazish va ro`yxatga olish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
O`zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida doimiy yashovchi jismoniy shaxslar yoki chet ellik yuridik shaxslar Sanoat mulki ob`ektlarini patentlash bo`yicha ishlarni va ular bilan bog`liq bo`lgan yuridik ahamiyatga ega harakatlarni Patent idorasida ro`yxatga olingan patent vakillari orqali amalga oshiradilar.
O`zbekiston Respublikasida doimiy yashaydigan, biroq vaqtincha uning hududidan tashqarida turgan jismoniy shaxslar Sanoat mulki ob`ektlarini patentlash bo`yicha ishlarni va ular bilan bog`liq yuridik ahamiyatga ega harakatlarni O`zbekiston Respublikasi doirasida yozishmalar olib borish uchun manzilni ko`rsatgan holda, patent vakilisiz amalga oshirishlari mumkin.Patent vakilining vakolatlari ishonchnoma bilan tasdiqlanadi.
O`zbekiston Respublikasining yuridik va jismoniy shaxslari Sanoat mulki ob`ektlarini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqa davlatlarda patentlash huquqiga ega.
Davlat sirlarini o`z ichiga olmaydigan ixtirolar va foydali modellarni boshqa davlatlarda patentlash tegishli talabnoma Patent idorasiga topshirilgan kundan e`tiboran uch oy o`tganidan keyin amalga oshirilishi mumkin.
Chet ellik yuridik va jismoniy shaxslar ushbu Qonunda nazarda tutilgan huquqlardan O`zbekiston Respublikasining yuridik va jismoniy shaxslari bilan teng ravishda yoki kelishuv printsipi asosida foydalanadilar.
Sanoat mulki ob`ektlarini huquqiy muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.
Sanoat mulki ob`ektlari to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo`ladilar.
5.6. Patent egasining huquq va majburiyatlari.
Xalqaro patent tasnifining maqsadi axborotni tezda qidirib topish va ishlov berish imkoniyatini ta’minlash uchun patent hujjatlarini sistemalashtirish (tartibga solish) tizimini yaratishdan iborat. Qabul qilingan tasniflash tizimi asosida patent fondlarida patent hujjatlari indeksatsiyalanadi va joy–joyiga qo‘yiladi, ma’lumotlar bazalarida axborot qidiriladi va hokazo.
XPT tashkil etish tarixi 1951 yildan, Yevropa patent ishlari bo‘yicha kengashi tomonidan Patent tasnifi bo‘yicha kichik komitet tashkil etilgan vaqtdan boshlanadi. Bu komitet, bir qator Yevropa davlatlari o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq, o‘sha vaqtda qo‘llanilayotgan ixtirolarni tasniflashning turli milliy tizimlarini unifikatsiyalashtirish ishlarini boshladi.
1954 yilda XPT ning asosiy sxemasi tuzildi. 1966 yilda XPT ni kichik guruhlargacha bo‘lgan aniqlikdagi ishlanmasi (to‘liq sxemasi)ni ishlab chiqish ishlari tugallandi va u 1968 yilning 1 sentyabridan boshlab kuchga kirdi. 1971 yilda Xalqaro patent tasnifi bo‘yicha Strasburg bitimi tuzildi. Ushbu bitimning ishtirokchilari faqat 29 davlatdan iborat bo‘lsa ham, aslida jahonning 70 dan ortiq mamlakatidagi Patent idoralari, shuningdek to‘rtta mintaqaviy patent idorasi ham XPTdan foydalanadi. XPTning doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqish va uning zamon talablari darajasida bo‘lishini ta’minlash uchun Strasburg bitimiga muvofiq Ekspertlar komiteti ta’sis etilgan bo‘lib, Bitimning barcha ishtirokchi davlatlari vakillari uning a’zosidir. XPT muntazam ravishda har besh yilda bir marta qayta ko‘rib chiqiladi. 2000 yilning 1 yanvaridan boshlab XPTning ettinchi tahriri amal qilmoqda.
XPT o‘z tuzilishi bo‘yicha ierarxik tasniflarga kiradi va umumiydan xususiyga tamoyili bo‘yicha tashkil etilgan predmetli–mavzuviy ruknlarning ko‘p bosqichli taqsimlash tizimidan iborat.
XPTda ixtirolar ikkita asosiy tamoyili bo‘yicha tasniflanadi:
-predmetli–mavzuviy (tarmoqqa xosligi);
-funksional (bajaradigan vazifalarining o‘xshashligi tamoyili).
XPT bo‘yicha asosiy nashr bu Sinflar ko‘rsatkichi bo‘lib, har biri lotin alifbosining bosh harflari bilan belgilanadigan 8 ta bo‘limdan iborat:
A- Insonning hayotiy ehtiyojlarini qondirish;
B- Turli texnologik jarayonlar;
C- Kimyo va metallurgiya;
D- To‘qimachilik va qog‘oz;
E- Qurilish;
F- Amaliy mexanika; yoritish va isitish; dvigatellar va nasoslar; qurol va o‘q–dorilar;
G- Texnik fizika;
H- Elektr.
XPTning har bir bo‘limi sinflarga bo‘linadi. Sinf ramziy ifodasiga bo‘lim indeksi va ikkita raqam kiradi. Har bir sinf shuningdek o‘z nomiga ega. Misol, A- Insonning hayotiy ehtiyojlarini qondirish bo‘limi o‘z ichiga “A 01 Qishloq xo‘jaligi”, “A 61 Tibbiyot” va hokazo sinflarni oladi.
O‘z navbatida sinflar kichik sinflarga bo‘linadi, ularning ramziy ifodasiga lotin harfi bilan belgilanadigan bo‘lim nomi, ikki xonali sondan iborat sinf belgisi va kichik sinfni bildiruvchi lotin harflari kiradi. Misol, “A 01 Qishloq xo‘jaligi” sinfi “A 01 D O‘osilni yig`ib–terib olish, o‘rim,...” va hokazo kichik sinflardan iborat.
Kichik sinflar o‘z ichiga guruhlarni oladi. Guruhlarning ramziy belgisiga bo‘lim indeksi, sinf, kichik sinf belgisidan tashqari bitta, ikkita yoki uchta raqamdan iborat ifoda kiradi, bu raqamli ifodadan keyin qiya chiziq va ikkita nol qo‘yiladi. Misol: “A 01 D 46/00 Mevalar, sabzavotlar, va hokazolarni yig`ishtirib olish, daraxt va butalarni silkitish qurilmasi”.
Har bir XPT guruhi bittadan bir nechtagacha kichik guruhlarga ega bo‘lishi mumkin. Misol: “A 01 D 46/08 Paxta terimi” va hokazo.
Muayyan kichik guruh indeksi va uning matn bilan ochib beriladigan (masalan, indeks N 01 N 23/00; uning mohiyati Tumbler qayta ulagichlar) mohiyati XPT ruknsi deb ataladi.
Odatda, XPT rukni quyidagi tushunchalar toifasini bildiradi:
Muhofaza qilinadigan ob’ektlar, ya’ni qurilmalar, usullar, moddalar turlariga muvofiq ravishda mahsulotlar va jarayonlar (misol: “A 01 D 46/10 o‘o‘za ko‘sagini poyadan ajratish uchun paxta terish mashinalari”);
Faoliyat sohasining belgisi (misol: “A 61 Tibbiyot yoki veterinariya”).
Birinchi guruh belgilaridan XPT ning barcha darajalari uchun foydalaniladi. Ikkinchi guruh, odatda, ierarxiyaning yuqori darajalarida (kichik sinf va undan yuqori) ularga qo‘shiladi.
XPT ierarxik tuzilma bo‘lganligi sababli, kichik guruhlar ham bir–biriga nisbatan bo‘ysunishda ierarxik tuzilishga ega. Bunda bir kichik guruhning undan yuqori guruhga bo‘ysunishi XPTda maxsus belgi- nuqta bilan belgilanadi. Kichik guruh matni oldidan bir yoki bir nechta nuqta qo‘yiladi, bu uning bo‘ysunish darajasini, xususan kichik guruh unga nisbatan bitta kam nuqtaga ega bo‘lgan yaqin yuqori ruknga bo‘ysunadigan rukn ekanligini ko‘rsatadi. Bunda ruknlar matni oldidagi nuqta ierarxiya bo‘yicha kattaroq guruhning matnini takrorlamaslik uchun uning o‘rnida qo‘llaniladi. Masalan, N 01 F 1/00- “Tarkibida qattiq magnitli kukunsimon metallar yoki qotishmalar bo‘lgan magnitlar yoki magnit jismlar” ruknining matni quyidagicha tashkil topadi:
N 01 F 1/00 Magnit materiali bo‘yicha farqlanadigan magnitlar yoki magnit jismlar.
1/02. tarkibida qattiq magnit materiallar
1/04.. metallar yoki qotishmalar
1/06... zarrachalar shaklida, masalan kukun.
XPT ruknlari matnining o‘ziga xos muhim xususiyati ob’ektlarni belgilash uchun faqat umum qabul qilingan texnik atamalardan emas, balki ularning vazifasini ko‘rsatadigan atamalardan foydalanilishidir, masalan, o‘ziyurar transport vositalari (“avtomobillar” o‘rniga) yoki issiqlikni izolyasiyalovchi qobiqli idishlar (“termoslar” o‘rniga). Bu xususiyat patent hujjatlarining huquqiy xarakteri, xususan ixtiro hajmini aniq belgilash talablari bilan bog‘liqdir
XPTning ba’zi bir ruknlari izohlar va havolalar shaklidagi “ichki ma’lumot–qidiruv apparati” bilan ta’minlanadi. Bunday havolalar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
Rukn hajmining cheklanganligini ko‘rsatadi. Misol: Bunday havola u bilan belgilangan mavzu shu ruknning matni bilan qamrab olinganligiga qaramay, u tasniflash tizimining boshqa joyiga kiritilishini bildiradi.
Boshqa ruknlarning ustunligini ko‘rsatadi. Misol: “A 42 V 3/02Bargli yoki maydalangan tamakini namlash yoki quritish (3/12 ustunlikka ega); A 42 V 3/12 Tamakini bug‘lash, fermentlash yoki aromatlash”. Bunday havola ko‘rsatilgan boshqa rukn ustunlikka egaligini ko‘rsatadi, ya’ni agar ixtiro bir vaqtning o‘zida shu ikki ruknga teng kiritiladigan hollarda uni shu ruknlarning birida- A 42 V 3/12da tasniflash maqsadga muvofiqligini bildiradi. Bu misolda bug‘lash, namlashning bir turi sifatida A 42 V 3/12 ruknida indeksatsiyalanadi, tamakini namlashning boshqa usullari esa A 42 V 3/02 ruknida indeksatsiyalanadi.
XPTning ba’zi joylari va kichik bo‘limlarida oxirgi mos rukn qoidasi joriy qilingan. Ya’ni, ixtironing texnik mohiyati bo‘ysunish darajasi teng, ya’ni bir xil miqdordagi nuqtalarga ega bo‘lgan ikki yoki undan ortiq rukn bilan qamrab olinadigan bo‘lsa, bu qoidagi muvofiq ixtironing texnik mohiyati ushbu ruknlardan faqat oxirgi ruknda tasniflanadi. Qayd etib o‘tamizki, bu qoida tegishli izohlar bo‘lgan hollardagina, qo‘llaniladi. Masalan, A 61 K, S 07, S 08, S 10 va boshqa sinflarda.
XPTdan foydalanishni engillashtirish uchun Sinflar ko‘rsatkichiga to‘liq yo‘riqnoma- XPTga kirish ilova qilinadi. Shuningdek ixtiro mohiyatiga oid muhim so‘zlar bo‘yicha tegishli indekslarni topish imkonini beradigan Alifbo–predmetli ko‘rsatkich XPTning tarkibiy qismi hisoblanadi. Foydalanuvchilarga qulaylik yaratish uchun XPTga Muhim atamalar ko‘rsatkichi (u guruhlar ruknlari nomidan muhim atamalarni ajratib olish yo‘li bilan yaratilgan APKning bir variantidan iborat), Teskari havolalar ko‘rsatkichi (masalan, A rukni uchun boshqa istalgan rukndan A rukniga dalillar keltiriladi) va XPT turli tahrirlarining bir–biriga moslik ko‘rsatkichlari ham chiqariladi.

5.7. Ilmiy - texnikaviy patent axboroti. Intellektual mulk ob’ektlarini muhofazalash sohasidagi qonunchilik. Ixtiro va litsenziyalash.

Oldingi bo‘limlarda bayon etilganidek, patent qat’iy chegaralangan hududlarda amal qiladi. Shuning uchun ixtironi (shuningdek sanoat mulkining boshqa ob’eklarini) xorijda himoya qilish uchun xorijiy patentlashni amalga oshirish, ya’ni ularni boshqa davlatlarda patentlash zarur.
Xorijiy patentlash, odatda, quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:
1.Tovar va texnologiyalar eksportini himoya qilish uchun. Eksport mamlakatida patentlash eksport qiluvchi firmaga ushbu bozorni o‘z tovar (buyum)lari bilan mustahkam egallashini ta’minlaydi. Odatda, ixtiro yoki sanoat namunasi o‘z aksini topgan buyumlarning sotilishi boshlanishidan oldin u yerda analog patentlar mavjudligi, bozor bo‘shligini aniqlash uchun patent tadqiqotlari o‘tkaziladi. Bu tadqiqotlarning natijalariga qarab patentlar uchun tegishli talabnomalar beriladi. Agar patent (yoki patentlar) olinsa, ushbu eksport qiluvchi uchun tegishli buyumlar, uskunalar va boshqa tovarlarni to‘siqsiz etkazib berish ta’minlanadi, raqobatchilar uchun esa bozor yopiq bo‘ladi.
2.Tovarning uch ajralmas tarkibiy qismi: ichki mohiyati (ixtiro uchun patentni himoya qiladi); tashqi ko‘rinishi yoki dizayn (sanoat namunasi uchun patent); shuningdek savdo imiji (ro‘yxatga olingan tovar belgisi) himoyalangan tovar muvaffaqiyatli eksport qilinishi mumkin.
3.Litsenziyalarni boshqa firmalarga sotish uchun. Bu maqsadda patentlash firma eksportga tovarlar ishlab chiqarishni tashkil qilish uchun o‘z ishlab chiqarish resurslariga yoki mahsulot sotiladigan mamlakatda qo‘shma korxona ochish imkoniyatiga ega bo‘lmagan holatlarda amalga oshiriladi. Bunda ixtiro yuqori potensial tijorat qiymatiga ega va xorijiy firmalar undan foydalanish uchun litsenziyani sotib olishga tayyor bo‘lishi mumkin.
5.8. Yevropa va AQSH patent idorasi va qonunchiligi
Yevropa va AQSH patent idorasi va patentni olish. XX asrning ikkinchi yarmida G`arbiy Yevropa mamla­katlari o`rtasida iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi yagona Yevropa patent tizimining tuzilishini ob`ektiv tarzda taqozo etdi. Yagona Yevropa patent tizimini tuzish g`oyasi 1973 yil 5 oktabrida Myunxenda Yevropa patent konventsiyasi deb nom olgan Yevropa patentini berish to`g`risidagi Konven­tsiya tuzilganda amalga oshdi. Bu Konventsiya RST bilan bir vaqtda 1978 yil 1 iyundan kuchga kirdi.
2001 yil 1 yanvardagi holatga ko`ra Yevropa konventsiyasining ishtirokchilari quyidagi davlatlar hisoblanadi: Avstriya, Belgiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Gretsiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Kipr, Lixtenshteyn, Luksemburg, Monako, Niderlandiya, Portugaliya, Turkiya, Finlyandiya, Frantsiya, Shveytsariya, Shvetsiya. Tuzilishiga ko`ra EPI to`rt bo`linmadan iborat.
Yevropa patentini olish tartibi uch fazani o`z ichiga oladi:
1. EPI filiallaridan biriga EPI rasmiy tillari (ingliz, frantsuz yoki nemis tili)dan birida to`g`ri to`ldirilgan talabnomani berish. Ixtiro formulasini bayon etishning mavjud barcha usullaridan Yevropa Konventsiyasi cheklovchi va farqlovchi qismlardan iborat bo`lgan Germaniya sxemasi deb ataladigan usulni tanlaganligini ta`kidlab o`tamiz. Tegishli bojlarning to`langanligi talabnomaga ilova qilinishi kerak.
Berilgan talabnoma bo`yicha rasmiy ekspertiza o`tkaziladi va talabnoma zarur talablarni qondirsa, u bo`yicha Yevropa patent qidiruvi o`tkaziladi. Birinchi faza Yevro­pa patent talabnomasi (tavsifi, formulasi va chizmalari) ning uning referati va Yevropa qidiruvi to`g`risida­gi hisobot bilan birgalikda nashr etilishi bilan yakunlanadi. Odatda, talabnomani nashr qilish talabnoma berilgan vaqtdan 18 oy, agar imtiyoz so`ralgan bo`lsa imtiyoz davridan o`tgandan keyin amalga oshiriladi.
2. Talabnoma nashr qilingan sanadan keyin 6 oy davomida talabnoma beruvchi mohiyatiga ko`ra ekspertiza uchun bojlarni to`lashi va uning o`tkazilishiga talabno­ma berishi kerak.
EPIga yuqorida ko`rsatilgan iltimosnomaning kelib tushganidan so`ng talabnoma, bo`yicha ixtironing patentga layoqatlilik mezonlariga mosligini ekspertizadan o`tkazish boshlanadi. Konventsiyaga muvofiq yangililik, ixtiro darajasi va sanoatda qo`llashning mumkinligi bunday mezonlar hisoblanadi.
Yevropa patentiga tavsifni nashr qilgandan so`ng EPI talabnoma beruvchiga ixtiro tavsifini o`z ichiga oluvchi Yevropa patent yorlig`ini beradi.
Uchinchi faza berilgan patentlarga uchinchi shaxslarning arz (protest) ini ko`rib chiqish tartiblaridan iborat bo`lib, ular patent berilganligi to`g`risidagi ma`lumotlar nashr qilingandan keyin 9 oy davomida berili­shi mumkin.
5.8. Patent, litsenziya va sertifikat olish uchun shartnoma tuzish.
AQSH da patent bir pog`onali tekshiruv ekspertizasi tizimi bo`yicha beriladi. Xar bir talabnoma bo`yicha rasmiy ekspertiza va mohiyatiga ko`ra ekspertiza o`tkaziladi. Ixtiro to`g`risidagi ma`lumotlar patent berilganligi to`g`risida e`lon qilish bilan bir vaqtda ma`lum qilinadi, ya`ni ekspertiza tizimi talabnomalar to`g`risidagi ma`lumotlarga uchinchi shaxslar uchun tanishish imkonini bermaydigan yopiq xarakterga ega.
Xorijda patentlashda vaqtinchalik patent talabnomasidan AQSH lik talabnoma beruvchilar tomonidan im­tiyozli hujjat sifatida foydalanishlari mumkin.
Xulosa qilib aytish mumkinki, hozirgi kunda RST tizimi bo`yicha xalqaro talabnomalarning deyarli yarmi AQSH lik talabnoma beruvchilar tomonidan beriladi. Bu AQSH da ixtirochilikni rivojlantirish va patent xuquqlarini malakali himoyalash uchun qulay sharoitlar yaratilganligining ishonchli ko`rsatkichi hisoblanadi. Bundan tashqari, AQSH ning o`zi eng yangi ixtirolar, kom­pleks texnologiyalar va boshqalarning dunyodagi eng yirik bozorini tashkil qiladi. Shu sababli Amerika patent qonunchiligini o`rganish har bir patentshunos, patent bo`yicha ishonchli vakili yoki agenti uchun intellektual mulkni to`g`ri yaratish va ximoyalash masalalari bo`yicha yaxshi maktab xisoblanadi.